Teleologia

La teleologie es l’estudi de las causas finalas, de la finalitat. Teleologia e teleonimia son d'especificacions del finalisme.

Es tanben una doctrina que vòl explicar de fenomèns per l'intervencion d'una causa finala (lo telos): un fenomèn A serà explicat per la necessitat d'una causa finala posteriora B (lo telos). Lamarck dins sa Filosofia Zoologica dona un celèbre exemple d'intervencion de causa finala (que se revelèt mai tard scientificament invalid): l'èrba essent rara dins la savana, la girafa deu aténher lo fulham dels arbres per se noirir (causa finala B), alara l'abitud de contunh e l'esfòrç per l'aténher provòcan un alongament de sas patas avant e de son col amb la generacions (fenomèn A). Aquel exemple mòstra la precéncia de l'intencionalitat dins la nocion de teleologia (a destriar del desir: la girafa a pas lo desir d'aténher lo fulham, l'intencionalitat a un caractèr de necessitat, d’esfòrç, dins aquel cas precís la subrevida de l’espècia). Atal, la teleologia s'opausa a la vision mecanista de l’explicacion dels fenomèns, per exemple al sen de las sciéncias del vivent e de la cibernetica. Aquelas darrièras inventèron la nocion de teleonomia (caractèri necessari mas non pas intencional) dins los ans 1960, per integrar de leis mecanicas donc scientificas dins lo concèpte de finalisme, la nocion de teleologia essent jutjada especulativa, de ressons metafisics.

Lo rasonament teleologic es rebutat par la metodologia scientifica modèrna per causa del principi de causalitat qu'implica un ligam entre una causa e un efièt que l’efièt pòt pas precedar la causa. Alara, la teleologia s’opausa a dos problèmas:

• Un problèma nomologic: una causa finala, es a dire un fenomèn futur, non escasut, pòt pas interagir sur un fenomèn present.
• En seguida un problèma de temporalitat: l’intervencion d’una causa finala va contra lo principi de continuitat del temps (i.e. non ciclicitat).

Etimologia e origina

Teleologie ven del grèc ancian τέλος (telos), « fin, tòca », e de λόγος (logos), « discors ». Lo tèrme fuguèt inventat en 1728 pel filosòf allemand Christian von Wolff dins son òbra Philosophia rationalis sive Logica.

Teleonomia ven del grèc ancian τέλος (telos), « fin, tòca », et de νόμος (nomos), « lei ». Le terme foguèt inventat per Colin S. Pittendrigh en 1958.

Istòria de la teleologia

L'Antiquitat

Platon

Per Platon, lo mond e los organismes que lo constituisson son creats par un demiurg (dieu organisaire) segon un plan preestablit, exterior al mond sensible: siam en preséncia d’una teleologia extrinseca. Dins lo Timèu:

Lo mond es lo resultat de l'accion combinada de la necessitat e de l'intelligéncia. L'intelligéncia ganha sus la necessitar, la persuadissent de produire gaireben totas las causas del biais mai pefèit; la necessitat daissèt als savis de conselhs de l'intelligéncia; e es atal que qu'univèrs foguèt constituit dins lo principi.

Pasmens cal esperar lo sègle XX XX^e siècle per que primièra interpretacion teleologica del Timèu siá propausada per G.E.R. Lloyd. Remarca que Platon ensaja d’establir la necessitat de realizacion del Ben dins l’univers, en partida mercé a un òrdre matematic – atal foguèron sovent formulada dins las interpretacions prelloydianas, mas tanben per l’intervencion d’un telos.

Aristòtel

Aristòtle dans sa Metafisica destria quatre causas dins la formacion de las causas: la causa materiala (matèria de la causa), la causa formala (esséncia de la causa, eidos), la causa eficienta (fòrça motriça, kinèsis) e la causa finala (çòper tòca de que la causa es facha, telos). Aristòtel essent un naturalista, lo telos es un principi de desvelopament immanent e intèrne a tot èsser natural: al contrari de Platon, siam en preséncia d’una teleologia intrinseca.

La finalitat es un concèpte capital per Aristòtel, mai que dins sa filosofia de la natura (per exemple presenta dins sas Partidas dels animals), que dins sa filosofia de l’art (al sens de tékhnê) qu'encontram dins la Fisica e l’Etica a Nicomac:

Tot art e tota investigacion, coma tota accion e tota causida tendon cap a un ben, a çò que paréis. Atal foguèt declarat amb rason que lo Ben es çò cap a que totas las causas tendon. Aristòtel, Etica a Nicomac, libre I, 1094a

Mai, Aristòtle rebuta la teoria platoniciana de la creacion demiurgica del mond (i.e. creator utilisant de formas eternalas per modèl). Atal desvelopa dans sa Fisica una teaoria qutament naturalista de la formacion de las causas:

Mai, seriá absurd de creire que las causas [de la natura] se produson sens tòca, perque que veiriam pas lo motor deliberat son accion. Aristòtel, Fisica, II, 8, 199b27-9

L’epòca modèrna

Leibniz

Leibniz opausa pas dans l’explication dels fenomèns causa eficienta e causa finala: nous avons besoin des deux, et a minima des causes finales pour une explication complète. Pasmens admet cependant qu'unes fenomèns recebon d'explicacions mai adaptadas per una causa que par l’autra:
Coma tot çò que se pòt explicar dins la Geometria pel calcul dels nombres e tanben per l’analisi de la situacion, mas qu'unes problèmas son mai aisidament résolguts per l’una d'aquelas vias, e d’autres per l’autra, del meteis biais tròbi que n'es atal dels fenomèns. Tot se pòt explicar per las eficientas e per las finalas; mas çò que concernís las substanças rasonablas <òmes, esperits, almas> s’explica mai naturalament per la consideracion de las tòcas, coma çò que gaita las autras substanças <corps> s’explica melhor per las eficientas <còs>.

Per Leibniz, las doas explicacions possedisson pasmens de limitas: la causa finala tend al verbalisme quand ensag d’explicar de fenomèns particulars (i.e.fòra de las leis e principis de la natura). Al contrari, la causa eficienta tend a vegada cap a la complexitat inutila, alara que l’intervencion d’un telos dins lo rasonament pareissariá mai simple e natural.

De mai Leibniz fa de la causa finala un principi necessari al fondament de las leis de la natura (fundamentum naturæ legum): es pas necessari que mejans los fenomèns la mèsme quantitat d'energia siá conservada. En efièt, las causas e lo efièt devon totjorn èsser equivalents, al risc de tombear dins lo perpetuum mobile (mai dins l’efièt que dins la causa) o al contrari dins una regression de la perfeccion naturala (mens dins l’efièt que dins la causa), esquèmas que son impossibles a causa de l’òrdre divin regnant dins lo mond. L’immutabilitat divina (la Monada) respond donc per un jòc de miralh a la necessària equivaléncia de las causas e dels efièts dins la natura (las monadas) per un principi teleologic. Lo tèrme foguèt inventat en 1728 per Christian von Wolff, discípol de Leibniz, dins sa Philosophia rationalis sive Logica. Fortament influenciat per aquel darrièr, fondèt una escola qu'utilizèt e apregondiguèt fòrça concèptes leibnizians (monadologia, optimisme, distinccion de la percepcion e de l'apeticion, morala de la perfeccion…).

Kant

La teleologia possèda una plaça màger per Kant. Dins son òbra, la causa finala cambia de sens: un fenomèn serà causat par un telos se formant en concèpte (e.g. se un individú malaut demanda una medicina, es lo concèpte de santant que causa son acta).

Mai precisament, la teleologia ocupa la segonda partida de sa Critica de la facultat de jutjar ont lo concèpte reliza l’intermediari entre la facultat de coneisser (Erkenntnisvermögen) e la facultat de desirar (Begehrungsvermögen). L’estetica kancinana rampela una teoria generala de la finalitat absoluda amb doas experiéncias: l’una sensibla e estetica, i.e. lo sublim, l’autra formala, es a dire la lei morala.

Kant considèra tanben la finalitat inscrita dins la natura, la qualificant d’illegitima: se pòt pas atribuir de tòcas e de fenomèns fisics o biologics. Alara, los individús son levats dins una teleologia projectada, rebatida: permet d’organizar la natura, de reconeisser un òrdre d'entre los fenomèns coma s’èran regits par de relacions vertadièras de tòcas e de mejans. La teleologia es donc una idèa regulatritz, tot coma la libertat dins la segonda Critica.

Refutacions de la doctrina teleologica

Bacon

Lo scientific e filosòf anglés Francis Bacon es un dels primièrs de contradire veritadièrament la teleologia d’un vejaire epistemologic. En efièt, davancièr de l’empirisme, desvelopa dins son Novum Organum de 1620 una critica de la causa finala aristoteliciana: la teleologia enebissent tota verificacion experimentala, es pas compatibla amb las sciéncias (mas pòt èsser emplegada en metafisica), e mena a mermar lo camp de las recercas naturalas s'es admesa. Al subjècte dich dins lo Novum:

La sciéncia deu èsser tracha de la lutz de la nature, deu pas èsser tracha de l'escuritat de l'Antiquitat. Çò qu'impòrta es pas çò que se faguèt. Cal veire çò demora de far. Francis Bacon, Novum Organum, 1620, Libre I, CXXII

Alara, los contraròtles en sciéncias son necessaris per apartar las illusions d’opticas, las idola, e mai precisament las idola tribus: aquela tendéncia pròpia a la natura umana de percebre en permanéncia de finalitats. Bacon capitèt en partida son projècte, modificant la procediment scientific posterior e subretot dels contemporanèus coma Harvey que, s'alunha pauc a pauc de la causa finalis, demora aristotelician malgrat l’influéncia mai granda del baconisme e de l’empirisme.

Descartes

Al meteis la epòca que Bacon, Descartes comença une reflexion sus la teleologia que ne ven a la refutacion. Alara que lo primièr emplega un rasonament empirista, Descartes prepausa un argument teologic: Dieu essent un Èsser infinit, podèm pas comprene l’integralitat de sas accions, voler comprene sas tòcas relèva donc de la presompcion. Lo mond essent compausat d’una infinitat d’elements, la sola fin possible de tot çò qui se produsís deu èsser lo quita Dieu. Mas aquel rasonament arriba a pausar de tèrme a l’esséncia del mond e a aquela de Dieu: la teleologia es donc rebutada. Se trapa aquel argumentari dins Los Principis de la filosofia de Descartes :

Alara nos arrestam pas a examinar las tòcas que Dieu prepausèt creant lo mond, e rebutam tot entièr de nòstra filosofia la recerca de las causas finalas; que devèm pas tant presumir de nosaltre, que de creire que Dieu nos aja volgut far part dels seus conselhs: mas, lo considerant coma l’autor de totas causas, ensagèm solament de trobar per la facultat de rasonar que nos donèt, cossí aquelas qu'apercebèm per l’entremesa dels nòstres senses se podon produire [...]- Descartes, Principis de la filosofia, 1644, I, 28

Descartes es tanben un dels fondators del mecanisme, movement oposat al finalisme, e aguèt una influéncia importanta dins lo camp de la biologia, per exemple pels seus escrichs mas subretot mercé a sa « metòde ».

Spinoza

Spinoza es qualificat de davancièr par Nietzsche dins sa critica de la teleologia. Desvolopa un argumentari teologic: es a causa de l' ignorança de las causas realas que determinan los fenomèns naturals que los òmes fan intervenir una causa finala. Atal lo finalisme presupausa una volontat antropomorfica organizant tota causa dins la natura per l’utilitat dels òmes: mas tot çò qu'existís dins la natura pas que la substança infinida de Dieu que totes los èssers son de mòdes (panteïsme espinozista). Considerar de causas finalas dins la natura seriá donc admetre l’imperfeccion de Dieu: lo panteïsme transcendantal essnet incompatible amb la teoria del finalisme immanent, Spinoza rebuta aque darrièr. Desvelopa aquela tèsi dins son Etica:

[…]Dieu existís necessariament, es unic, existís e agís per la sola necessitat de sa natura, es la causa liura de totas causas e de tal biais, que totas causas son en el e dependon d'el, de tal que pòdon pas èsser ni èsser concebudas sens el, fins que tot foguèt predeterminat per Dieu, non pas en vertut d'una volontat liura o d'un absolut bon plaser, mas en vertut de sa natura absoluda o de son infinida poténcia.

Darwin

Darwin es sovent considerat coma un davancièr de las sciéncias modèrnas per son rebut de la teleologia. S'opausa entre autre a Lamarck e sa Filosofia Zoologica: Darwin postula pas mai quin que siá esfòrç dins l’idèa d’evolucion, li levant tota fòrça amagada que li donariá un sens necessari. Al contrari, postula que las variacions du vivent apareisson coma d'« accidents », de las puras factualitats, se refusant de las explicar en vista d’una tòca precisa. Pasmens, la tèsi de las variacions fortuitas al sen del vivent encontra un cert nombre d’objeccions, entre autre dins lo celèbre exemple de l’uèlh que Darwin fa lo comentari:

Sembla absurd tant coma se pòt, o reconeissi, de supausar que la seleccion naturala aja podut formar l'uèlh amb totas las inimitablas dispositions que permeton d'ajustar lo fogal a diversas distàcia, d'admetre una quantitat variabla de lutz e de corrigir las aberracions esfricas e cromaticas - Charles Darwin, L'Originina de las espècias, ch. VI

Dins l’interpretacion correnta de Ghiselin, Darwin substitua una causa eficienta – la teoria de l’evolucion – a l’aparenta teleologia (causa finala) de l’òbra dins lo mond biologic. Pasmens se Ghiselin admet la preséncia de « metafòras teleologicas » dins L'origina de las espècias, sosten que son autor fa pas intervenir quin que siá telos dins sa teoria.

Pasmens, fòrça autors critican la posicion de Darwin, coma per exemple son utilizacion del langatge que daissariá supausar de biais teleologics e axiologics. Substituís per exemple la causa finala lamarckiana per la nocion de « foncion », qu'es pasmens pas exempta de teleologia, la foncion essent virada cap a una tòca (e.g. le còr a per foncion de pompar lo sang).

Nietzsche fa tanben una critica del darwinisme: la seleccion naturala donariá un sens, un cap a l’evolucion per melhorar progressivament de caractèrs e la subrevida dels fittest (mai adaptats). Alara, aquel jutjament moral implicita pausas per avança la finalitat cap ont l’evolucion se dirigís: seriam en preséncia d’una teleologia amagada dins lo darwinisme.

Teleologie e sciéncia a l’epòca contemporanèa

Biologia

La biologia contemporanèa se caracteriza per l'omnipreséncia del vocabulari foncional. Totas las brancas de la biologia atribuisson de foncions a lors objèctes d'estudi. Per illustrar, en fisiologia s'atribuís au còr la foncion de pompar lo sang, en biologia moleculara s'atribuís a l'ADN la foncion de portar de l'ereditat...

De teorias filosoficas foguèron elaborada per alunhar la teleodireccionalitat del langatge biologic. La teoria etiologica, naís en 1972 dins un article fondator de Larry Wright, es un nòva interpretacion de la nocion de foncion en tèrmes de causa eficienta. Wright caracteriza un organ o foncion biologica (X) e son activitat (F) coma foncion se e solament se :

• F resulta d'X
• X es present perque F resulta d'X (condicion de feed-back)

La teoria etiologica tornèt èsser formulada coma teoria de l'efièt seleccionat par Karen Neander (selected effect) segon que la foncion d'un trait es l'efièt per que foguèt seleccionat. Atal, dire « La foncion del còr es de pompar le sang » equival a dire « Le còr foguèt selecionat naturalament per pompar le sang ». Se dich tanben teoria retrospectiva (backward-looking) de las foncions en rason de çò que segon ela l'atribucion d'una foncion a un trait depend de l'istòria evolutiva d'aquel trait. La teoria etiologica repausa tanben crucialament sus la teoria de l'evolucion per seleccion naturala de Darwin.

Segon Christopher Boorse, una analisi de las foncions deu respectar tres condicions :

• una distinccion entre aspècte foncional e accidental : Distinccion entre « Aver per foncion d'F » e « Complir la foncion F » (e.g. lo nas a pas per foncion de portar de lunetas);
• aplicacion als organismes e als artefacts;
• los enonciats portaires d’atribucion de foncion devon èsser explicatius: devon respondre a la question « Perque X fa F ? » citant la foncion d'F (e.g. : Perque lo còr fa de baticòrs reguliars? Per pompar lo sang).

Sus aquela basa, Boorse fa d'objeccions a la teoria etiologica: per un organ rudimentari (apendici per exemple), la tèsi etiologica atribuís necessariament una foncion a aquel alara que ne dispausa pas en realitat. Quitament i a de cases d’organs cambiants de foncion (shifting functions problem), coma lo plumatge dels aucèls que serissiá a l’origina a l’isolacion termica, alara que sa fonccion pel vòl es mai recenta: quina es donc la foncion pròpia del plumatge ?

Cibernetica

La cibernetica es la sciéncia constituida per l'ensems de las teorias suls procediments de comanda e de comunicacion e lor regulacion per l'èsser vivent, dins las maquinas e dins los sistèmas sociologics e economics. A per objècte màger l'estudi de las interaccions entre « sistèmas governants » (o sistèmas de contraròtle) e « sistèmas governats » (o sistèmas operacionals), segon un principi teleologic de regulacion, de retroaccion, es a dire d’una modificacion autoproducha per aténher un objectiu.

La tòca es entre autre de traduire d'assercions biologicas invocant la nocion de teleologia en langatge cibernetic, tot montrant que le concèpte de « comportament intencional » (purposive) es explicable dins lo langatge de la racionalitat scientifica modèrna: es l’emergéncia de la teleonomia.

Pasmens se a priori la cibernetica permet de sistèmas mai aisidament testables que lors expressions teleologicas associadas, çò que pòt se transformar en limita. Per conservar la logica e lo sens de l’assercion traduita, cal que las doas expressions sián intersubstituablas (salva veritate), es a dire que doas teorias equivalentas devon admetre las meteissas consequéncias observablas. Alara la cibernetica se trobariá dins una androna: lo caractèr intertraduisible de las assertions equivalentas entre los dos sitèmas legitima, per la caucion del langatge, l’explicacion teleologica?

Annèxes

Articles connèxes

• Teoria aristoteliciana de la causalitat
• Teleonomia
• Mecanisme (filosofia)
• Empirisme
• Causa
• Consequencialisme
• Finalisme
• Cibernetica
• Etiologia
• Aristòtel
• Platon
• Charles Darwin
• Jean-Baptiste de Lamarck
• René Descartes
• Immanuel Kant
• Francis Bacon
• Baruch Spinoza
• Friedrich Nietzsche

Per anar mai luènh

• Mathieu Valette, « Intentionnalité du sujet et téléonomie de la langue dans la linguistique cognitive / énonciative », Parcours énonciatifs et parcours interprétatifs. Théories et applications, Collection « L’homme dans la langue », 2003
• Les mondes darwiniens : L’évolution de l’évolution, Éditions matériologiques, Collection « Sciences & Philosophie », 2011
• H. Busche “Teleologie; teleologisch” In Historisches Wörterbuch der Philosophie, 1998
• Hannah Ginsborg, ”Kant's biological teleology and its philosophical significance” In Blackwell Companion to Kant, ed. Graham Bird, Oxford Blackwell Publishing, 2006
• Ghiselin, Michael T., "Darwin's language may seem teleological, but his thinking is another matter", In Biology and Philosophy, 1994
• Lennox, James G., "Darwin was a Teleologist", In Biology and Philosophy, 1993
• Barbara Stiegler, Nietzsche et la biologie, PUF, 2001
• Wright Larry, “Explanation and Teleology”, In Philosophy of Science, 1972
• Boorse Christopher, “Wright on Functions”, In Philosophical Review, 1976
• Robert Nadeau, Sur la légitimité du langage téléologique en science biologique, 1984

Ligams extèrnes

• Teleological Theories of Mental Content (Stanford Encyclopedia of Philosophy)