Borebiller
| Borebiller | |
| |
| Systematikk | |
| Rike: | Dyr Animalia |
| Rekkje: | Leddyr Arthropoda |
| Underrekkje: | Seksfotingar Hexapoda |
| Klasse: | Insekt Insecta |
| Orden: | Biller Coleoptera |
| Underorden: | Polyphaga |
| Overfamilie: | Bostrichoidea |
| Familie: | Borebiller Anobiidae |
Borebiller (Anobiidae) er ein artsrik familie av små, ofte vedborande biller. Denne familien omfattar også underfamilien tjuvbiller (Ptininae) som før gjerne blei rekna som ein eigen familie. Mange borebilleartar kan leve av tørt treverk og kan gjere stor skade på bygningstømmer, møblar og andre tregjenstandar. Dei er kjende med namn som dødningeur, veggesmedar, mit og tremark. Det er også ein del artar som lever på ulike slags lagra matvarer og liknande, for eksempel tobakksbilla og gruppa tjuvbiller.
Utsjånad
[endre | endre wikiteksten]
Små til middelsstore (2-9 mm) biller, mange har sylindrisk kroppsform, men dette varierer mykje. Som oftast brunlege på farge, kroppen ofte heilt eller delvis dekt med skjel. Dei artane som borar i ved er gjerne sylindriske, og brystskjoldet (pronotum) er høgt kvelva og dekkjer hovudet som ei hette - dette er eit trekk ein finn hos mange treborande biller, for eksempel hettebiller (Bostrichidae) og borkbiller (Scolytinae). Hovudet er vanlegvis lite og noko nedoverbøygd, fasettaugene runde eller ovale, ikkje oppdelte. Antennene varierer mykje i form - dei kan vere lange og perlekjedeforma (tjuvbiller), korte og tynne, kamforma eller meir eller mindre kølleforma. Dei består av 9-11 ledd. Brystskjoldet (pronotum) er vanlegvis høgt kvelva, ofte med tydelege knølar eller furer. Hos dei fleste er det omtrent så breitt som dekkvengene, men av og til berre halvparten så breitt. Dekkvengene er oftast parallellsidige, men dannar ein oval til kulerund form hos tjuvbiller (Ptininae). Dei er vanlegvis matte, ofte med mønster danna av skjel, av og til med rekkjer av grove punktgroper. Beina er forholdsvis lange og slanke, og kan foldast tett inntil kroppen.
Larvane er korte og trinne, gjerne meir eller mindre hårete.
Levevis
[endre | endre wikiteksten]
Dei fleste av borebillene lever utandørs og borar i død ved. Dei har mikroorganismar som hjelper dei med å fordøye veden. Ein del artar har tilpassa seg å angripe bygningstømmer og møblar, og «motthol» i treverk stammar oftast frå desse billene. Dei er i stand til å angripe ganske tørt og hardt treverk. Desse artane likar gjerne å ha det varmt og ein finn ofte at skadane er konsentrert til varme stadar, for eksempel langs varmtvassrør. Hos nokre arter kommuniserer billene ved å dunke hovudet og forbrystet mot veggane i gangane dei lever i. Dette gir ein høyrbar tikking og har gitt opphav til namn som dødningeur og veggesmedar.
Andre artar lever av ulike slags dødt plantemateriale. I naturen kan ein finne desse billene i gamle fuglereir eller liknande, men nokre artar et gjerne ulike slags lagra matvarer. Tobakksbilla (Lasioderma serricorne) er eit eksempel på ein slik art, som i tillegg til tobakk kan angripe mange andre slags tørre lagervarer.
Underfamilien tjuvbiller (Ptininae) finst gjerne inne i litt fuktige hus, og kan gjere noko skade på ulike lagra varer. Nokre av desse artane har blitt spreidde over heile verda med handel.
Dei små artene i slekta Dorcatoma lever i tørr gjødsel, særleg haremøkk.
Artar som skadar treverk
[endre | endre wikiteksten]Mit eller Mott er namn på biller i familien borebiller (Anobiidae) som gjer skade på treverk. Mott blir også brukt på sommarfuglar av familien Pyralidae. Den arten som oftast gjer skade, er stripete borebille (Anobium punctatum). Billene kan gjere alvorleg skade, særleg på eldre hus og møblar. «Mottehol» i treverk og møblar er som oftast laga av desse billene. Andre norske namn er dødningeur, veggesmedar og tremark.
Stripete borebille (Anobium punctatum) er den viktigaste skadegjeraren på bygningstømmer og møblar i Noreg. Den let etter seg ca. 2 mm store flygehol når billene kryp ut. Hus som blir angripne bør gassast, mindre gjenstandar kan ein fryse.
Dødningeur (Xestobium rufovillosum) kan også gjere monaleg skade, men er truleg mindre vanleg enn den stripa borebilla. Namnet dødningeur er blitt brukt om fleire artar.
Naustmott (Grynobius planus) er ein litt større art som er svært var for kalde vintrar og difor berre finst på dei aller vintermildaste områda, nær havet, i Noreg. Den borar vanlegvis i død ved frå lauvtre, men kan også av og til gjere monaleg skade på naust og andre bygningar som står ved sjøen. Angrep av naustmott kan skiljast frå angrep frå stripete borebille på at flygehola er noko større.
Systematisk inndeling / norske artar
[endre | endre wikiteksten]
Tjuvbiller (Ptininae) blei tidlegare rekna som ein eigen familie.
- Ordenen Biller, Coleoptera
- Underordenen Polyphaga
- Infraordenen Bostrichiformia
- Overfamilien Bore- og hettebiller , Bostrichoidea
- Familien Borebiller, Anobiidae
- Underfamilien Maskeborebiller, Eucradinae
- Hedobia imperialis (Linnaeus, 1767)
- Underfamilien Tjuvbiller, Ptininae
- Gibbium psylliodes (Czempinski, 1778)
- Messingtjuvbille, Niptus hololeucus (Faldermann, 1836)
- Epauloecus unicolor (Piller & Mitterpacher, 1783)
- Australsk tyvbille, Ptinus tectus Boieldieu, 1856
- Ptinus dubius Sturm, 1837
- Ptinus sexpunctatus Panzer, 1795
- Ptinus rufipes Olivier, 1790
- Flekkete tjuvbille, Ptinus fur (Linnaeus, 1758)
- Ptinus bicinctus Sturm, 1837
- Ptinus villiger Reitter, 1884
- Ptinus subpilosus Sturm, 1837
- Ptinus raptor Sturm, 1837
- Underfamilien Dryophilinae
- Naustmott, Grynobius planus (Fabricius, 1787)
- Lerkeknoppbille, Dryophilus pusillus (Gyllenhal, 1808)
- Underfamilien Mykborebiller, Ernobiinae
- Dødningeur, Xestobium rufovillosum (Degeer, 1774)
- Episernus angulicollis Thomson, 1863
- Ernobius longicornis (Sturm, 1837)
- Ernobius nigrinus (Sturm, 1837)
- Ernobius explanatus (Mannerheim, 1843)
- Mjuk borebille, Ernobius mollis (Linnaeus, 1758)
- Ernobius angusticollis (Ratzeburg, 1847)
- Grankonglebille, Ernobius abietinus (Gyllenhal, 1808)
- Ernobius abietis (Fabricius, 1792)
- Ernobius pini (Sturm, 1837)
- Underfamilien Stripeborebiller, Anobiinae
- Stegobium paniceum (Linnaeus, 1758)
- Stripete borebille, Anobium punctatum (Degeer, 1774)
- Anobium nitidum Fabricius, 1792
- Anobium fulvicorne Sturm, 1837
- Anobium rufipes Fabricius, 1792
- Anobium thomsoni (Kraatz, 1881)
- Microbregma emarginata (Duftschmid, 1825)
- Munkehette, Hadrobregmus pertinax (Linnaeus, 1758)
- Underfamilien Kamborebiller, Ptilininae
- Kamhorna borebille, Ptilinus pectinicornis (Linnaeus, 1758)
- Ptilinus fuscus Geoffroy, 1785
- Underfamilien Vedborebiller, Xyletininae
- Xyletinus laticollis (Duftschmid, 1825)
- Xyletinus ater (Creutzer, 1796)
- Xyletinus pectinatus (Fabricius, 1792)
- Xyletinus longitarsis Jansson, 1942
- Xyletinus hanseni Jansson, 1947
- Tobakksbille, Lasioderma serricorne (Fabricius, 1792)
- Underfamilien Soppborebiller, Dorcatominae
- Stagetus borealis Israelson, 1971
- Dorcatoma chrysomelina Sturm, 1837
- Dorcatoma punctulata Mulsant & Rey, 1864
- Dorcatoma dresdensis Herbst, 1792
- Dorcatoma robusta Strand, 1938
- Caenocara bovistae (Hoffmann, 1803)
- Anitys rubens (Hoffmann, 1803)
- Underfamilien Maskeborebiller, Eucradinae
- Familien Borebiller, Anobiidae
- Overfamilien Bore- og hettebiller , Bostrichoidea
- Infraordenen Bostrichiformia
- Underordenen Polyphaga
Kjelder
[endre | endre wikiteksten]- Denne artikkelen bygger på «Borebiller» frå Wikipedia på bokmål, den 29. januar 2010, som oppgav kjelda:
- Silfverberg, H. 1992. Enumeratio Coleopterorum Fennoscandiae, Daniae et Baltiae (Liste over Nordens biller). Helsinki.
Bakgrunnsstoff
[endre | endre wikiteksten]- (en) Borebiller i Global Biodiversity Information Facility
- (en) Borebiller hos Fauna Europaea
- (en) Borebiller hos Fossilworks
- (en) Borebiller hos ITIS
- (en) Borebiller hos NCBI
- (en) Kategori:Anobiidae – bilete, video eller lyd på Wikimedia Commons
- Anobiidae – detaljert informasjon på Wikispecies
