abbasidane

Dei første seksti åra var ein etableringsfase, der kalif Mansur (754–775) bygde opp det nye styresettet. Den mest kjente av kalifane er nok Harun, med tilnamnet al-Rashid (786–809), kjent frå historiene i Tusen og éi natt. Han fekk der eit nok litt ufortent ry som «den gode kalifen», truleg fordi han var den siste før problema tok til å tårne seg opp. Han delte riket mellom sine to søner, Amin (809–813) og al-Mamun (809–833). Det førte til ein borgarkrig mellom dei der den siste vann. Mamun var ein sterk kalif, men borgarkrigen opna ein periode med stigande indre uro mellom krefter i samfunnet. Seinare kalifar prøvde å styrke eiga makt ved å rekruttere tyrkiske slavesoldatar (mamlukar) som berre skulle vere lojale til kalifen. Men dei vart snart ei eigen makt som like gjerne var i opposisjon. Siste del av 800-talet vart derfor ei tiltakande oppløysingstid.

Kulturelt og religiøst var den islamske verda fortsatt samla, og handel og økonomi var lite påverka av dei politiske konfliktane. Men kalifens herredømme over utkantane i riket vart stadig svakare. Andalus, den muslimske delen av den iberiske halvøya (det seinare Spania og Portugal), kom aldri under abbasidanes styre, der hadde ein påstått ætling av det gamle umayyadestyret oppretta eit i praksis sjølvstendig emirat. Omlag samtidig tok også berber-dynasti frå den ibadiske minoritetsretninga styring over det meste av Maghreb (Nord-Afrika vest for Egypt) og heldt denne regionen heilt fram til det sjiiske Fatimide-styret erobra den i 909. Egypt var lojalt under Bagdad-kalifen, men når Bagdad var svekka av indre uro, greip guvernøren i Egypt ofte høvet til å ta reell styring over sin provins. Det same utviklinga skjedde i dei austlege provinsane mot India. Det området kalifen faktisk hadde herredømme over, skrumpa stadig inn, og han hadde større og større problem med også å halde kjerneområdet i Irak. Til sist, i 936, gav kalif al-Radi (934–940) også makta i Bagdad til ein lokal tyrkisk hærførar. Med dette var ikkje berre abbaside-kalifatet, men også heile epoken med eit samla islamsk kalifat reelt over. Alle dei ulike provinsane styrte nå seg sjølve, og dei lokale herskarane kom til å bli kjent som sultanar, som rett og slett betyr «herskar».

Men sultanane gjorde i hovudsak ikkje krav på tittelen kalif, bortsett frå emiren i Andalus, som erklærte seg som kalif over sitt område i 929, og Fatimide-sjiaene, som aldri hadde godtatt den sunniske kalifen og rekna sin leiar som imam, ein alternativ tittel. Dei andre sultanane godtok abbaside-kalifen i Bagdad som sitt formelle overhovud, sjøl om kalifen ikkje hadde nokon innverknad på korkje politikk eller styresett i dei ulike sultanata, dei låg gjerne i krig med kvarandre om det høvde seg slik. På den måten vart kalifen i Bagdad sittande som ein rein marionette-figur, som kunne motta helsingar frå «sine» sultanar ved ulike høve. Kalifen hadde aldri hatt noen makt over teologien og hadde det fortsatt ikkje, men likevel vart han til tider meir rekna som overhovud over det dei alle hadde saman, religionen, eit formelt religiøst overhovud eller samlingsfigur utan religiøse funksjonar.

Berre i ein kort periode først på 1000-talet var det ein meir aktiv kalif, al-Qadir (991–1031), som prøvde å bygge opp ein sunnisk motmakt mot det lokale sultanstyret som da styrte over Irak, Buyidane som hadde vist sympati for sjiismen. Men hans forsøk nådde aldri ut over området rundt Bagdad og fall til jorda etter få år. Kalifen gjekk tilbake til skuggetilværet, som varte heilt fram til 1258 då heidenske mongolar frå nord strøymde inn over Midtausten, erobra og brann Bagdad til grunnen, og drap både kalifen og hans familie, og mange av dei lærde i byen. Etter dette forsvann abbaside-slekta, og sultanane heldt fram med å styre som dei hadde gjort, men nå utan nokon kalif i Bagdad å sende helsingar til.