Tonga

Puleʻanga fakatuʻi ʻo Tonga
Kingdom of Tonga

Fuka ʻo Tonga Sila ʻo e tuʻi ʻo Tonga
Fasi fakafonua: Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga
Ngaahi lea	Lea fakatonga, fakapilitānia
Kolomuʻa	Nukuʻalofa
meʻa fefakatauʻaki	Paʻanga (TOP)
Fakaʻuli he ngaahi hala ʻi he	hema
mataʻitohi māʻolunga ʻo e vaheope	.to
Fika telefoni mei he tuʻapuleʻanga	+676
Mape ʻo Tonga

Ko Tongá pe ko e Pule'anga Fakatu'i 'o Tongá ko ha 'otu motu 'oku tu'u 'i he Moana Pasifiki Tonga 'a ia 'oku kātoi ai ha motu 'e 176 vahevahe 'ʻi ha konga tahi ko hono 'ēlia ko e kilomita tapafā 'e 700,000 'i he Moana Pasifiki Tongá. Ko e motu fakakātoa 'e 52 'oku lolotonga nofo'i.

'Oku 'iloa 'a Tonga ko e ʻOtu Motu Angaʻofa koeʻuhi ko e anga'ofa 'a e kakai Tongá ki he kaivai Pilitānia ko Kapiteni Semisi Kuki lolotonga 'ene 'a'ahi ki Tongá ni, kā 'i he lau ʻa Tokiukamea (William Mariner), naʻe feinga e kau houʻeiki ke fakapoongi ʻa Kuki ka naʻe ʻikai ke nau lototaha ki ha fokotuʻutuʻu.

'Oku toe 'iloa 'a Tongá ni koe'uhi ko e fonua pē ia he Pasifiki kuo te'eki ai ke hoko ko ha kolonia ki ha toe fonua kehe.

Hisitōlia

'Oku pehē na'e 'i ai falukunga kakai lea faka-ʻOsitolinisia 'oku nau kau ki he 'Lapita Cultural Complex' naʻa nau a'u 'o nofo'i 'a Tongá ni fakafuofua ki he 1500-1000 KM. 'Oku kei hoko hono fakatotolo'i 'a e ta'u totonu na'e fuofua nofo'i ai 'a Tongá ni. 'Oku 'ikai ke fu'u lahi 'a e 'ilo ki he anga 'o e nofo 'o e kakai Tonga 'i 'ono'ahó koe'uhi ko e 'ikai 'i ai ha fa'ahinga founga tohi 'a e kakai Tongá ke lekooti ai e hisitōlia 'a e fonua. Ko e lahi taha 'o e me'a 'oku tau 'ilo he taimí ni ko e ngaahi talanoa tukufakaholo pē ia na'e lava ke tau fanongo 'o 'ilo ai e hisitōlia 'o e fonua. Ko e fuofua fetaulaki 'a e kakai Tongá mo e kakai papālangi na'e hoko ia 'i ha 'a'ahi mai 'a e vaka mei Tenima'ake ko e Eendracht 'i he ta'u 1616.

ʻI he aʻu ko ē ki he senituli 12, na'e 'iloa e Tu'i Tonga he loto Pasifiki- mei Niuē, Haʻamoa, vahe hahake ʻo Fisi, Lotuma, ʻUvea mo Futuna, Niu Kaletōnia ki Tikopia; ʻo talanoa ai e kau fakatotolo 'e ni'ihi ki ha 'Emipaea Tonga. 'I he teautaʻu 15 ki he 17, na'e lahi hake ai e ngaahi tau fakalotofonua 'i he fonua. Ko e vaha'a taimi 'eni na'e lahi ai e 'a'ahi 'a e kau papālangi ʻo kamata meí he ongo folau mei Holani ko William Schouten mo Jacob Le Maire (naʻá na 'a'ahi ki Niuatoputapu) he 1616, Abel Jaszoon Tasman 'i he 1643 (na'á ne 'a'ahi ki Tongatapu mo Haʻapai). Na'e toki hoko ki ai ha kau kaivai 'iloa mei ʻEulope 'o hangē ko Kapiteni Semisi Kuki (tautahi ʻa Pilitānia) he ta'u 1773, 1774 mo e 1777; Alessandro Malaspina (tautahi 'a Sepeni) he ta'u 1793; fuofua ha'u 'a e kakai fakamafola lotu mei Lonitoni he ta'u 1797, pea mo e tangata fakamafola lotu mei he Siasi Metotisi Faka-Uēsiliana ko Rev. Walter Lawry ʻi he taʻu 1822.1826 hake mai ai misinale ko misa Tomasi 'i Hihifo mo hono kaunga fononga ko hutchinson.

ʻI he taʻu 1845 na'e hanga 'e he tangata loto feinga mo tufunga lea ko Tāufa'āhau 'o fakataha'i 'a Tonga ki ha pule'anga 'e taha. Na'e 'uluaki fakanofo ia ki he huafa 'o e Tuʻi Kanokupolú ka na'e papitaiso ia 'i he hingoa ko e Jiaoji(George) 'i he ta'u 1831. 'I he ta'u 1875, 'i he tokoni ʻo Misi Peka, na'á ne fakahā'i 'a Tonga ko e pule'anga fakatu'i, fakatau'atāina'i e kau hopoate, tauhi fakatoputapu e lao pea mo hono fakangatangata e mafai 'a e kau hou'eiki.

Na'e hoko a Tongá ni ko ha Pule'anga Malu'i 'o Pilitānia 'i ha Talite ke lelei ange 'a e vā 'o e ongo fonua 'i he 'aho 18 'o Mē, 1900, koe'uhi ko e feinga 'e he kau papālangi 'o e kuonga ko ia ke 'auhi 'a e tu'i hono ua 'o e fonua. Na'e hoko 'a Tonga ko e fonua taha pē 'i he Pasifiki kuo te'eki ai ke li'aki hono Pule'anga Fakatu'i. 'Oku hokohoko ta'emotu 'a e laine 'o e ngaahi tu'i 'o Tonga mei ha fāmili pē 'e taha. 'I he 1918, na'e mafola ai ha mahaki tō ko e kalasi pē 'e taha ʻo e fulū, pea iku 'o mole ai e mo'ui 'a e toko 1,800 'a ia ko e 8% 'o e kakai 'i he taimi ko ia.

Na'e tuku e tu'unga 'o Tonga ko e pule'anga malu'i 'o Pilitānia 'i he ta'u 1970 makatu'unga mei he fokotu'utu'u 'a Kuini Sālote Tupou III kimu'a peá ne hala 'i he ta'u 1965. Na'e kau 'a Tonga ki he Kominiueli 'o e Ngaahi Fonua 'i he ta'u 1970.

Puleʻanga

Ko e tuʻi (Siaosi Tupou V) mo ʻene fakataha tokoni mo e kapineti mo e falealea mo e ngaahi maau tauʻatāina. Naʻe kamata mei he konisitūtone ʻo 1875.

Kakai ʻo e fonua

ʻOku ʻi ai ha kakai ʻe taha kilu tupu.

Ko e lahi ʻo e kakai ʻi Tonga 1963 — 2001. (lauʻi tahaafe)

• Tokolahi ʻo e kakai ʻi 30 Nōvema 1996: 97784
• Tokolahi ʻo e kakai ʻi 30 Nōvema 2006: 101991 (+0.4% he taʻu); tangata ʻe 51772, fafine ʻe 50219

https://web.archive.org/web/20110717071939/http://tonga-broadcasting.com/index.php?option=com_content&task=view&id=845&Itemid=1

Siokālafi

'Oku tu'u 'a e 'otu motu Tonga 'i he faha'i faka-tonga 'o Ha'amoa pea 'i he vahe ua 'e tolu 'a e lōloa mei Nu'u Sila ki Hauai'i. 'Oku vahevahe 'a e 'otu motu Tonga ki he vahe 'e fā ko: Tongatapu, Ha'apai, Vava'u pea mo e ongo Niua. 'Oku 'i Tongatapu 'a e kolomu'a ko Nuku'alofa. 'Oku fa'ahinga 'e ua 'a e 'ū motu 'i Tonga 'a ia ko e motu fa'u 'e he feo pea mo e motu fa'u he mo'ungaafi. Ko e motuʻa feituʻu ʻi māmani ʻi he longitute ʻe 173° aʻu ki he 177° hihifo pea mo e latitute ʻe 15° aʻu ki he 23° tonga. He taimí ni ʻoku tānaki ko e Ongo Teleki. Vakai ki he Siokālafi ʻo Tonga.

English translation available: Go

Pita Taufatofua