Göteborg

Göteborg
by
Göteborg sett frå ein berg- og dalbane i Liseberg-parken. Foto: David Castor
Land	Sverige
Del av	Västergötland
Areal	23 092 km²
Folketal	607 882 (31. desember 2020)
Göteborg 57.7075°N 11.9675°E / 57.7075; 11.9675
Wikimedia Commons: Göteborg

Göteborg er ein by i Göteborg kommun i Sverige. Tettstaden har nesten ein halv million innbyggjarar og er den nest største byen i Sverige. Göteborg er den femte største byen i Norden. Byen er administrasjonsstad for Västra Götalands län og stiftsstad i Göteborgs stift.

Byen ligg på båe sider av elva Göta älv, ved munningen der elva renn ut i Kattegat. Göteborg vart grunnlagd på initiativ av Gustav II Adolf og fekk bystatus i 1621. Busetnaden i Göteborg har for ein stor del vokse saman med omliggande forstader. Tettstaden ligg hovudsakleg i Göteborgs kommun, men omfattar òg delar av Mölndals kommun og Partille kommun.

Göteborg har ein lang og framgangsrik industri- og handelstradisjon, og nokre av dei mest kjende industrikonserna er Volvo, SKF, ESAB og Hasselblad. Göteborgs hamn er også den største i Norden og ein betydeleg del av den svenske importen og eksporten skjer via Göteborg.

Geografi og natur

Ustrekking og plassering

Satellittbilete av Göteborg, fargelagt på grunnlag av informasjon frå det originale biletet. Dei lilla områda er kalde, som til dømes asfalt, hus og bergknattar.

Göteborg ligg på båe sider av Göta älv der elva munnar ut i Kattegat. Delane av byen nord for Göta älv ligg på øya Hisingen. Hisingen, som i sør er skild frå fastlandet av Göta älv og i nord av Nordre älv, som er ein arm av Göta älv som òg renn ut i Kattegat, er den fjerde største øya i Sverige og ligg for det meste i landskapet Bohuslän, medan det øvrige Göteborg ligg i Västergötland. Utanfor Göteborg, i Kattegat, ligg Göteborgs skjergard med mange småøyar. Den sørlege delen inngår i Göteborgs kommune, medan den nordlege skjergarden høyrer til Öckerö kommun.

Göteborgs utstrekking kan definerast på fleire måtar, ein viktig detalj er at det meste av Göteborgs kommune inngår i tettstaden Göteborg. Tettstad er ein statistisk definisjon på busetnad som er samanhengande. I Göteborg omfattar dette òg einskilde delar av Mölndals kommun og Partille kommun. I Göteborgs kommune finst det òg små tettstader som ikkje inngår i tettstaden Göteborg. Desse ligg framfor alt i dei nordaustlege dela av kommunen og på Hisingen.

Byen blir stundom kalla Lilla London eller Sveriges framside.

Grunngjevinga for at byen er kalla Lilla London er at han vart industrialisert av skutar og engelskmenn på 1800-talet og ein hadde difor på denne tida stor handel med Storbritannia. Dette sette preget sitt på byen. Mange av handelsmennene vart rike, mellom anna Chalmers, Carnegie, Dickson, Hall, Keiller. Formuane deira har i etterkant sett preget sitt på mange av byen sin verksemder.

Bydelar

Göteborg har som mange andre svenske byar i lang tid brukt sokn (församling) som administrativ inndeling. Göteborgs kommune har òg brukt ein inndeling i 83 administrative bydelar for å halde orden på eigedomsinndelinga. Inndelinga i 21 bydelsnemndsområde har sidan skipinga på 1990-talet vore den viktigaste inndelinga innan Göteborgs kommune og er etter kvart teke i bruk allment. Bydelsnemndsområda er inndelt i primærområder for høvesvis bydelsnemnd.

Sentrale Göteborg: innan Vallgraven Vasastaden Haga Linnéstaden Annedal Landala Guldheden Johanneberg Krokslätt Stampen Gullbergsvass Austlege Göteborg: Örgryte Skår Bö Kallebäck Lunden Olskroken Bagaregården Härlanda Kålltorp Björkekärr Nordaustlege Göteborg: Gamlestaden Kortedala Bergsjön Utby Angered Hjällbo Hammarkullen Gårdsten Gunnilse Lövgärdet Rannebergen

Vestre Göteborg: Masthugget Majorna Sandarna Kungsladugård Älvsborg Nya Varvet Grimmered Hagen Långedrag Saltholmen Påvelund Fiskebäck Tynnered Önnered Näset Frölunda Järnbrott Högsbo Änggården Askim Hovås Göteborgs sørlege skjergard: Asperö Brännö Donsö Köpstadsö Styrsö Vargö Vrångö

Hisingen: Kvillebäcken Brämaregården Lundby Kyrkbyn Bräcke Tolered Nordlige Elvstranden Frihamnen Lundbyvass Lindholmen Sannegården Eriksberg Färjenäs Backa Brunnsbo Skogome Kärra Slättadamm Tolered Tuve Biskopsgården Länsmansgården Svartedalen Arendal Torslanda Hjuvik

Vasagatan

Sjå også:

• Partille kommun
• Mölndals kommun

Venskapsbyar

• Aarhus
• Bergen
• Åbo
• Lyon
• Nelson Mandela Bay
• Shanghai
• Chicago
• Kiel
• Krakau
• Rostock (sidan 1965)
• Sankt Petersburg
• Tallinn
• Xī'ān

Naturreservat

Det finst i dag tolv naturreservat i Göteborgsregionen.

Økonomi

Innbyggjarane i Göteborg si gjennomsnittsinntekt var i 2006 197 800 SEK.

Arkitektur og bygningar

Göteborg er ein by som sidan opprettinga er utforma etter byplanar. Den første blei laga i 1620-21 etter nederlandsk modell og omfatta bykjernen som blei bygd med festningsverk og kanalar, sjå kanalar i Göteborg. Ikkje før på byrjinga av 1800-talet blei byplanen utvikla, og vollane og forsvarsanordningane blei rive. Bybrannar har øydelagd byens bygningar i fleire omgangar, og av dei opphavlege bygningane i byen finst i dag berre Kronhuset igjen. Etter den siste store brannen valde ein å bygge berre murhus innanfor Vallgraven, dei kvartala som blei oppført hadde avgrensa høgd, som framleis er gjenspegla i dagens bykjerne. Ein annan effekt av desse brannane og lover som har regulert byggekulturen i Göteborg er dei i dag så typiske landshövdingehus som først og fremst finst i dei vestlege delane av Göteborg, Bagaregården, Gamlestaden, på Lindholmen og i Lundby på Hisingen.

Nokre døme på karakteristiske bygningar i Göteborg

Göteborgs sentralstasjon

Oversiktsbilde over Göteborgs hamneinnløp

• Sentralstasjonen
• Sentralhuset
• Feskekôrka (Fiskekyrkja)
• Gamla Latin
• Gegerfeltska villaen
• Göteborgsoperaen
• Göteborgs rådhus (med tilbygg av Gunnar Asplund)
• Göteborgs konserthus
• Masthuggskyrkja
• Nya Elfsborg
• Oscar Fredriks kyrkje
• Pedagogen
• Rya Kraftvärmeverk, ferdig 2006
• Skansen Kronan
• Skansen Lejonet
• Skanskaskrapan (Läppstiftet)
• Sociala Huset (Nya Pedagogen)
• Sveahuset
• Svenska Mässan
• Älvsborg
• Örgryte trädgårdsstad

Bruer og tunnelar

• Angeredsbron
• Gnistängstunnelen
• Gårdstenstunnelen
• Götatunnelen
• Göta Älvbron
• Lundbytunnelen
• Hisingsbron (rive i 1969)
• Marieholmsbron
• Marieholmstunnelen, ikkje finansiert
• Partihallsförbindelsen, planlagt
• Tingstadstunnelen
• Älvsborgsbron

Infrastrukturprojekt

• Nordlänken
• Västlänken

Transport

Vegar

Mange av dei vestsvenske vegane møtes i Göteborg. Frå sør kjem E20 frå København og nordfra Mal:Europavegg6 frå Oslo. Andre større vegar som møtes i Göteborg er E45 og Riksveg 40.

E6 og E20 i Olskroken

Kollektivtrafikk

Den populære trikken i Göteborg går i dei breie gatene (trikken på biletet er ein trikk brukt hovudsakleg av turistar).

Trikk

Göteborg er i dag ein av få byane i Sverige som framleis har trikk. Byen vert tent av 12 trikkelinjer. Den nyaste utvidinga blei opna i 2003 og linja går mellom Stampgatan via Ullevi og Scandinavium til Korsvägen. I løpet av 2005/2006 blei 40 nye trikkevogner teken i bruk. Den første trikkelinja i Göteborg var hestesporvegen mellom Brunnsparken og Stigbergsliden som blei opna i 1879. Året etter blei linja forlenga til Drottningtorget. Ytterlegare forlengingar kom til, og omkring 1900 fanst det 4 hestetrikkar. I 1902 blei dei to første elektriske trikkelinjene opna og same år forsvann hestetrikkane.

Pendlartog

Göteborgsregionen har i dag to pendeltoglinjer i retning Alingsås og Kungsbacka, men ei tredje linje er under bygging mot Älvängen. Nokre av Göteborgs pendeltågs-stasjoner er Göteborgs sentralstasjon, Liseberg stasjon samt Sävenäs der det òg finst ein jernbanestasjon for godstrafikk.

Linje	Strekning	Opna	Stasjonar	Stasjonar i utval
Alingsåspendeln	Göteborg C – Alingsås	1960-talet, ombygging av stasjonane på 1980-talet	12	Partille, Lerum
Kungsbackapendeln	Göteborg C – Kungsbacka	1992	8	Liseberg, Mölndal, Lindome
Älvängenpendeln	Göteborg C – Älvängen	Under bygging	7	Gamlestaden, Bohus
Totalt			27

Lokaltog

• Bohuståget går på strekninga Göteborg C – Stenungsund – Uddevalla – Strömstad.
• Boråståget går på strekninga Göteborg C – Liseberg – Mölnlycke – Bollebygd – Borås.

Flyplassar

I Göteborgområdet finst det to store flyplassar; Landvetter lufthamn, som ligg nokre mil aust for byen, på Riksveg 40 mot Borås og Göteborg City Airport på Hisingen (tidlegare militærflyplass: Säve flygfält).

Göteborg-Landvetter er nest største i Sverige. Flyplassen blei opna 3. oktober 1977, og erstatta den gamle flyplassen i Göteborgs Lufthamn. Grunnen til at flyplassen fekk namnet Landvetter trass i at han ligg i Härryda sokn var at nabosognet Landvetter hadde eit namn som blei rekna for å vere lettare å uttale for utlendingar. Bokstaven ä er internasjonalt gangbar berre i Norden og i tyskspråklege område.

Göteborg City Airport, eller Gothenburg City Airport, var tidlegare kjend som Säve Flygplats. Denne er den andre, internasjonale flyplassen i byen. Han ligg 14 kilometer nord-vest for Göteborg på øya Hisingen. Flyplassen var tidlegare militær (F9 Säve).

Før Ryanair starta sine flygingar frå GCA hadde flyplassen ca. 9 000 passasjerer per år, medan trafikken i 2005 økte til ca. 500 000. Mengda er venta å auke sidan fleire andre selskap har snakka om å etablere seg der. GCA har kapasitet til å tene fly som Boeing 767, Airbus A320 og andre liknande fly.

Miljø

Luftforureining

Göteborg er den byen i Sverige som har størst problem med luftforureining. I følge EUs luftkvalitetsdirektiv kan døgnsverdien for NOx-nivåa (NO₂) 60 mg/m3 berre overskridast 7 gonger i året. I Göteborgs kommune blei desse nivåa overskridde meir enn 7 gonger berre i januar 2006.

I 2005 gjekk ein òg over grensene for partiklar PM10 på enkelte stader i Göteborgs kommune.

• Realtidsdata om Göteborgsluften
• Pressklipp om Göteborgsluften Arkivert 2007-11-05 ved Wayback Machine.

Normal temperatur

Måned	Normal temp. 1931–1960	Normal temp. 1961–1990	1996	2000	2003
Januar	-1,8	-1,6	-2,5	2,3	-1,0
Februar	-2,0	-1,6	-4,1	2,9	-1,8
Mars	0,7	1,2	0,5	3,4	2,5
April	5,4	5,2	6,8	7,9	6,7
Mai	11,0	10,9	8,9	14,0	11,3
Juni	14,8	14,9	14,4	14,4	16,2
Juli	17,0	16,2	15,5	16,1	18,8
August	16,3	15,6	18,7	15,9	17,7
September	12,5	12,2	11,0	12,6	14,1
Oktober	8,0	8,5	9,9	11,3	6,1
November	3,9	3,7	4,8	7,6	5,7
Desember	1,1	0,3	-1,7	3,5	3,6
Normal årsmiddeltemperatur	7,2	7,1	6,8	9,4	8,3

Temperaturrekordar

	Januar	Februar	Mars	April	Mai	Juni	Juli	August	September	Oktober	November	Desember	Rekord
Høgast temperatur	9,8	9,9	18,9	28,3	29,8	33,6	33,0	34,1	28,5	21,0	13,4	10,6	34,1
Lågast temperatur	-25,9	-26,4	-19,0	-10,0	-4,3	1,3	5,9	2,3	-2,7	-7,2	-15,7	-21,9	-26,4

Nedbør

	Januar	Februar	Mars	April	Mai	Juni	Juli	August	September	Oktober	November	Desember
Normal nedbør 1931–1960	57	35	29	40	35	57	78	85	78	69	66	63	692
Normal nedbør 1961–1990	62	41	50	42	51	61	77	68	81	84	84	75	776
2003	82	40	35	77	91	80	101	86	32	112	84	89	909

Kjelde: Statistisk Årsbok 2005

Utdanning

I Göteborg, som er ein av dei største studentbyane i Sverige, finst det eit universitet og ein høgskule, Göteborgs Universitet respektive Chalmers tekniska högskola. Chalmers har to campus, i Johanneberg samt på Lindholmen, og utdannar doktorar, lisensiatar, sivilingeniørar, arkitektar, ingeniørar, teknologi kandidatar og nautikerar. I 2001 blei IT-universitetet i Göteborg starta som eit samarbeid mellom Chalmers og Göteborgs Universitet. Her er all IT-utdanninga no samla. I 2006 rekna ein med at det fanst ca. 61 000 studentar i byen.

Første læringsanstalt

I 1630 starta byens trivialskola under namnet "Allmän skola till ungdomens undervisning i bokliga konster". Frå 1634 hadde han tilhald i eit trehus på domkyrkjeplassen på hjørnet av Västra Hamngatan og Kungsgatan. Ved hjelp av eit gåvebrev frå dronning Kristina den 27. mars 1647 blei skulen utbygd til å omfatte eit gymnasium som fekk namnet «Götheborgs Kungl. Gymnasium».

Høgskular og universitet

• Göteborgs universitet (GU)
• Chalmers tekniska högskola (CTH)

Folkehøgskular

• Arbetarrörelsens Folkhögskola i Göteborg
• Folkhögskolan i Angered
• Göteborgs Folkhögskola
• Kvinnofolkhögskolan

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Göteborg» frå Wikipedia på bokmål, den 2. juli 2012.
  • Wikipedia på bokmål oppgav desse kjeldene:

Bakgrunnsstoff

• Göteborg by
• Göteborg & Co
• Interaktivt kart Arkivert 2009-03-19 ved Wayback Machine.
• Vårt Göteborg