Uistiti czarnoczuba
| Callithrix penicillata[1] | |||
| (E. Saint-Hilaire, 1812) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Infrarząd | |||
| Parvordo | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
uistiti czarnoczuba | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Uistiti czarnoczuba[3] (Callithrix penicillata) – gatunek małpy szerokonosej z rodziny pazurkowcowatych (Callitrichidae). Cechuje się czarnymi kępkami włosów wokół uszu, szarym grzbietem i pasiastym ogonem. Zamieszkuje lasy i cerrado Brazylii, dobrze radzi sobie w siedliskach zniszczonych przez człowieka. Żyje na drzewach w niewielkich grupach rodzinnych, w których zazwyczaj rozmnaża się jedna samica, wydająca na świat bliźnięta. Długość pokolenia trwa 6 lat. Jest gumożercą, zjada także owoce i kwiaty oraz niewielką zdobycz zwierzęcą. Liczebność spada, aczkolwiek została introdukowana na nowych obszarach, gdzie może wypierać rodzime gatunki. Nie zagraża jej wyginięcie.
Budowa
[edytuj | edytuj kod]
Długość głowy i ciała wynosi od 20 do 23 cm[4] bądź 20,9 ± 0,9 cm[2], czemu towarzyszy mierzący od 29 do 33 cm ogon. Samce są cięższe od samic. Ważą około 225 g, natomiast samice około 180 g[4], podczas gdy inne źródła podają 307 g u samic i aż 344 g u samców[2]. Czyni ją to niewielką małpą szerokonosą[2].
Charakterystyczną cechą uistiti czarnoczubej jest parzysta czarna pędzlowata kępka włosów zwieszających się po obu stronach uszu osiągająca około 4,5 cm. Od niej to właśnie bierze nazwę gatunek (łacińska Callithrix penicillata, angielskie Black-tufted-ear Marmoset[4], polska uistiti czarnoczuba[3]). Podobne twory występują choćby u uistiti czarnogłowej, u której są jednak wyraźnie mniejsze[5]. Głowa jest ogólnie żółto-brązowa z czarną twarzą. Czoło zdobi trójkątna biała plama[4]. Występują 2 trzonowce[2].
Grzbiet pokrywa szare nakrapiane futro. Ciało wieńczy pokryty pierścieniami ogon[4], podobny u innych przedstawicieli rodzaju Callithrix[6]. Kończyny są żółto-brązowe[4].
Prócz palucha palce kończą się paznokciami[2].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]
Uistiti czarnoczuba opisana została w 1812 roku w 19. tomie Annales du Museum d’Histoire Naturelle pod nazwą Jacchus penicillatus przez E. Geoffroya Saint-Hilairego, który to jako miejsce typowe podał Brazylię[4][7]. Prawie wiek później, w 1911 roku, O. Thomas ograniczył je do Lamarao, w okolicy Salvadoru w Bahia[4].
Niektórzy autorzy podają jako kreatora gatunku nie Saint-Hilairego, ale Humboldta, podając jako rok publikacji jego pracy 1811. W rzeczywistości jednak publikacja Humboldta ukazała się w 1812 roku. Podaje on jednak jako autora nazwy Saint-Hilairego, co więcej, opisuje on gatunek pod nazwą Simia penicillata, łącząc wymyślony przez wspomnianego autora epitet gatunkowy z nazwą rodzajową Simia[4][8].
Przez pewien czas uistiti czarnoczubą traktowano jako podgatunek uistiti białouchej, podążając za publikacją Hershkovitza[2][9].
Uistiti czarnoczuba jest gatunkiem monotypowym[4].
Zaobserwowano krzyżowanie się z pokrewnymi gatunkami. W stanie Bahia obserwowano krzyżówki uistiti czarnoczubej i białouchej, natomiast w Minas Gerais uistiti czarnoczuba krzyżuje się z uistiti białoczelną[4].
W 2012 roku ukazała się publikacja Schneidera i innych, w której zbadano mtDNA regionu kontrolnego. W efekcie uzyskano następujące drzewo filogenetyczne[10]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Gatunek uwzględniono też w badaniach Buckner i innych z 2015[11].
Tryb życia
[edytuj | edytuj kod]
Uistiiti czarnoczube, podobnie jak inne pazurkowcowate, żyją w niewielkich grupach rodzinnych. W przypadku uistiti czarnoczubej grupa liczy zazwyczaj od 5 do 6 zwierząt, aczkolwiek niekiedy zdarzają się niewielkie dwuosobnikowe grupy, a kiedy indziej liczą one aż 13 naczelnych. Osobników dorosłych jest zwykle od 2 do 3. Grupa taka aktywna jest wczesnym rankiem i późnym popołudniem, kiedy to pożywia się gumami roślinnymi. Zajmowany obszar zależy od siedliska, przy czym w lesie galeriowym jest to około 3,5 hektara, podczas gdy w cerradao od 2,5 do 18,5 hektara. Handbook of the Mammals of the World przytacza badania grupy zajmującej cerrado na obszarach miejskich w Mato Grosso do Sul zajmującej 6 ha, która to liczyła od 5 do 12 zwierząt, w tym od 2 do 5 dorosłych samców oraz od jednej do 3 dorosłych samic. W czasie trwającego 40 miesięcy badania grupa rozdzielała się, opuszczona przez dorosłą samicę z 16-miesięczną córką i 5-miesięcznym młodym. Wtedy to jej miejsce zajęła kolejna samica. Osobniki najczęściej zmieniały grupę w wieku 9 miesięcy. Gęstość populacji może być duża. W lasach wtórnych i galeriowych w okolicy stolicy wynosi od 38,7 do 50 małp na kilometr kwadratowy, podczas gdy w cerrado od 40 do 57 zwierząt na kilometr kwadratowy. Największe wyniki pochodzą z suchych lasów ogrodów botanicznych Brasilii: ponad 80 osobników na kilometr kwadratowy[4], dane z rezerwatu IBGE mówią o od 40 do 82 uistiti czarnoczubych na km². W Universidade Católica de Goiás zaobserwowano nawet 320[2]. Z drugiej strony na pobliskich terenach, choćby Corrego da Onca, gęstość wynosiła 3,2 zwierzęcia na kilometr kwadratowy[4].
W rodzinach pazurkowcowatych często rozradza się tylko jedna dominująca samica, natomiast inne osobniki pomagają jej w rozrodzie. W jednym z badań, kiedy dominująca samica opuściła grupę, kolejna zajęła jej miejsce. Porody przypadają na 2 okresy w roku. Notowano je od sierpnia do września, czyli pod koniec pory suchej, a także od lutego stycznia a więc pod koniec pory deszczowej. Dane te pochodzą z okolic stolicy państwa, z obszarów porośniętych cerrado i lasami galeriowymi Mato Grosso do Sul porody obserwowano także na początku pory deszczowej października wynikiem i listopadem oraz od grudnia do lutego pojedyncze również w porze suchej kwietniem czy lipcem. Okres między porodami wynosi od 5 do 9 miesięcy[4]. Na świat zwykle przychodzą bliźnięta. Długość pokolenia wynosi 6 lat[2].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]
Uistiti czarnoczuba cechuje się dość szerokim zasięgiem występowania[4], w przeciwieństwie do znacznie bardziej endemicznych uistiti czarnouchej[5], białoczelnej[12] czy żółtogłowej[13]. Pozostaje jednak nadal endemitem Brazylii. Wedle Handbook of the Mammals of the World zajmuje południowo-środkową część kraju. Spotyka się ją w stanach Bahia na południe od rzek Rio Grande i São Francisco na południowo-zachodnim krańcu Pijaui, w Tocantins na wschód od Rio Araguaia, w Maranhão, Goiás, Minas Gerais, północnym São Paulo na północy od rzek Tiete i Piracicaba oraz na północnym wschodzie Mato Grosso do Sul na wschód od Serra de Maracaju aż do poziomu rzek Pardo czy Taquaracu, zajmując też prawe dopływy Parany[4]. IUCN podaje, że nie stwierdziły jej badania w Maranhão (choć pochodzą stamtąd ponoć 2 okazy muzealne) i Piaui. Jako północne ograniczenie zasięgu podaje Rio Grande i Rio São Francisco, jako zachodnie Rio Araguaia[2].
Poza swym naturalnym zasięgiem została introdukowana na wybrzeże stanów Espírito Santo, Rio de Janeiro i Santa Catarina, podobnie jak uistiti białoucha[4].
Całkowity zasięg występowania gatunku obejmuje około 20 000 km², z czego gatunek zasiedla rzeczywiście jedną dziesiątą[2].
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]
Cechująca się szerokim zasięgiem występowania uistiti czarnoczuba zasiedla różnorodne siedliska. Z jednej strony zajmuje lasy tropikalne, galeriowe, suche, ale także mezofityczny las atlantycki, w którego część została introdukowana. Zasiedla też środowiska mieszane, caatingę, cerrado, cerradao, buriti, obszary zarośnięte palmami, a nawet półpustynne tereny roślinności krzewiastej i kseromorficznej[4].
Należy do gumożerców[4]. Konsumuje gumy, kwiaty, owoce, nektar, lateks, soki[2]. Skrobie gałęzie i pnie roślin celem pozyskania wysięków roślinnych. Wykorzystuje w ten sposób liczne rośliny. Wymienia się tutaj Didymopanax macrocarpus, Enterologium gummiferum, Tapirira guianensis, Terminalia brasiliensis, Plathymenia reticulata, Magonia pubescens, a także wiele roślin z rodziny Vochysiaceae, przykładem czego Calisthene major, Qualea dichotoma, Qualea parviflora i Qualea grandiflora Vochysia rufa, Vochysia thyrsoidea, Vochysia tucanorum i Vochysia pyramidea. Pożera ponadto czerwony lateks Hancornia speciosa. Inne badania pokazały także korzystanie z Miconia, w tym Miconia ferruginata i Miconia albicans, Brosimum gaudichaudii, Duguetia furfuracea, Simarouba versicolor. W lasach galeriowych służy im Tapirira guianensis, Piptocarpha macropoda i Sclerolobium paniculatum. Badania z ogrodów botanicznych wykazały 22 gatunki roślin. Inne badanie z lasów galeriowych wyliczyło 14. Jednakże pojedyncza grupa uistiti czarnoczubych zazwyczaj korzysta w dużej mierze z od jednego do trzech gatunków, inne wykorzystując jedynie sporadycznie. Uistiti czarnoczube spożywają również owoce roślin takich jak Salatia elliptica, Emmotum nitens, migdałecznik, Nectanda lanceolata, Licania, Protum czy Myrcia[4]. Uzupełnia dietę pokarmem zwierzęcym. Spożywa płazy bezogonowe, jaszczurki, ślimaki, owady, pająki[2].
Pozostałości tych naczelnych znajdowano z kolei w gniazdach orłów Spizaetus ornatus. Uistiti czarnoczube obawiają się karakary czubatej, Elanus leucurus, węży i niewielkich kotowatych[4].
Może zastępować rodzime gatunki w miejscach, gdzie została introdukowana. Dobrze radzi sobie w siedliskach zmodyfikowanych przez człowieka, także zdegradowanych, preferuje wręcz takie siedliska wraz z lasami wtórnymi[2].
Zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Ciesząca się szerokim zasięgiem występowania i odporna na zmiany środowiskowe uistiti czarnoczuba jest gatunkiem najmniejszej troski[4]. IUCN po raz pierwszy wypowiedziała się na ten temat w 1996 roku, wskazując Lower risk (niższe ryzyko). W kolejnych ocenach w 2003, 2008 i 2018 roku gatunek klasyfikowano już pod obecnym mianem najmniejszej troski, co powtórzono w ostatniej ocenie z 2015 roku opublikowanej w 2021 roku[2].
Objęta jest także załącznikiem drugim CITES. Została z powodzeniem introdukowana w stanach Minas Gerais i Rio de Janeiro. Obejmuje także wiele parków narodowych jak Park Narodowy Emas, Park Narodowy Serra de Canastra, Park Narodowy Serra di Cipo, Park Narodowy Araguaia, Park Narodowy Chapada de Dianatina, Park Narodowy Grande Sertao Veredas, Park Narodowy Cavernas do Peruacu, Park Narodowy Chapada dos Veaderos, a także innych rezerwatów[4]. Wśród zagrożeń wymienia się wylesianie i krzyżowanie, jak i polowania. Podlega bowiem handlowi jako zwierzę domowe[2].
Niemniej całkowita liczebność obniża się. Szacuje się ją na ponad 10 000 dorosłych osobników[2].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Callithrix penicillata, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Valle i inni, Black-pencilled Marmoset, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021 [dostęp 2024-05-18] (ang.).
- ↑ a b Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w 22. Black-tufted-ear Marmoset, s. 319 w: A.B. Rylands & R.A. Mittermeier, Family Callitrichidae (Marmosets and Tamarins), [w:] R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson, Handbook of the Mammals of the World, t. 3. Primates, Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 262-, ISBN 978-84-96553-89-7 (ang.).
- ↑ a b 21. Wied's Black-tufted-ear Marmoset, s. 318–319 w: A.B. Rylands & R.A. Mittermeier, Family Callitrichidae (Marmosets and Tamarins), [w:] R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson, Handbook of the Mammals of the World, t. 3. Primates, Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 262-, ISBN 978-84-96553-89-7 (ang.).
- ↑ A.B. Rylands & R.A. Mittermeier, Family Callitrichidae (Marmosets and Tamarins), [w:] R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson, Handbook of the Mammals of the World, t. 3. Primates, Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 262-, ISBN 978-84-96553-89-7 (ang.).
- ↑ E. Saint-Hilaire, Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères, „Annales du Muséum d’histoire naturelle”, 19, Paryż 1812, s. 119 (fr.).
- ↑ A. von Humboldt, Tableau synoptique des singes de l'Amérique, [w:] A. von Humboldt, A. Bonpland, Recueil d'observations de zoologie et d'anatomie comparée, faites dans l'Océan atlantique, dans l'intérieur du nouveau continent et dans la mer du sud pendant les années 1799, 1800, 1801, 1802 et 1803, t. 1, Paryż 1811, s. 360 (łac. • fr.).
- ↑ Philip Hershkovitz, Living New World monkeys (Platyrrhini), t. 1, The University of Chicago Press, 1977, s. 1013, ISBN 0-226-32788-4 (ang.).
- ↑ H. Schneider i inni, A molecular analysis of the evolutionary relationships in the Callitrichinae, with emphasis on the position of the dwarf marmoset, „Zoologica Scripta”, 41 (1), 2012, s. 1–10, DOI: 10.1111/j.1463-6409.2011.00502.x (ang.).
- ↑ a b Buckner i inni, Biogeography of the marmosets and tamarins (Callitrichidae), „Molecular phylogenetics and evolution”, 82, Elsevier, 2015, s. 413-425 [dostęp 2024-10-11] (ang.).
- ↑ 20. Geoffroy's Tufted-ear Marmoset, s. 317–318 w: A.B. Rylands & R.A. Mittermeier, Family Callitrichidae (Marmosets and Tamarins), [w:] R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson, Handbook of the Mammals of the World, t. 3. Primates, Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 262-, ISBN 978-84-96553-89-7 (ang.).
- ↑ 19. Buffy-headed Marmoset, s. 316–317 w: A.B. Rylands & R.A. Mittermeier, Family Callitrichidae (Marmosets and Tamarins), [w:] R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson, Handbook of the Mammals of the World, t. 3. Primates, Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 262-, ISBN 978-84-96553-89-7 (ang.).