Bolita brazylijska
| Tolypeutes tricinctus[1] | |||
| (Linnaeus, 1758) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
bolita brazylijska | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Bolita brazylijska[7], pancernik kulowaty, bolita (Tolypeutes tricinctus) – gatunek ssaka z podrodziny bolit (Tolypeutinae) w obrębie rodziny Chlamyphoridae.
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zwierzę to jest endemitem Brazylii[6], jedynym ze swej rodziny, chociaż w Brazylii żyje 5 rodzajów i 10 gatunków pancernikowatych. Jego zasięg występowania nie należy do największych ani najmniejszych wśród Dasypodidae[8]; obejmuje następujące stany: Alagoas, Bahia, Ceará, Goiás (północny kraniec), Mato Grosso (na wschodzie) Minas Gerais (północno-zachodni skraj), Paraíba, Pernambuco, Piauí, Rio Grande do Norte, Sergipe, Tocantins (wschód)[6]. Obszar ten mierzy 700 000 km²[9]. Zasięg występowania tego gatunku jest jednak silnie rozczłonkowany[6] i nie ma informacji na temat powierzchni terenów rzeczywiście zajmowanych przez bolity brazylijskie[9].
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz nadając mu nazwę Dasypus tricinctus[2]. Miejsce typowe według oryginalnego opisu to „Indie Wschodnie” (w oryg. łac. Habitat in India orientali)[2], jednak w tym czasie inni autorzy, począwszy od Buffona (1763) podawali, że żyje on w Brazylii. Jednak jeszcze w 1911 Thomas, korzystając z Linneusza, zaproponował miejsce typowe zwierzęcia jako Surinam. Sprzeciwił się temu Sanborn w 1930, widząc lokalizację typową bolity brazylijskiej w Brazylii[10][11][12]. Autor ten zauważył, że gatunku nie spotyka się na Gujanie, a Linneusz sam również korzystał z wcześniejszego źródła, napisanego przez Marcgrafa w 1648[5].
Bolita brazylijska zalicza się do rodzaju Tolypeutes, który oprócz niego obejmuje jeszcze drugi gatunek, bolitę południową[13]. Należą one do wyróżnianego niekiedy plemienia Tolypeutini[5] oraz podrodziny Tolypeutinae[13] razem z rodzajami Cabassous i Priodontes. Podrodzina ta należy do rodziny Chlamyphoridae[14]. Rodzina ta liczy w sumie 21 gatunków w 8 rodzajach. Należy do rzędu Cingulata. Razem z leniwcami i mrówkojadami należy do nadrzędu szczerbaków[8], liczącego obecnie 31 gatunków w 13 rodzajach[15].
Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają T. tricinctus za gatunek monotypowy[16].
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]- Tolypeutes: gr. τολυπευω tolupeuō „owijać, zwijać”, od τολυπη tolupē „kłębek, gałka”[17].
- tricinctus: nowołac. tricinctus „trójpasmowy”, od łac. tri- „trój-”, od tres „trzy”; cinctus opasany, od cingere „otaczać, opasać”[18].
Budowa
[edytuj | edytuj kod]Długość ciała (bez ogona) 230–250 mm, długość ogona 50–70 mm, długość ucha około 23 mm, długość tylnej stopy około 45 mm; masa ciała 1–1,8 kg[19][20]. W rozpoznawaniu tego gatunku ważną rolę odgrywa ilość palców zwieńczających kończynę przednią. Bolita brazylijska ma tam po 5 palców, podczas gdy bolita południowa – jedynie 3 lub 4[5].
Tryb życia
[edytuj | edytuj kod]
Bolita brazylijska nie potrafi kopać w ziemi[6].
W razie zagrożenia zwierzę zwija się w kulę, którą łatwo przenieść[6].
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]Spośród 6 biomów wyróżnianych przez Anacleto i współpracowników spodziewano się obecności przedstawicieli rodzaju Tolypeutes w 4: Caatinga, Cerrado, Mata Atlântica i Pantanalu, jednakże T. tricinctus występuje tylko w dwóch: w Caatinga i niewielkiej przyległej[8], wschodniej[6] części Cerrado. Wydaje się bowiem, że pancernikowate mają specyficzne wymagania siedliskowe i w przypadku bolity brazylijskiej jest to Caatinga[8], czyli suche tereny porosłe ciernistymi krzewami[6] bądź drzewami liściastymi[5]. Rozciągają się one na północnym wschodzie Brazylii[6]. Zdarzają się też opinie, wedle których zamieszkuje on głównie Cerrado[15], czyli porośniętą buszem sawannę, występującą w środkowej Brazylii[6]. Zwierzę nie występuje w Amazonii[15].
Status
[edytuj | edytuj kod]
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) zainteresowała się tym gatunkiem w 1982, opierając się na pracy Thornbacka i Jenkinsa, nie przyznając wtedy gatunkowi statusu. Następnie jeszcze 3 razy pozostawiano rodzaj jako indeterminate. W 1994 dzięki Groombridge'owi bolicie brazylijskiej przyznano status zagrożonego wyginięciem (EN – Endangered). Dwa lata później powzięto inną decyzje, osłabiając status do gatunku narażonego na wyginięcie (wrażliwego, VU – Vulnerable). Następnie status ten nie ulegał już zmianie. IUCN motywuje go, zwracając uwagę na spadek liczebności populacji[6]. Jest to jedyny zagrożony pancernikowaty żyjący w Brazylii oprócz zębolity olbrzymiej[8][21].
Rzeczywiście w ciągu ostatnich 10-12 lat całkowita liczebność gatunku obniżyła się o ponad 30% i spada nadal. Uważano już niegdyś, że gatunek wyginął, aż odkryto go ponownie na początku ostatniej dekady XX wieku w kilku rozrzuconych lokalizacjach[6]. Znaleziono go wtedy w pozostałościach lasu tropikalnego sezonowo suchego w prowincji Bahia[22].
Istnieją obszary, na których szczerbak ten cechuje się wysokim zagęszczeniem. IUCN podaje wartość 0,97 osobnika na km², zauważa jednak, że nie należą doń obszary znajdujące się pod wpływem działalności ludzkiej, na których jest znacznie rzadszy[6]. Inne źródła podają, że pancernik ten jest niezwykle rzadki[23].
IUCN upatruje wśród przyczyn tego zjawiska degradację i eksploatację środowiska naturalnego tego szczerbaka[6][9], co ma miejsce głównie w Cerrago, gdzie zakłada się plantacje trzciny cukrowej i soi[6] i gatunek stracił dużo siedlisk[9], a także polowania. W Caatinga poluje się nań dla przeżycia[6]. Stanowi on zdobycz choćby ludności Queixo d'Antas zamieszkującej Park Narodowy Boqueirao da Onca, choć poluje ona głównie na pancernika dziewęciopaskowego (40% wskazań ankietowanych w porównaniu z 2,5% dla pancernika kulowatego, nazywanego tatu-bola). Ludność ta dodaje do posiłków jego krew, lecząc w ten sposób niedożywienie[24].
Anacleto et al. zauważają, że specyficzne wymagania siedliskowe pancernikowatych mogą utrudniać prowadzenie programów ochronnych[8].
Zwierzę zamieszkuje tereny chronione. W Caatinga zamieszkuje właściwie głównie tereny chronione, populacje rozmieszczone są wyspowo. Jednak tereny chronione nie obejmują obszaru o największej gęstości występowania. Wśród parków narodowych zamieszkałych przez to zwierzę IUCN wymienia Park narodowy Serra da Capivara, Park narodowy Serra das Confusões, Park narodowy Grande Sertão Veredas, a wśród innych obszarów objętych ochroną – Serra Geral do Tocantins, Park Stanowy Jalapão, rezerwaty Raso da Catarina i Veredas do Oeste Baiano[6].
W kulturze
[edytuj | edytuj kod]Bolita brazylijska została wybrana oficjalną maskotką Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej rozgrywanych w 2014 w Brazylii, pokonując w eliminacjach pumę, arę i Saci[25].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Tolypeutes tricinctus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 51. (łac.).
- ↑ J.K.W. Illiger. Ueberblick der Säugethiere nach ihrer Verbreitung über die Welth. „Abhandlungen der physikalischen Klasse der Königlich-Preussischen Akademie der Wissenschaften”. 1804–1811, s. 119, 1815. (niem.).
- ↑ a b I. von Olfers: Bemerkungen zu Illiger’s Überblick der Säugeth-iere nach ihrer Vertheilung über die Welttheile, rücksichtlich der Südamericanischen Arten (Species). W: W.L. von Eschwege: Journal von Brasilien oder vermischte Nachrichten aus Brasilien, auf wissenschaftlichen Reisen gesammelt. Cz. 2. Weimar: Herzoglich Sächsisch Privilegirtes Landes-Industrie-Comptoir, 1818, s. 221. (niem.).
- ↑ a b c d e f g h Ralph M. Wetzel, Alfred L. Gardener, Kent H. Redford, John F. Eisenberg: Alfred L. Gardner: Mammals of South America. Cz. 1: Marsupials, Xenarthrans, Shrews, and Bats. Chicago: University Of Chicago Press, 2008, s. 157. ISBN 978-0-226-28242-8. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q F. Miranda, N. Moraes-Barros, M. Superina & A.M. Abba 2014, Tolypeutes tricinctus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2021, wersja 2021-1 [dostęp 2021-07-10] (ang.).
- ↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d e f Teresa Cristina S. Anacleto, José Alexandre F. Diniz-Filho & Marcos Vinícius C. Vital. Estimating potential geographic ranges of armadillos (Xenarthra, Dasypodidae) in Brazil under niche-based models. „Mammalia”. 70, s. 202–213, 2006. DOI: 10.1515/MAMM.2006.039. (ang.).
- ↑ a b c d Manuel Abba, Agustín & Mariella Superina. The 2009/2010 Armadillo red list assessment. „Edentata”. 11 (2), s. 135-184, 2010. (ang.).
- ↑ C.C. Sanborn. Distribution and habits of the three-banded armadillo (Tolypeutes). „Journal of Mammalogy”. 11 (1), s. 61–68, 1930. DOI: 10.2307/1373787. (ang.).
- ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Genus Tolypeutes tricinctus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-10-30].
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Tolypeutes tricinctus (Linnaeus, 1758). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-08-28]. (ang.).
- ↑ a b Tolypeutes, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2023-01-22] (ang.).
- ↑ Tolypeutinae, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2023-01-22] (ang.).
- ↑ a b c Leonardo de Carvalho Oliveira, Sylvia Miscow Mendel, Diogo Loretto, José de Sousa e Silva Júnior & Geraldo Wilson Fernandes. Edentates of the Saracá-Taquera National Forest, Pará, Brazil. „Edentata”, s. 3-7, 2006. (ang.).
- ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 124. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 681, 1904. (ang.).
- ↑ tricinctus, [w:] The Key to Scientific Names, J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca [dostęp 2023-08-28] (ang.).
- ↑ M. Superina & A. Abba: Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos). W: R.A. Mittermeier & D.E. Wilson (red. red.): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 8: Insectivores, Sloths and Colugos. Barcelona: Lynx Edicions, 2018, s. 71. ISBN 978-84-16728-08-4. (ang.).
- ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books (A. Monadjem (przedmowa) & C.J. Burgin (wstęp)): All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 81. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ Leonora Pires Costa, Yuri Luiz Reyes Leite, Sérgio Lucena Mendes & Albert David Ditchfield, Mammal Conservation in Brazil, „Conservation Biology”, 19 (3), 2005, s. 672-679, JSTOR: 3591053 (ang.).
- ↑ Inara R. Leal i inni, Changing the course of biodiversity conservation in the Caatinga of Northeastern Brazil, „Conservation Biology”, 19 (3), 2005, s. 701-706, JSTOR: 3591057 (ang.).
- ↑ Tolypeutes tricinctus, [w:] Mammal Species of the World [online] [dostęp 2014-01-31] (ang.).
- ↑ Pamela Roberta Dantas-Aguiar, Rebeca Mascarenhas Barreto, Dídac Santos-Fita & Ednei Barros dos Santos. Hunting activities and wild fauna use: a profile of queixo d’antas community, campo formoso, Bahia, Brazil. „Hunting activities and wild fauna use: a profile of queixo d’antas community, campo formoso, Bahia, Brazil”. 5, s. 1-10, 2011. (ang.).
- ↑ Pancernik kulowaty maskotką w Brazylii [online], sport.tvn24.pl, 12 marca 2012 [dostęp 2014-01-31].