koreansk

Koreansk er ikkje nærskyldt med andre språk, og språkforskarane er usamde om klassifiseringa. Språket kan ha ein fjern skyldskap med japansk. Strukturelt har det mange felles drag med japansk.

Koreansk blir skrive med to skriftsystem:

• koreansk skrift, kalt 한글 hanɡɯl i Sør-Korea og 조선글 ɟozʌnɡɯl i Nord-Korea
• kinesiske teikn, på koreansk hanɟa, som blir skrive 한자 med koreansk skrift og 漢字 med kinesiske teikn. Kinesiske teikn blir berre brukte i Sør-Korea, og berre for enkelte ord i ein tekst som elles er skriven i koreansk skrift. I Nord-Korea gjekk dei kinesiske teikna av offisiell bruk i 1949.

I tillegg er koreanske ord gjennom heile denne artikkelen skrivne i latinske bokstavar, i ein fonemisk transkripsjon frå Handbook of the International Phonetic Association. Ordet som tyder 'kinesisk teikn', blir med andre ord her skrive på tre måtar:

• koreansk skrift: 한자
• kinesiske teikn: 漢字
• fonemisk transkripsjon: hanɟa

Når både koreansk skrift og kinesiske teikn er tekne med i denne artikkelen som skrivemåte av dei same orda, er dei skilde med ein loddrett strek, som i 한자 | 漢字 hanɟa.

I avsnittet Romanisering blir to andre transkripsjonar presenterte.

Nokre få stader er det brukt translitterasjon til det latinske alfabetet, skriven i vinkelparentesar, ⟨…⟩, for å gi att skrivemåten av koreanske ord bokstav for bokstav, fordi transkripsjonane gir att uttalen av dei koreanske orda. Koreansk rettskriving gir ikkje att uttalen direkte, som til dømes ordet for 'kylling' viser:

• koreansk skrift: 닭
• translitterasjon: ⟨dalɡ⟩
• fonemisk transkripsjon: daɡ

I 1446 blei det offentleggjort ei alfabetisk skrift i Korea, i dokumentet 훈민정음 | 訓民正音hunmin-ɟʌŋ-ɯm 'dei rette lydane for opplæring av folket'. Skrifta, i dag kalla 한글 hanɡɯl i Sør-Korea og 조선글 ɟozʌnɡɯl i Nord-Korea, blei skapt av kong Sejong den store (1397–1450) — 세종대왕 | 世宗大王 zeɟoŋ dɛwaŋ. Kong Sejong meinte at ein ikkje kunne lære folket å lese og skrive med kinesiske teikn, som til då hadde vore einerådande i landet.

Mange lærde motarbeidde den nye skrifta, og då kong Sejong døydde, blei ho lenge berre brukt av kvinner og ulærde. I 1894 blei det vedteke at offisielle dokument skulle skrivast i 한글 hanɡɯl (nordkoreansk 조선글 ɟozʌnɡɯl). Sørkoreanske tekstar er framleis skrivne i ei blanding av kinesiske teikn og 한글 hanɡɯl. Nord-Korea vedtok å avskaffe kinesiske teikn i 1949.

Enkelte ord er ulike i dei to delane av Korea, mellom anna fordi dei to landa brukar forskjellige namn på Korea:

I Nord-Korea har ein lånt ein god del ord frå russisk som ikkje er lånt inn i Sør-Korea, som derimot har lånt store mengder ord frå vestlege språk, i første rekkje frå engelsk. Talet på engelske lånord er truleg høgare enn 10 000. Nokre eksempel er 카메라 kʰamela frå engelsk camera og 쇼핑 zjopʰiŋ frå engelsk shopping.

For 2000 år sidan tok koreansk til å låne ord frå kinesisk, og dei utgjer i dag 60 prosent av ordtilfanget. Resten er 35 prosent gamle koreanske ord og 5 prosent lånord frå andre språk, særleg engelsk. Frå norsk kjem 스키 sɯkʰi 'ski'. På 600-talet blei det vedteke at alle stadnamn skulle få ei slik form at dei kunne skrivast med to kinesiske teikn, og den forma har dei framleis. Den nordkoreanske hovudstaden Pyeongyang 평양 pʰjʌŋjaŋ blir skriven 平壤 med kinesiske teikn. Den sørkoreanske hovudstaden Seoul 서울 zʌul er eitt av dei få stadnamna i Korea som ikkje har ein skrivemåte med kinesiske teikn.

Det høviske spelar ei uvanleg stor rolle i koreansk grammatikk og ordtilfang. Språket har to ord for 'eg': Eit vakse menneske brukar 저 ɟʌ til eldre eller jamgamle og 나 na til yngre vaksne eller born. Det finst ikkje mindre enn seks ord for 'du', 'De'. 'Det regner' kan seiast på seks måtar, etter om ein vil uttrykkje seg nøytralt, fortruleg, familiært, endeframt, høfleg eller respektfullt.

Koreanarane fekk sannsynlegvis kjennskap til kinesisk skrift før tidsrekninga vår. Den eldste overleverte teksten på kinesisk skriven av koreanarar stammar frå 414 evt. Koreanarane utvikla fleire ulike system til å skrive koreansk med kinesiske teikn. Sjølv etter innføringa av det koreanske alfabetet på 1400-talet heldt klassisk kinesisk fram med å vere det føretrekte skriftspråket blant den intellektuelle eliten, og det dominerte den koreanske skriftkulturen heilt fram til byrjinga av 1900-talet.

Det koreanske alfabetet, 한글 hanɡɯl (Nord-Korea 조선글 ɟozʌnɡɯl), vart oppfunne midt i 1440-åra. Det er kulturhistorisk oppsiktsvekkjande av fleire grunnar. Skrift utviklar seg vanlegvis over lang tid. Dei aller fleste eksisterande skriftsystem har oppstått frå andre skriftsystem. Hangeul er derimot eit resultat av medviten planlegging. Den koreanske kongen Sejong (세종 seɟoŋ), ein av Koreas nasjonalheltar, peika i 1440-åra ut ein komité til å utvikle eit skriftsystem eigna til å skrive koreansk med. Koreansk er ulikt frå kinesisk og lèt seg ikkje så lett skrive med kinesiske teikn: Den omfattande bøyings- og avleiingsmorfologien gjer at logografisk skrift er upraktisk. Vidare er talet på ulike stavingar stort, og stavingsskrift ville krevje bruk av mange skriftteikn.

Hangeul vart offentleggjort i 1446 under namnet 훈민정음 | 訓民正音 hunmin ɟʌŋɯm 'dei korrekte lydane til instruksjon av folket', som speglar det folkeopplysande siktemålet med skrifta. 한글 hanɡɯl / ɟozʌnɡɯl er ei seinare nemning.

Koreansk blir skrive tradisjonelt i kolonnar, ovanfrå og ned, frå høgre mot venstre, men i dag blir mange tekstar skrivne vassrett, frå venstre mot høgre.

Kampsporten taekwondo kjem frå Korea, der han heiter 태권도 / 跆拳道 tʰɛkwʌndo 'spark-knyttneve-vegen', eit ord som er samansett av 태 | 跆 tʰɛ 'spark' (for fotteknikk), 권 | 拳 ɡwʌn 'knyttneve' (for hand- og armteknikk) og 도 | 道 do 'veg' (for 'metode').

Sporten skal vere oppfunnen av general Choe Honghui 최홍희, 崔泓熙 cʰø hoŋhɯi (1918–2002), som i 1955 gav sporten namn, men kampsport har ein minst 1500 år gamal tradisjon i Korea.

For eit språk som ikkje blir skrive med det latinske alfabetet, trengst det ei internasjonal romanisering — eit system for å skrive dette språket med latinske bokstavar. Mens til dømes mandarin har fått eit system som har slått igjennom internasjonalt — pinyin 拼音 pīnyīn — og som etter kvart har blitt nærmast einerådande, er ikkje stoda slik for koreansk. Det finst fleire system i bruk.

I lærebøker i koreansk er den vanlegaste romaniseringa McCune-Reischauer (1939), mens lingvistar stort sett føretrekkjer det meir systematiske og teoretiske Yale-systemet. I tillegg har styresmaktene i Sør-Korea og Nord-Korea sine eigne system, høvesvis frå 1992 og 2000. Tidleg på 1990-talet prøvde dei to statane å kome fram til eit sams system, utan å kome heilt i mål. Desse offisielle systema er laga med utgangspunkt i McCune-Reischauer.

Nedanfor følgjer ei samanlikning mellom den fonemiske transkripsjonen som er nytta i denne artikkelen, McCune-Reischauer og det offisielle sørkoreanske systemet. I den første tabellen nedanfor er skrivemåten av monoftongane samanlikna. Etter den koreanske skrifta og den fonemiske transkripsjonen følgjer McCune-Reischauer og det offisielle sørkoreanske systemet.

Her er ei samanlikning av diftongane, der FT = fonemisk transkripsjon, MR = McCune-Reischauer og RR = revidert romanisering (det offisielle sørkoreanske):

Den siste tabellen viser samsvaret mellom skrivemåten av konsonantane. Når alle transkripsjonane er like, står det berre éin bokstav, til dømes ㅁ m. Når MR og RR er like, står det berre éin skrivemåte etter skråstreken, til dømes ㅇ ŋ / ng. Som tabellen viser noterer MR og RR i nokre tilfelle ulike allofonar (uttalevariantar) av same fonem, og då er allofonane skilde med ~, til dømes ㄹ l / l~r.

Her er nokre koreanske namn i dei ulike skriftsystema:

• Korea
• Sør-Korea
• Nord-Korea
• Hangul

• Langenscheidt Pocket Dictionary Korean: Korean-English/English-Korean (Langenscheidt Pocket Dictionaries). 2022.
• Lee Hyun Bok. Korean. S. 120–123 I: Handbook of the International Phonetic Association. A guide to the use of the International Phonetic Alphabet. Cambridge: Cambridge University Press. 1999.
• Martin, Samuel E. and Young-Sook C. Lee. Beginning Korean. New Haven and London: Yale University Press. 1969.
• Sohn, Ho-Min. The Korean Language. Cambridge: Cambridge University Press. 1999.
• Yeon, Mark Vincent og Jaehoon Yeon. Complete Korean Beginner to Intermediate Course: Learn to read, write, speak and understand a new language (Teach Yourself Language). 3rd Edition. 2012.