pabuy
asu' kanen ku titi nu pabuy.
mangaleb ku asu' sakabien ku tinayi' nu pabuy.
【學名】Sus scrofa domestica
【mitesekay a ngangan】Sus scrofa domestica
【家豬】通稱豬，是野豬被人類馴化後所形成的亞種
【luma nu pabuy】pabuy han kungangan, nu kiwma a pabuyan haymaw han mikunlin nu tademaw a sakatusa a pabuyan.
屬於哺乳動物綱偶蹄目。
numi cucuay a aadupen nu maudipay a masacacaya nu sadipaan a pamataan.
非反芻亞目豬科豬亞科豬屬。
lalangawan (文化)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]caay kaw siyadahay nu bitukaan a sakatusa nu mataan.
古代也稱其為「豕」、「豚」、「豵」等。
pabuy nu sapamataan nu sakatusa a pabuyan a tungusay, yumukasiay nipangangan han u Shi, Tun, Zong sa.
家豬的獠牙較野豬短，是人類的家畜之一，目的是從豬身上取得豬肉、豬腳等食材。
nipahabayan a pabuy miki apuyu tu ngipen nu kiwma, nipahabayan nu tademaw kuyda, u sasaalaan tu heci nu pabuy, atu kuku’ nu kakanen.
人類蓄養家豬的歷史相當悠久，不過至16世紀才被人類帶入美洲，中國飼養的豬即是人類最早馴養的豬的直系後代。
tademaw pahabay tu pabuyhan u matenesay tu, nika i sabaw tu enem a secian kiya pataydaen nu tademaw i Mey-cou, nipahabayan nu Chong-guo (中國) u sayaway ni pahabauyan nu tademaw a teluc a laylayan.
20世紀後期，家豬發展培育達到成熟。豢養區域，多為生產穀物或玉米的農產產地。
tusa a bataan a se-cian a nikudan, nipahabayan malahadtu ku kapah nu nipahabayan. u kupkup ku sapahabay nu kitidaan, u tipus atu kubkub ku langaw nui tidaay.
世界各地飼養家豬的方式多為圈養，例如台灣的蓄豬業。20世紀中期以前，此地區家豬多食加熱過的廚餘或蕃薯葉，且為個別小規模蓄養，不過現今以企業化大型經營為主，飼料部分也多改成專用飼料。
kitakit nu nipahabayan a pabuyan nu lumaan u pululen nanay kuni pahabayan, tinakusa Taywan nu pahabaya. i tusaay a secian nu teba a nuayawan, nina niyaduan a pabuyan uni paakutian namin ku sapakan nu heni tu pun’ atu sapakan tu papah nu tubah, nu adidiay nu palumalumaan anipahabayan, nika ayda hantu u kusitu ku pahabaya, u kakanen nu henihan u tada siliwtu ku kanen.
根據世界糧食組織的統計，在2010年底，全世界家豬約為9.65億頭。其中，中國大陸境內的家豬為4.76億隻，佔總數49%，為全世界第一；第二名則為美國，為0.649億隻。
kitikitay ni ka pulunga ani sausian, itini i tusa a malebut cacay a bataan a hedek nu mihcaan, pulung nu kitkitan nipahebayan tu pabuy han 9.65 a walwalen a pabuyan. picidekan, nu zhungguo dalu nipahabayan han 4.76 walwalen a pabuyan, mialatu 49 a kilacan, u sakacacay nu kitakitan, saka tusa han u Amilika, u 0.649 walwalen a pabuyan.
在台灣部分區域，如客家地區以及新北市三峽區的清水祖師廟仍有神豬競賽活動，為地方上傳統文化。
i Taywan nika babenisa a nipahabayan nu kitidaan, u ngayngayan a niyadu'an atu Sin-bei-shi San-sia-ci a niyadu'an a Cing-suy Cu-shi a biyuan idaw ku nikasasedsed a tu pabuy nu kawaan, u lalangawan nu laylayan.
kalingatuan (起源)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]家豬是人類馴化野豬而成。在距今9000年左右的土耳其東南部的查耀努（Çayönü）等多個遺址和中國賈湖遺址、磁山遺址都出土了豬骨，已經具有較為明顯的家豬特徵，可見它們已經被馴化一段時間了。
pabuy nipahabayan nu palumlumaan tu kiwmaan a pabuyan. katukuh ayda siwatu a malebut sa nu Tu’erqi wali timul nu Cayonu (查耀努) yadahan nuni pahetikan nu babalaki a kitidaan atu zhongguo Jia-hu ni pahetikan nu babalaki a kitidaan, Ci-shan ni pahetikan nu babalaki a kitidaan tahekal tu kunamaka lala’ay nu u kakan nu pabuyan, idawtu ku katinengan nu palumluman nu pabuy a waywayan, sisa numa tenesay tu anipahabaya nu matudungay a demiadan.
世界各地的家豬都和本地的野豬在基因上更相似，與其他地區的家族親緣關係較遠。
kitakiday a nipahabayan tu pabuyan atu nipahabay nu luma a kimaan u kakausan nuhini malecad, atu nudumaan anipahabayan a pabuyan masasubatad ku angangan nuheni.
因此，有可能是「多中心獨立馴化」，即：古代各地區的文明是獨立馴化了身邊的野豬，同時衍生出許多亞種。
sisa, tatenagan nu yadahay nu masacacaya anipahabuyan a pabuyan, , numukasiay a kitidaan nu micidek sananay a pahabay tu nisa kapahan tu kiwmaan anipahabay, sisa yadah ku tahekalay nu ayday a sakatusa nu pabuyan.
今天全球多數的家豬都含有歐洲或東亞家豬的血緣。歐洲家豬和亞洲家豬分別起源於亞洲野豬和歐洲野豬，即現代家豬有著兩個母系起源。
aydaay nu kitakitan nu pinaay a lalumaan nipahabay tu pabuy idaw ku namaka Ouzhou (歐洲) atu Dongya (東亞) nipahabayan a lalumaan. Ou-cou (歐洲) anpahabay tu pabuy atu Ya-cou (亞洲) nipahabayan tu pabuy nika babenisan anipahabayan tu lingatu han i Ya-cou nu kiwmah atu Ou-cou kiwmah, nu aydaay a pabuyan nu tusaay a lalangawan nu saka lingatu a ulangan.
中國的傳統家豬其實是黑色的，但肥肉率較高，現在已經不再常見。
Cong-guo (中國) a laylay nipa habayan tu pabuy han tatengaay u lumeniay a kulitan nu pabuy, kidemu yadah ku simal atu heci, aydahantu caay tu ka hina adih kita.
sapihica (用途)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]人類飼養家豬主要是為了可食用的豬肉。其他從豬而來的食品有香腸、火腿、培根、煙肉、豬皮等。
nipahabayan nu paluma a pabuyan u kakanen nu tademawan a pabuyan. nama kaydaay i pabuyan anisangaan tu kakanen han idaw ku siang-cang, huo-tui, pei-gen, yan-rou, banges nu pabuy.
像豬肝、豬大腸、豬血等也會作為食物，在全球範圍內，豬也是僅次於雞和鴨，最常被屠宰取肉的動物，在2013年，全球有超過14億五千萬隻豬被屠宰取肉，將豬屠宰取食的行為又稱殺豬。
mahida u atay nu pabuy, sawada’ nu pabuy, idang nu pabuy taneng sangaan tu kakanen, itini i kitakitan, pabuy han mikilul tu tulakuk atu taduk, u hina a alan tu hecian nu kakanen, itini i tusa a malebut cacay a bataan idaw ku tulu a mihcaan, nu kitakitan malakuwi tu sabaw tu sepat nu walwalan lima a malebutan a mangan kunipi patayan tu lalihecian a pabuyan, lalihecian nunialaan tu hecihan u mipatay tu pabuyhan.
不過猶太教及伊斯蘭教認為豬對人來說是不潔的(unclean to you)，故禁食豬肉。
nika u You-tai-jiao (猶太教) atu Yi-si-lan-jiao (伊斯蘭教) satu pabuyan mauningay a pakan tu tademaw sa (unclean to you), sisa caay kan kunuheni tu pabuy.
人類曾以豬奶作為食物，不過取得不易，因此沒有商業化的生產。托斯卡納的Porcorino乳酪是用豬奶作的。
nami tanamtu ku tademaw miala tu cucu nu pabuy misangan tu kakanen, nika utiih alaan, sisa alesan numisiwbaya. Tuo-si-ka-na (托斯卡納) Porcorino a ru-lao u salang nu pabuy a nisangan.
用做食物並非豬唯一的價值，在過去，人們會利用豬來尋找及挖掘松露。
u kakanen caay kaw pabuy nu kasiidaan, yumahida, tademaw han papikutkuten ku pabuy mikilim tu song-lu.
這是因為不管是天然松露還是人工種植的松露都生長在地下，採集並不容易，而且松露的氣味與誘發母豬性衝動的雄甾烯醇類似，因此母豬對松露最為敏感，可說是是天生的松露獵人所致。
numahiniay unu pakunida sananay atu nipalumaan nu tademaw han i sasa nu lala’ mulangaw ku song-lu, utii’h a kiliman, u sanek nu song-lu atu laan nu pabuyan pakalinges nu siung-zai-si-sun (雄甾烯醇) malecad, sisa langan nu pauyan misaayaw tu song-lu katinengan, u lecuh hananay miaduptu ku pabuy tu song-luan.
不過也由於母豬非常喜歡松露，所以常直接將找到的松露吃下，不易為採集人所控制。
nika manamuh ku langan nu pabuyan tu song-lu, sisa anu matepat tu nuheni ku song-lu han kanen tu nida, caay kaw lalisimetan nu tademaw ku pabuyan.
而且豬用鼻子拱開地面時會破壞松露的菌絲體，導致以後松露的產量下降，因此人們常常用狗代替豬來尋找松露，同時在1985年之後，義大利政府也禁止使用豬來發掘松露。
pabuy u cihek ku sapituwad tu lala’an kanca mapela’ ku tada song-lu nu kakuan, sisa hamaw sa inaitu ku langaw nu song-luan, sisa tademaw han u wacutu kumi kutaya tu pabuy mikilim tu song-luan, itini i cacay a malebut siwa a lasubu walu a bataan idaw ku lima a mihcaan a nikudan, Yi-da-li (義大利) ceng-fu’ pasaluimengen tu nuheni ku pabuy caay tu kaw sapikutkut nuheni.
除了供食用和作為寵物，豬在人類生命科學和生物科學中的特殊價值。
tada u kakanen atu papahabayan ku pabuy sa, sakay tini i tademawan han nu sakaudip a ke-suey atu seng-wu-ke-suey idaw ku picidekan nu sasi laculan.
在所有動物中，豬的生理、生化、解剖、代謝、骨骼發育、心血管系統、消化系統等與人類最為接近，因此是醫學研究和人類異種器官移植的最佳供體，也是藥理、藥效等製藥方面的理想實驗動物。
hatiniay tu aadupen, pabuy nu seng-li, seng-hua, mipela’, sakakapah nu udip, sacelak nu ukak, balucu' idang a caculilan, siwkac nu sakakapah sa tada micapitu tademawan, sisa mikingkiw ku misaydan atu tademaw nuni limadan tu labuay nu udipan a cancanan u sakapahay, u sasapayan, sakakapah nu sasapayuan nu sakapahay ani kingkiwan a aadupen.
豬基因組學、蛋白質組學、豬基因操作等技術的發展，已經為製備人源化轉基因豬和人類疾病模型提供了條件。
pabuy nu ci-yin-zu-suey, tan-bai-zi-zu-suey, pabuy ci-yin nitanengan palahad, masangantu nu tademaw misumad tu ci-yin atu tademaw nu imelang a kakuan tu sapatahekal.
尤其是小型豬(Mini Pig)，在形態學、解剖學、生理學、生物、生化、飲食結構、營養代謝、染色體結構、基因結構和基因組序列等方面，都與人類具有較高的相似性。
picidekan nu adidi'ay a pauyan (Mini Pig), itini i xingtai-xue, Jiepou-xue, Shengli-xue, seng-wu, sheng-hua, numukanay a cie-gou, ying-yang dai-sie, lan-se-ti-cie-gou, ci-yin-cie-gou atu Jiyinzu nikasilsilan, malecad atu tademaw a kakuan.
namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan (資料來源)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]- 中文維基-家豬：https://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%B6%E8%B1%AC