Kjell Askildsen

Novellekunsten til Askildsen er ein setningskunst. Forteljingane hans hentar styrke frå presise og råkande formuleringar, og han har ei evne til å fange talande situasjonar i reinskorne tankar og dialogar. I novellene nyttar han ofte forteljarrommet til å skape enkle, men verknadsfulle scener: Om novellepersonen oppheld seg i stova, på verandaen eller i hagen er alt anna enn vilkårleg i Askildsen sitt univers. Askildsen har eit ry som ein minimalistisk og kresen forfattar. Sjølv har Askildsen teke avstand frå merkelappen som «minimalistisk» og heller halde fram at han skriv fortetta og konsentrert – utan overflødige ord.

Debutboka Heretter følger jeg deg helt hjem kom i 1953 og vekte mykje oppstyr på grunn av skildringane av ung seksualitet. Novellesamlingablei oppfatta som ein skandale i Mandal, og folkebiblioteket i heimbyen nekta å låne henne ut. Askildsen fekk dermed eit vanskeleg forhold til barndomsbyen. Etterkvart fekk Askildsen omsider innpass i heimbyen Mandal. Under Festspillene i Bergen i 1990 delte dåverande ordførar i Mandal ut eit kulturstipend til Askildsen og bad om orsaking for måten byen hadde teke imot debutboka på.

Askildsen fekk sitt første litterære gjennombrot mot slutten av 1960-åra. Særleg novellesamlinga Kulisser blei teken godt imot av ei rekkje yngre, modernistiske forfattarar og kritikarar, og til dømes Profil-krinsen beundra litteraturen til Askildsen. Romanen Omgivelser gjorde han kjend for eit større publikum.

Utover i 1970-åra var Askildsen tydeleg plassert på venstresida i politiske spørsmål. Han var ein av mange forfattarar som støtta opp under AKP(m-l), utan at han nokon gong var betalande medlem av partiet. Han var ein sentral figur i konfliktane i Den norske Forfattarforeining. Dette var ei politisk brennbar tid, og dei to bøkene han skreiv dette tiåret, romanane Kjære, kjære Oluf (1974) og Hverdag (1976), er sosialrealistiske og eksplisitt politiske. Askildsen bytte forlag i midten av 1980-åra, frå Aschehoug forlag til Forlaget Oktober, og blant forfattarane til Oktober fekk han mange litterære vener.

Blant dei fem romanane til Askildsen står Davids bror (1957) og Omgivelser (1969) som viktige bøker i norsk litteraturhistorie. Askildsen var sjølv misnøgd med den første romanen sin, Herr Leonard Leonard (1955), som rett nok er noko svevande og luftig i sine drøymande skildringar. I den meir jordnære Davids bror skildrar han brorskapen mellom Frans og David, der David er i ferd med å døy av leukemi. Samstundes skriv Askildsen fram ein tematikk som seinare blir sentral i heile forfattarskapen, til dømes knytt til autoritetar og undertrykking, frigjering og rollespel.

Handlinga i Omgivelser – som òg er filmatisert under tittelen Maria Marusjka (1973) – går føre seg på ei øy. Det utviklar seg eit sjalusiforhold mellom fire personar. Med finstilte forteljargrep viser Askildsen korleis personane er fanga av omgivnadane, og korleis forventningane deira innskrenkar fridomen til dei andre. I denne romanen finn vi òg nokre setningar som kan stå som ein poetikk for Askildsen sin forfattarskap: «Den som forteller sannheten, lyver. Den som dikter, lyver ikke».

I 1980- og 1990-åra markerte Askildsen seg som ein av dei store novelleforfattarane i Norden. Med boka Ingenting for ingenting (1982) vende han attende til novellesjangeren og samstundes til ei mindre påtakeleg politisk programdikting. Thomas F’s siste nedtegnelser til almenheten (1983) inneheld to noveller. Hovudpersonen som gir namn til tittelnovella, kan skildrast som misantropisk og resignert. Men måten lesaren blir kjend med han på, gir Askildsen rett i påstanden om at han først og fremst er realist: Askildsen ser døden i kvitauget, men greier samstundes å setje menneskelivet i relieff. Samlinga inneheld òg novella «Carl Lange», som er rekna som ei av hans beste.

I 1991 gav han ut Et stort øde landskap, som er den mest prisvinnande boka hans. Lenge trudde ein at Hundene i Tessaloniki (1996) skulle bli den siste novellesamlinga til Askildsen, sidan han hadde vorte tilnærma blind og slutta å skrive. I 2015 kom likevel Vennskapets pris. Ho inneheld noveller som Askildsen skreiv mellom 1965 og 2004, men som han, med unntaket «Martin Hansens utflukt», aldri gav ut.

• Et deilig sted : utvalgte noveller, Oktober, 2019
• Vennskapets pris, Oktober, 2015
• Samlede noveller og romaner 1–12, Oktober, 2009
• En plutselig frigjørende tanke – noveller 1954–1999, Oktober, 2009
• Alt som før – noveller i utvalg, Oktober, 2005
• Samlede noveller, Oktober, 1999
• Hundene i Tessaloniki, Oktober, 1996
• Et stort øde landskap, Oktober, 1991
• En plutselig frigjørende tanke, Oktober, 1987
• Thomas F's siste nedtegnelser til allmenheten, Oktober, 1983
• Ingenting for ingenting, Aschehoug, 1982
• Kulisser, Aschehoug, 1966
• Heretter følger jeg deg helt hjem, Aschehoug, 1953

• Hverdag, Aschehoug, 1976
• Kjære, kjære Oluf, Aschehoug, 1974
• Omgivelser, Aschehoug, 1969
• Davids bror, Aschehoug, 1957
• Herr Leonard Leonard, Aschehoug, 1955