Таттар
| Таттар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
36 700 адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Әзербайжан |
25 200 (2009) |
 Ресей |
2 303 (2002) |
| Тілдері | |
|
тат тілі | |
| Діні | |
|
сүннит мұсылман | |
Таттар (өз атауы – тат) — Әзірбайжан мен Ресейде (негізінен Дағыстанның оңтүстігінде) тұратын ирандық этникалық топ. Сонымен қатар, олар Грузияда, Түркияда және Тәжікстанда тұрады. Жалпы саны 36 700.[1]
Этнонимі және этногенезі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]"Тат" этнонимі VIII ғасырда пайда болды. Содан кейін түріктер бұл сөзді иран тілдерінде сөйлейтін отырықшы ауылшаруашылық халқы деп атады. Тататтардың шығу тегі туралы осы күнге дейін көптеген пікірталастар бар. Ғалымдардың көпшілігі халықтың ата-бабалары б.з. III-VII ғасырларда Ирандағы Сасанидтер әулеті кезінде парсылар жаулап алған Албанияның ежелгі халқы деген болжаммен келіседі. Уақыт өте келе олар иран тобының тілін қабылдап, "тата" атауын алған жергілікті халықты сіңірді. Дегенмен, халықтың бұрынғы тарихы белгісіз. Таталар скифтердің ұрпақтары деген пікір бар.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тат тілі үндіеуропалық тілдер отбасының иран тармағының оңтүстік-батыс тобына жатады, аналитикалық құрылысы бар қопарылма (флективті) тілдерге жатады. Татар тілінің жазуы Дағыстанда ХХ ғ. 20-шы жылдары латын графикалық негізінде құрылды, 1939 жылы орыс (кириллица) графикалық негізіне аударылды. Тат тілінде екі диалект бар: оңтүстік және солтүстік. Тат әдеби тілі солтүстік диалектіге негізделген.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Таттар мен тау еврейлерінің тілі іс жүзінде бір ғана тат тілі болғанмен, дінге қатысы жағынан бұлар бөлек. Таттар сүннит мұсылман болса, таттілді тау еврейлерінің иудаизмді ұстануының екі мыңжылдық тарихы бар, олар иуда дініне беріктігін əлі сақтауда.[4]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Таттардың Кавказда, атап айтқанда Дағыстанда пайда болуы Сасанидтердің Шығыс Кавказға таралуымен байланысты. Солтүстік шекараларды көшпелілердің шапқыншылығынан қорғау үшін иран билеушілері мұнда бекіністі қоныстар орналастырды. 387 жылы Византиямен келісім бойынша Иран Кавказда бекіністі қоныстар мен қамалдар ұстады. Кавказдағы Қазіргі таттар мен тау еврейлерінің ата-бабалары дәл осы колонистер болған. Өлкеге арабтар келгеннен кейін (7-8 ғғ.) жергілікті халықтың едәуір бөлігін исламдандыру басталды. 11 ғасырдан бастап мұнда Селжүктер әулеті бастаған оғыз тайпалары ене бастады, әзірбайжан тілінің біртіндеп қалыптасуы басталды. Шамасы, сол дәуірде "тат", "тати"деген сыртқы атау парсы тілінің Закавказье диалектісіне енген.
12 ғасырдың 30-жылдары Закавказьені моңғол-татарлар жаулап алып, Хулагуидтер мемлекеті пайда болды. Моңғол билігі 60-70 жылдарға дейін созылды. XIV ғасырдың аяғында Закавказьеге Темірдің әскерлері басып кірді. XIV-XV ғасырдың аяғында Ширваншахтар мемлекеті айтарлықтай күшке ие болды, оның сауда-экономикалық және дипломатиялық байланыстары күшейді. Бірақ XVI ғасырдың ортасына қарай жойылып, бүкіл Закавказье дерлік Сефевидтік Иранға қосылды.
XVIII ғасырдан бастап патшалық Ресей Закавказьедегі ықпалын кеңейте бастайды. 1803-1828 жылдардағы орыс-парсы соғыстары кезінде аймақ Ресейге қарады. 19 ғасырдың басында Ресейдің Бакуді жаулап алуы кезінде, қала тұрғындарының барлығы (8 мың адам) таттар болды.[5]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Таттардың дәстүрлі шаруашылығының негізгі түрі егіншілік болды. Дәнді дақылдардан негізінен бидай, XIX ғасырдан бастап жүгері өсірілді. Бау-бақша, жүзім шаруашылығы, бақша шаруашылығы, жақсы дамыды. Сонымен қатар, таттар ірі қара (бұқа, сиыр, буйвол) мен қой ұстады, құс өсірді. Көптеген таттар күзгі-қысқы маусымда мұнай және тұз кәсіпшіліктерінде жұмысқа жалданып, балық аулау орындарында жұмыс істеді. Таттардың арасында кілем тоқу кең тарады.
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дәстүрлі үйлері үйлер әк тастан, кейбіреулері малтатастардан салынған. Мұндай үйлердің төбесі тегіс, тастан жасалған мұржаға арналған тесігі бар болып келеді. Түтін мұржасы отырықшы өмір салтын ұстанатын барлық халықтардың әдет-ғұрыптары сияқты ошақтан тікелей шығады. Жоғарғы қабатта үй иелері тұрады, бірінші қабат олар тамақ дайындау және шаруашылық заттарын сақтау үшін қолданылады.
Тұрғын үй, әдетте қабырғасымен (көшеге, аллеяға) сыртқа қарайды, терезелер, есіктер, верандалар ауланың ішкі жағына қараған. Үйдің жанында тұрмыстық қызмет көрсету орындары болды: қора, шөп қора, қоймалар, тауық қоралар, т.б. Әр аулада дерлік суаруға арналған суы бар ыдыстар болды, кейде тастармен жабылған шағын бассейн болды. Мұнда жеңіл шатырдың астында нан пісіруге арналған тандыры бар жазғы асүйдің бір түрі болды.[6]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Таттарың дәстүрлі киімі Әзірбайжан мәдениетінің айтарлықтай әсерін көрсетті. Ер адамдар 19 ғасырдан бастап матадан тігілген жейде мен тар шалбар киген. Үстіңгі киімі архалук болды, таттар қой терісін кимеген, белдікте қанжар таққан. Басына қой терісінен жасалған қалпақ, қысқа етік киген.
Дәстүрлі әйелдер киімі – ұзын көйлек, кең шалбар (шовол), тігілген ұзын көйлек, тербелетін көйлек, орамал және марокко етік, ерлер киімі – белдікте қанжар таққан черкес пальтосы, бас киім. Әйелдер өздерін бисермен, сақиналармен, білезіктермен, сырғалармен, алқалармен т.б. алтын және күміспен безендірген.[7]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тат тағамдарының әртүрлілігі олардың әртүрлі халықтардың ықпалымен байланысты болуы. Дегенмен әзірбайжан тағамдарының әсері айқын байқалады. Тат тағамдарының ерекше тағамдары: холодец, консервіленген балық, буглама, балық жентегі, той көже. Тағамдардың арасында палау ерекше орын алады. Бұл тағамды дайындаудың 10-нан астам нұсқасы бар. Палауға қышқыл жемістер, асқабақ пен каштан қосылған қой еті, қуырылған тауық еті немесе фаршталған тауық еті, жаңғақтар және жемістер т.б. қосылған. Ең ерекшесі шах-палау - қара өрік пен мейіз қосылған ұзын дәнді күрішпен толтырылған үлкен пирог. Балық жентегін таталар балықтары жаги деп атайды. Оны дайындау үшін алдымен теріні алып тастау керек, балық етін ет тартқыштан өткізу керек. Тартылған етті қайнату керек, оған ұнтақталған крекер, шөптер, балдыркөк, тауық жұмыртқасы қосылады.
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Тат мәдениетінің ең басты байлығы – ұлттық поэзия. Мысал ретінде бүкіл Таяу және Орта Шығыста танымал болған рубайлар жатады. Рубай - Шығыс поэзиясында кең таралған лирикалық өлең түрі. Таттардың музыкалық өнері аздап дамыған, бірақ олар адамдар, жануарлар, сиқырлар туралы тамаша әңгімешілер болып табылады.
Тат прозасы аңыздармен тығыз байланысты. Әрбір аңызда көптеген тарихи фактілер мен оқиғалар бар, олар міндетті түрде ғибратты аяқталады. Кейбір аңыздар дінге қатысты. Сондай-ақ күнделікті өмірді егжей-тегжейлі сипаттайтын көптеген аңыздар бар. Таттардың арасында ең танымал аңыз – Сүлеймен пайғамбардың оқиғасы. Қыз мұнарасы туралы ертегілер де көпшілікке таралған.
Әндерде де адам өмірі туралы айтылады. Олар еңбек, тарихи, юморлық және лирикалық болып бөлінеді. Көбінесе әндерді бір өнерпаз орындайды, хор әндері кезінде дауыстар үндес шығады. Тат тілінде мақал-мәтелдер бар. Олар дүниелік даналықты бейнелейді.[8]
Қазақстандағы таттар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстанның талыш диаспорасы санының жалпы динамикасы ұлғаю үрдісін көрсете отырып, мынадай түрде болды:
- 48 (1970),
- 135 (1979),
- 175 (1989),
- 51 (1970),
- 93 (2009) адам.
Қазақстанның таулы еврей диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай: 50 (1970 ж.), 118 (1979 ж.), 384 (1989 ж.), 14 (1999 ж.) адам. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстанның қос тілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 21 адам (41,2%), қостілділер – 30 адам (58,8%).[9]
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Таттар
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Мұсылман Тат. Тексерілді, 19 қараша 2024.
- ↑ Таттар – Солтүстік Кавказдағы иран тілінде сөйлейтін халық. Тексерілді, 19 қараша 2024.
- ↑ Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 182. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ↑ ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары — Нұр-Сұлтан, 2020. — Б. 163. — 193 б. — ISBN 978-601-287-224-8.
- ↑ Таттар. Тексерілді, 18 қараша 2024.
- ↑ Дағыстан таттары. Тексерілді, 19 қараша 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Таттар. Тексерілді, 19 қараша 2024.
- ↑ Наталья Кошина Таттар. Тексерілді, 19 қараша 2024.
- ↑ Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 397. — ISBN 978-601-7472-88-7.
