Ванитас

Ванитас (латын тілінен алынған vanitas - «даңғойлық, әбігерлік») - бұл барокко дәуірінің көркем сурет жанры, дәстүрлі түрде композициялық орталығы ретінде адамның бас сүйегі салынатын аллегориялық натюрморт. Осындай суреттер өмірдің өткіншілігін, ләззаттардың бекер екендігін және өлімнен құтылу мүмкін емесітігін еске түсіруге арналған. Ол Фландрия мен Нидерландыда XVI-XVII ғасырларда кең таралды; жанрдың кейбір үлгілері Франция мен Испанияда кездеседі.

Ванитас - айқын философиялық және діни мағынасы бар жанр. Ванитас терминінің атауы Киелі Кітаптің ескі өсиетінен алынған. Авторлығы ежелгі еврей патшасы Сүлейменнің атына жазылған Эклезиаст кітабында vanitas vanitatum omnia vanitas - «бос әурешілік - бұл түкке тұрғысыздық» деген сөз бар.

Бартоломеус Брейн Үлкен, XVI ғасырдың I жартысы

Симон Ренар де Сен-Андре, 1650

Якоб де Гейн, 1603

Ерекшеліктері

Ванитас натюрморттың басқа да кіші жанрлары сияқты аллегориямен тығыз байланысты. Мұнда суретте бейнеленген әр заттың символдық мәні бар және ол көрермендерге адам өмірінің қысқа мерзімділігін мегзейді.

Көптеген суреттерде көрерменнің көңіліне және жанның күйіне әсер етуді күшейту үшін латын тіліндегі философиялық сөз тіркестері жиі қолданылады, соның ішінде:

• memento mori — «өлімді есте сақта»;
• tempus fugit — «тез өтетін кез»;
• ubi sunt — «олар қайда»;
• sic transit gloria mundi — «жердегі даңқ өтеді».

Ванитас жанрында салынған суреттерде адам бейнелері өте сирек кездеседі, ал заттардың барлығы, көп жағдайда, ретсіз орналасқан. Суреттен басқа, бұл жанр бейнелеу өнерінің басқа түрлерінде де қолданылады: мүсін, гравюра, сондай-ақ зергерлік бұйымдарды жасауда.

Негізгі белгілері

Ванитас жанрының негізгі белгілері және олардың түсіндірмесі:

• бас сүйегі - өлімнің сөзсіздігі;
• шіріген жемістер - өмірдің солуы, кәріліктің басталуы;
• солып бара жатқан гүлдер - өмірдің өткіншілігі;
• өсімдіктің жасыл бұтақтары мен өскіндері - тіршілік циклі және жанның қайтыс болғаннан кейін қайта туылуы туралы еске салу;
• ұлу - адамның жалқаулығы, өлімге әкелетін жеті күнәнің бірі;
• сабын көпіршіктері - өмірдің осалдығы;
• сөнген шам - бұл дүниеден кеткен адамның жаны;
• қарт, ойын сүйектер, шахмат - құмар ойындарға құштарлық, күмәнді ләззат алу;
• айна - атаққұмарлық, мақтаншақтық, болмыстың елесі;
• сынған және бос ыдыс - өмірлік қуаттың жетіспеушілігі;
• құмсағат - уақыттың өтпелігі;
• музыкалық аспаптар - даңғаза өмірдің тұрақсыздығы;
• ақша мен зергерлік бұйымдар - байлық;
• глобус, тәж немесе таяқ - жердегі күш;
• кітаптар - білім алудың нәтижесіздігі;
• медициналық құралдар - адамның ауруын еске түсіреді.

Даму тарихы

Ванитас жанрының тарихын нақты уақыт шеңберімен шектеу қиын, өйткені адамның бас сүйегінің бейнесі өнерде ежелгі дәуірден бастап әр түрлі мәдениетте кездеседі. Осылайша жанрдың белгілері айқын көрінетін Помпейдің қазбаларында табылған "Memento mori" антикварлық мозайкалары б.з.д. I ғасырға тиесілі.

Юриан ван Стрек, 1670

Романдық дәуірлерде шіркеулердің қабырғаларына бас сүйектерінің суреттері жиі ілініп тұрды, олар шіркеуге келушілерге өлімнен бәрібір қашу мүмкіндігі жоқ болғандықтан, тәубеге келу және күнәлардан құтылу қажеттілігін үнемі еске салып отырды. Готикалық бейнелеу өнері және графиканың шеберлері XIV ғасырдың ортасында адам өмірінің тұрақсыздығы тақырыбында «Өлім билері» деп аталатын аллегориялық көркем шығармаларды жаппай жасай бастады. Қайта өрлеу дәуірінде бейнелеу өнерінде жоғары гуманистік мұраттарды қамтыған жаңа жанрлар пайда болып, қарқынды дами бастады, суретшілерге жаңа идеяларды жүзеге асыруға кең мүмкіндіктер ашылды. Өз суреттерінде бас сүйегінің символикалық бейнелерін Ренессанстың көптеген ұлы шеберлері, соның ішінде Эль Греко мен Альбрехт Дюрер қолданған. Сол кезеңдердің өзінде ванитас жанрының қалыптасуының алғышарттары пайда болды, бірақ Ренессанс суретшілерінің суреттерінде символдық нысандар тек қана көмекші қызмет атқарды. Әдетте аллегориялық белгілер көркем суреттің артқы жағында жасырын мағынамен толықтырылып орналастырылған.

XVI ғасырдың ортасында алдымен Голландияда, содан кейін Фландрияда ванитас стилінде боялған алғашқы толыққанды өнер туындылары пайда болды. Бұл ғасыр көптеген голланд суретшілеріне әлемдік даңқ әкелген натюрморттың танымалдылығының тез өсу уақыты болды.

Барокко дәуіріндегі ванитас жанрының даму орталығы әрі осы жанрдың ең танымал суретшілері өмір сүрген және жұмыс істеген Лейден шағын қаласы болды. Голландия мен Фландриядан өзге ванитас Еуропаның басқа елдерінде де танымал болды. Бұл жанрдағы көптеген өнер туындылары Германияда, Италияда, Испанияда, Францияда салынды, бірақ олар голландтық бейнелеу өнері мектебінің деңгейіне жете алмады.

XVII ғасырдың аяғында Еуропа өнеріндегі Рококо дәуірі барокконың орнын басты. Қоғамның талғамы айтарлықтай өзгерді, ванитас символикасы қарапайым көпшілік үшін қызық болмады. Сол кезде жанрдың құлдырауының процесі басталды; келесі ғасырларда бірнеше суретші ғана өз жұмыстарында ванитас тақырыбына жүгінді.