Vampiri
Një vampir është një krijesë mitike që jeton duke u ushqyer me thelbin jetësor (përgjithësisht në formën e gjakut) të të gjallëve. Në folklorin evropian, vampirët janë krijesa të pavdekshme që shpesh vizitonin të dashurit dhe shkaktonin ligësi ose vdekje në lagjet ku ata banonin derisa ishin gjallë. Ata mbanin qefine dhe shpesh përshkruheshin si të fryrë dhe me fytyrë të kuqërremtë ose të errët, dukshëm të ndryshme nga vampiri i sotëm i dobët dhe i zbehtë që daton nga fillimi i shekullit të 19-të. Subjektet vampirike janë regjistruar në kulturat anembanë botës; termi vampir u popullarizua në Evropën Perëndimore pas raporteve të një histerie masive të shekullit të 18-të të një besimi paraekzistues popullor në Evropën Juglindore dhe Lindore që në disa raste rezultoi në shtyrjen e kufomave dhe akuzimin e njerëzve për vampirizëm. Variantet lokale në Evropën Juglindore njiheshin edhe me emra të ndryshëm, si shtriga në Shqipëri, vrykolakas në Greqi dhe strigoi në Rumani.
Në kohët moderne, vampiri përgjithësisht konsiderohet si një entitet fiktiv, megjithëse besimi në krijesa të ngjashme vampirike (siç është chupacabra) vazhdon ende në disa kultura. Besimi i hershëm popullor te vampirët ndonjëherë i është atribuar injorancës së procesit të dekompozimit të trupit pas vdekjes dhe mënyrës se si njerëzit në shoqëritë para-industriale u përpoqën ta racionalizonin këtë, duke krijuar figurën e vampirit për të shpjeguar misteret e vdekjes. Porfiria u lidh me legjendat e vampirizmit në vitin 1985 dhe mori shumë ekspozim mediatik, por që atëherë është diskredituar gjerësisht.
Vampiri karizmatik dhe i sofistikuar i fiksionit modern lindi në vitin 1819 me botimin e "Vampirit" të shkrimtarit anglez John Polidori; historia ishte shumë e suksesshme dhe padyshim vepra më me ndikim e vampirëve të fillimit të shekullit të 19-të. Romani i Bram Stoker i vitit 1897 Drakula mbahet mend si romani kryesor i vampirëve dhe siguroi bazën e legjendës moderne të vampirëve, edhe pse u botua pas romanit Carmilla të autorit tjetër irlandez Joseph Sheridan Le Fanu të vitit 1872. Suksesi i këtij libri krijoi një zhanër të veçantë vampirësh, ende popullor në shekullin e 21-të, me libra, filma, shfaqje televizive dhe lojëra video. Vampiri që atëherë është bërë një figurë dominuese në zhanrin horror.
Emërtimi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Fjala anglisht vampire mendohet se e ka prejardhjen nga frëngjishtja vampyre, ose nga gjermanishtja vampir, fjalë e prejardhur nga gjuhët proto indo-evropiane. Thuhet se fjala mund ta ketë prejardhjen vetë nga gjuha shqipe "dhampir" (dham - dhëmbë dhe pir - pirës) por me kalimin e kohës mund të ketë ndryshuar. Madje kjo fjalë në zona të thella Shqipërisë zëvendëson fijalën vampir.
Përshkrimi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Vampirë quhen ato qenie mitologjike që jetojnë duke u ushqyer me gjakun e njerëzve. Ata janë përshkruar shpesh si shumë të bardhë në lëkurë dhe me tipare të errëta të fytyrës. Gojëdhënat janë të shënuara në shumë kultura dhe sipas historianit Frost Brian: "Besimi në vampirë dhe djajtë gjakpirës është aq i vjetër sa vetë njeriu". Megjithatë, vampirët nuk ishin të populluar deri në fillim të shekullit të 18. Pas shumë paragjykimeve vampirët në Evropën Perëndimore nga zonat ku legjendat ishin të shpeshta si Ballkani dhe Evropa Lindore ishin të njohur edhe me emra të ndryshëm, të tilla si vampir (вампир) në Serbi dhe Bullgari, vrykolakas në Greqi, dhampir në Shqipëri dhe strigoi në Rumani.
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në fund të shekullit të 17, fillimi i shekullit të 18 në pjesën perëndimore të Evropës nisën të bënin bujë gjithnjë e më shumë historitë e vampirëve. Historitë ishin nga më të ndryshmet, shpesh herë të frikshme dhe njerëzit të shtyrë nga padituria jo vetëm që nisën t'i besonin, por puna shkoi deri aty sa shumë njerëz filluan të akuzoheshin për vampirizëm. Këta njerëz "vampirë" duhej tu vrisnin përmes nguljes së një tehu të mprehtë ose shkopi në kraharor.
Mënyra se si vampirët u përshkruanin në legjenda e gojëdhëna ndryshonte nga përshkrimi që i bëhej atyre në letërsi. Do të jetë pikërisht libri i John's Polydore i 1819,The Vampyre që do të shënojë lindjen e vampirit Viktorian. Tashmë vampirët paraqiteshin si qenie me kulturë, prejardhje fisnike dhe mjaft tërheqës. Por do të jetë Bram Stoker ai që do të krijonte vampirin më të njohur në të gjithë historinë. Stampa:Dracula u botua më 1897, mbështetur në mitologjinë e njerëzve ujq dhe djajve të tjerë. Suksesi i këtij libri ishte shumë i madh i cili shënoi një ndryshim në letërsinë e kohës. Kështu lindi një lloj i ri në letërsi, ai i përfshirjes së vampirëve në letërsinë artistike.
Etimologjia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Sipas The Oxford English Dictionary fjala vampir në gjuhën angleze u përdor për herë të parë në vitin 1734, në një shkrim të titulluar "Udhëtimet e tre zotërinjve anglezë", botuar në Harleian Miscellany më 1745. Për vampirët kishte nisur të flitej edhe në letërsinë gjermane. Gjatë vendosjes së trupave austriake në Serbinë veriore dhe në Oltenia të Rumanisë, zyrtarët filluan të kallëzonin ushtrime që kishin të bënin me zhvarrosjen e trupave dhe "vrasjen e vampirëve". Këto kallëzime u përgatiten nga 1725 deri në 1732 dhe patën përhapje të gjerë.