Uğur Matiç

Suriye’de bugün devam etmekte olan kriz, 2010’lu yıllarda
yaşanan Arap Baharı’nın en belirgin sonuçlarından biri olarak
karşımıza çıkmaktadır. Magrib’in bir ucundan başlayıp
Tunus, Libya ve Mısır gibi ülkelerde rejim değişikliği ve kaos
gibi sonuçlar doğuran bu dalga, Suriye’ye geldiğinde ise adeta
bir girdap halini almış ve diğerlerinde olduğundan çok daha
karmaşık ve acı içeren bir kriz meydana getirmiştir. Bunda
Suriye rejiminin ve Suriye içindeki siyasal aktörlerin etkisinden
çok daha fazla bir biçimde bölgesel ve küresel aktörlerin
ağırlıklı etkisi olmuştur.

IMPETUOSITY PROBLEM IN TURKISH FOREIGN POLICY
“Impetuosity” is a term used for hasty people who act with their feelings rather than logic. Although some people are more likely to have this characteristic, it is possible for any person to be restless under the influence of various factors. In general, it is probable that the person who acts restlessly supposes to make a quick and sensible decision, but there is a miscalculation in his or her logic. Factors such as an inability to correctly interpret human relationships, being reactive, and believing quickly can be effective in the emergence of this feature. States are, from time to time, impetuous in their foreign policies as well. Therefore, impetuosity stands out as an exceptional case against the assumption that states behave rationally in international relations, which is a generally accepted thinking by many of the approaches in the discipline of International Relations. Nevertheless, impetuosity can often be experienced in the foreign policies of several states. For instance, it is highly probable that states that show an emotional and impulsive reaction to international developments, respond to a threat directed against them immoderately, cannot accurately interpret the message of friendship from another state, and adopt a policy even without calculating the motives of their interlocutors. As can be understood from these examples, the potential of showing a sign of impetuosity is higher for states that cannot read international relations correctly, the diplomatic tradition of which is not mature enough or the foreign bureaucracy of which have problems.
In this research, Turkey’s impetuous decisions can be evidently seen in its foreign policy steps, especially towards the Middle East, which since the early Cold War years are problematized. As a country with a state tradition and, thus, diplomatic tradition from far in the past, Turkey’s impetuous attitude resulted from the fact that it pursued Western-oriented policies. Due to the Soviet threat that it felt very closely in the aftermath of the Second World War, Turkey approached the U.S. and Western countries, struggled to be a part of the NATO alliance, and these are very rational steps. However, assigning meanings to this alliance on the ground of the Western identity as a result of the modernization process led Turkey to misinterpret the international system and the motives its interlocutors had and acted with. The Turkish perception that the Soviet policies constituted major threats to Turkey’s foreign policy towards the Middle East and the Balkans in the 1950s and the role Turkey assumed in the region as if it was the representative of the West prompted Turkey to show signs of impetuosity in some of its steps. The concrete examples of this very phenomenon may be observed in Turkey’s efforts to convince the Arab countries to join the Baghdad Pact during its establishment, its inability to grasp which motives Yugoslavia and Greece adopted in their approach to the Balkan Pact, the crisis Turkey experienced with the Soviet Union over Syria in 1957, and eventually in its unfortunate attitude towards the Algerian issue in order to act on the basis of the Western alliance during the UN voting. The proofs of impetuosity in these examples should be noted to have yielded negative results in the short and the long terms. Therefore, it is possible to argue that being restless in international relations leads to unexpected results.
Becoming a chronic habit in Turkish foreign policy in the 1950s, the impetuosity continued in the later years of the Cold War and even manifested itself with various examples in the 1990s and 2000s. However, it has been observed that Turkish diplomacy learned lessons from its past mistakes. For example, to recognize the Syrian regime in 1961 was seen to be a result of being restless and Turkey became more cautious in its future steps of recognition towards other countries. As seen in the examples of the TRNC and Kosovo, Turkey used the rapid recognition as a strategic move in the following years and acted more carefully regarding the recognition of others (such as considering the Russian factor in recognition of the Turkic Republics leaving the Soviet Union). However, some examples of impetuosity stemming from the fact that Western orientation has been effective in Turkish foreign policy for a long time can be seen even in the 2010s. However, moving away from the Cold War mentality in the diplomatic sense, today we can say that Turkey has freed itself from at least being a state showing signs of chronic impetuosity. An attempt is also made to explain the foreign policy moves that seem to be restless but cannot be put into this category, this being done here through examples from Turkish foreign policy. Although the effects of the Westernoriented policies towards the European Community during the Cold War years, acting not in line with the international community during the 1974 Cyprus peace operation, and leading to the perception that Turkey acted emotionally in that case came into question, it has been explained that these issues cannot be explained through impetuosity. For, even though the European Community policies may be considered within the scope of the Western orientation, they are the products of Turkey’s foreign policy to benefit from the balances between the great powers. Likewise, the Cyprus issue was also a matter of being a party as a guarantor state since 1959 and has remained an extremely sensitive issue due both to Turkey’s historical and cultural ties to the island. Indeed, Northern Cyprus is a Turkish state and this is the most legitimate justification for Turkey to use the area for its drilling operations in the Mediterranean. The most prominent example, which seems to be a move that is emotional and impulsive and was taken without questioning the rationality thereof and is thought at first sight as an example of impetuosity, was undoubtedly the “One Minute” outburst of Recep Tayyip Erdoğan at Davos Summit in 2009. Nevertheless, this movement was seen to be a justifiable reaction, it stood out as a result of emotion, and it situated Turkey in the position of being a country that acts independently in the international arena and articulates the feelings of other countries, as well as making Turkey encounter some unexpected consequences. In this research, considering that the axis shift discussions in which the Western-oriented foreign policy, seen as the responsible factor for the restless character of the Turkish foreign policy, is approached having taken place after this outburst, it is necessary to consider the “One Minute” outburst as foreign policy move away from the impetuosity.

Bu çalışmada Türkiye‟nin NATO üyeliği sürecindeki ve bu ittifaka katılmasından sonraki dış politika anlayışı sorgulanmaktadır. İkinci Dünya Savaşı sonrası oluşan Soğuk Savaş düzeninde Türkiye‟nin Batı tercihinin güvenlik açısından gerekçesi Sovyet tehdidiyken, Batılılaşma düşüncesinin de en az bu gerekçe kadar etkili bir faktör olduğu dikkat çekmektedir. Zira NATO üyeliği gerçekleştikten sonraki süreçte Türkiye‟nin izlediği dış politika Batılı kimlik etrafında şekillenmiştir. Başka bir deyişle, NATO‟ya eşit statüde kabul edilmiş olmak Türkiye‟de Batılılaşma sürecinin tamamlandığı gibi bir zanna neden olmuş ve bu durum Türk dış politikasını uzun vadede etkilemiştir. Türkiye‟nin NATO‟ya üye olana kadar bir denge politikası izlediği savunulan bu çalışmada, üyelik gerçekleştikten sonra ise denge anlayışının kaybolduğu iddia edilmektedir. Bu değişim, Türkiye‟nin özellikle Orta Doğu‟ya yönelik politikalarında gözlemlenmektedir.

Türkiye’de Uluslararası İlişkiler alanında süreli yayınlar konusunda üniversitelerin, son yıllarda kurulan çeşitli araştırma kuruluşlarının ve akademisyenlerin çabalarıyla ve çıkmakta olan yayınlarla önemli ilerleme kaydedilmiş olduğu bilinmektedir. Ancak bundan 50-60 yıl evveline bakıldığında durum çok vahim gibi görünmektedir. İmkânların kıtlığı bir yana, çeşitli siyasi kaygılar ve kamuoyunun ilgisizliği bu alanda yeterli yayın yapılmasının ve araştırma kuruluşlarının teşkil edilmesinin önündeki engeller olmuştur. Yine de farklı düşünce hareketlerinin etkisiyle ve farklı periyotlarda ortaya çıkmış olan birçok yayın mevcuttur. Bunlar çoğunlukla Uluslararası İlişkiler disiplinine direkt olarak temas etmeseler de döneme ilişkin siyasi tarih araştırmaları için kaynaklık edebilecek önemli bilgiler içermektedirler.
"Orta Doğu Siyasi, Ekonomik ve Sosyal Türk Dergisi", uluslararası ilişkiler alanına yönelik bir yayın olarak, çıktığı dönemdeki (1960-1973) diğer süreli yayınlardan farklılaşmaktadır. Her şeyden önce sadece uluslararası ilişkiler ve dış politika meseleleriyle ilgilenmiş olan dergi, adından da anlaşılacağı üzere Ortadoğu gelişmelerine ağırlık vermiş olmakla birlikte genel olarak dünya siyasi sahnesinde yer alan önemli gelişmelere de akademik bir çerçeveden bakarak yapılmış değerlendirmeler barındıran çok sayıda makaleyi içermektedir.
Bu makalede Orta Doğu dergisinin Ortadoğu gelişmeleri karşısında Türk dış politikası ve dünya siyasetine ilişkin olan makaleleri incelenmiştir.

Türk Devletleri Teşkilatı, Türk Konseyi olarak 1990’lı yıllardan 2020’li yıllara kadar çeşitli alanlarda Türkçe konuşan devletler arasında işbirliğini öngören bir altyapıya sahip olup, 2021’de bugünkü kurumsal yapısına kavuşmuştur. Temel söyleminin İsmail Gaspıralı’nın “Dilde, fikirde ve işte birlik” sloganı üzerine inşa edildiği düşünüldüğünde bu teşkilatın büyük beklentilerin merkezi olduğu fikri uyanmaktadır. Zira Gaspıralı’nın fikirlerinin ateşleyicisi olduğu Cedit hareketi, Rusya coğrafyasındaki Türkler başta olmak üzere bir Müslüman - Türk birliği idealini tahayyül etmekteydi. Osmanlı modernleşmesiyle paralellik arz eden ve Rusya Türkleri ile Osmanlı aydınları arasındaki etkileşimin çok yüksek olduğu 19. yüzyıl sonuna denk gelen bu süreçte, zorluklarıyla birlikte gerçekleşmesi ihtimali olan bir ideal söz konusudur. Bu güne gelindiğinde ise aradan geçen zamanda Çarlık Rusya’sı ve Sovyetler Birliği’nin uyguladığı politikalar neticesinde, gerek Türkiye ile Rusya Türkleri arasında gerekse de bu coğrafyada yer alan Türklerin kendi aralarında birlik oluşturabilmek şöyle dursun, tam tersine birbirinden kültürce ve siyaseten uzaklaşmış, adeta birbirine yabancılaşmış bir Türk dünyası görüntüsü oluşmuştur. Dolayısıyla 1990’lardan günümüze dek yürütülen çabaların bu tarihsel gerçeklikleri göz ardı ettiği ve ütopik bir anlayışı temsil ettiği eleştirisi, bu sürece paralele olarak gündemdeki yerini daima korumuştur. Tüm bunların yanına jeopolitik konum da eklendiğinde realiteden oldukça uzaklaşıldığı fikri uyanmaktadır. Zira jeopolitik biliminin temel öğretilerinde Batı merkezlerinin küresel hegemonik politikalarını gerçekleştirebilmeleri adına kontrol altında tutmak ya da hükmetmek zorunda olduğu “kalpgâh” olarak zikredilen coğrafyanın bugün Rusya ve Türk dünyasını barındıran Avrasya olduğu bilinmektedir. Yani bir Türk Birliği ideali tartışılıyorsa, yalnızca Türkçe konuşan ülkeleri değil, Rusya faktörü bir yandan, diğer yandan küresel rekabetteki başlıca aktörleri en azından hesaba katmak zorunluluğu doğmaktadır. Tarihsel gerçeklikler ve klasik jeopolitik yaklaşımlar sınırlılıkları ortaya koyarken, tarihsel sürece ve jeopolitik faktörüne yeni ve farklı yaklaşımlar geliştirmek, sınırlılıkları aşacak olan imkânları ortaya koyacaktır. Realiteden uzaklaşılmadan Teşkilat etrafında yürütülen politikalar, bugünün şartlarında ütopik görünen “Adriyatik’ten Çin Seddine Türk Dünyası”, “Kızılelma” veya “Turan Birliği”nin değil fakat en azından "dilde, fikirde, işte birlik" düşüncesinin somutlaşmaya başladığı bir gündem oluşturmaktadır.

2011 yılından beri Suriye’de yaşananlar ve Türkiye ile Suriye arasındaki gerilim ile 1957 yılında yaşanan krizin aralarındaki bazı benzerlikler, tarihin tekerrür mü ettiği sorusunu sordurtacak niteliktedir. Ancak 2015 yılında Türkiye’nin Suriye sınırında Rus uçağını düşürmesi hadisesi ve bundan sonraki süreçte yaşanan gelişmeler, benzerliklerin olduğu noktalarda aynı zamanda büyük farklılıklar olduğunu da göstermiştir. Bu çalışma 1957 krizi ile bugün devam etmekte olan krizin aralarında ne gibi benzerlikler ve farklılıklar olduğunu kısaca ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Türkiye’nin son yıllardaki Filistin Meselesi karşısındaki devlet düzeyindeki duyarlılığı ve uluslararası ortamda bu konuda gösterdiği hassasiyet bilinmektedir. Türkiye’deki Filistin duyarlılığı yeni bir şey olmayıp, kamuoyu düzeyinde 1950’li yıllara kadar gitmektedir. Devlet düzeyinde ise, AK Parti öncesi Filistin meselesine yaklaşım genel olarak pragmatik bir yaklaşımla açıklanabilir.1948’de İsrail devleti kurulduğunda Türkiye’nin dış politikasındaki temel meselesi Sovyetler Birliğinden duyulan endişe çerçevesinde güvenliğini sağlamaktır. Ortadoğu’da Arap ülkelerinin arasına ve Kudüs gibi Müslümanların en kutsal şehirlerinden birini içinde barındıran Filistin’e yerleştirilen bu devletin, 1940’larda CHP yönetimindeki Türkiye için anlamlandırılmasında sadece Sovyet endişesi ve Batılılaşma düşüncesi hâkimdir. Zira kamuoyunda ve iktidar mensuplarının söylemlerinde, kurulan bu yeni devletin bir Sovyet peyki olması endişesinin yansıdığı görülmektedir. İsrail’in Batı tarafından desteklendiğinin anlaşılması üzerine, Batı ile kuracağı ilişkilerle kendi güvenliğini sağlamayı planlayan Türkiye, İsrail devletini tanımakta bir beis görmemiştir. Dolayısıyla pragmatik bir yaklaşımın burada ortaya çıktığı görülmektedir. Demokrat Parti döneminde (1950-1960) de Filistin meselesine yaklaşım aynı çerçevede olmuştur.

Bu çalışmada küresel sistemde NATO’nun vizyonu ve misyonuna ilişkin tartışmalar ele alınacaktır. Soğuk Savaş’ın sona erdiği ve Doğu blokunun dağılmasından sonra kaderinin ne olacağı tartışma konusu olan NATO, askeri bir işbirliği olmanın ötesinde anlamlar yüklenerek Batı adına birleştirici bir ittifak sistemi olarak varlığını sürdürmüştür. Bugünün küresel gelişmeleri karşısında bu ittifakın misyonu ve vizyonuna yönelik tartışmalarsa ilk günkü tazeliğini sürdürerek devam etmektedir. Bunda küreselleşen dünyada devletlerin güvenlik algılarında yaşanan değişim büyük ölçüde etkilidir. Devletleri blok halinde karşıt bloka karşı birleştiren bir oluşum olarak NATO, Soğuk Savaş sonrasında önce neyin karşısında olacağı sorusuyla karşılaşmış, daha sonraki süreçte ise terör gibi bir kavram karşısında kendini konumlandıran bir oluşum haline gelmiştir. Ancak somut olmayan bu yeni düşmanın karşısında, eski düzenin devletler arası oluşumunun anlamlandırılması ayrı bir sorun olmuştur. Düşmanın tanımlanmasında ittifak üyesi devletlerin farklılaşmaları da, bugün uluslararası alanda yaşanan gelişmeler karşısında Soğuk Savaş şartlarındaki gibi devletlerin mutlak bir ittifak içinde olmadıklarını göstermektedir. Bu durum NATO’nun uluslararası alanda işlevsel bir örgüt olarak anlamlı kalmasını sağlayacak yapısal yenilikleri gerektirirken, vizyon ve misyonunun restorasyonunu ve günün şartlarına göre meşruiyetinin sağlanmasını da zorunlu kılmaktadır.
Bu çalışmada NATO’nun kuruluşundan itibaren ona yüklenen anlam ve ittifaka üye olan ülkelerin sorumluluklarının bugüne kadarki evrimi tartışılacaktır. Soğuk Savaş sonrası uluslararası sistemin geçirdiği evrim ve kırılma noktalarında bu ittifakın nasıl bir pozisyona sahip olduğu, gelinen noktada böyle bir ittifakı gerekli kılan veyahut varlığını sorgulatan gelişmelerin ele alınacağı çalışmada, ayrıca Türkiye’nin NATO’daki rolü, bu ittifaka dâhil olma sürecindeki etkenler ve bugün NATO karşısındaki durumu da sorgulanacaktır.

Bu çalışmada Sosyal hareketler kavramının Türkiye’de bulduğu karşılık üzerine bir araştırma yapılmıştır. Bu bağlamda kavramın Avrupa-merkezli anlaşılmasına eleştirel bir bakış geliştirilmeye çalışılmıştır. Türkiye’deki sosyal hareketlerin nasıl tanımlandığına, bu bağlamda sol-sağ muhafazakârlık, İslâmcılık gibi kavramlara yüklenen anlamlar üzerinde durulmuştur. Toplumun siyasal tercihlerinin ve milli reflekslerinin de sosyal hareketler kapsamında değerlendirilmesi gerektiği üzerinde durulurken, sosyal hareket kavramının son yıllarda çok daha farklı yorumlandığının altı çizilmiştir. Bu bağlamda sosyal medyanın sosyal hareketler üzerindeki etkilerine değinilerek çalışma tamamlanmıştır.

Türkiye’nin Balkan ülkeleri ile ilişkileri incelenirken Cumhuriyet’in kuruluşunun milat alınma temayülü söz konusu olduğunda bir şeyler bir yönüyle nakıs kalmaktadır. Evet, Türkiye denildiğinde Türkiye Cumhuriyeti anlaşılmaktadır ve ziyadesiyle bu incelemelerde anlaşılmak istenen de Cumhuriyet sonrası ilişkilerdir. Fakat Balkan ülkelerinin kabaca 20. yüzyıl başlarından itibaren durumlarının ve dolayısıyla uluslararası ilişkilerinin anlaşılması için 19. yüzyıl gelişmelerine dair temel düzeyin üzerinde bir okuma yapılması şarttır. Zira 19. Yüzyıl, Balkanlarda Osmanlı’dan kopuşların yaşandığı ve ulus devletleşme sürecine gidildiği, diğer yandan Türkiye’nin de bu coğrafya ile bağlarının Birinci Dünya Savaşı sonrasında kopma noktasına geldiği bir dönemi ifade etmektedir. Balkan coğrafyasında Osmanlı’dan ilk kopuşların yaşandığı Yunanistan da bu bağlamda önemli bir konuma sahiptir.
Bu bölümde Yunanistan’ın kopuş sonrası ayrı bir devlet olarak Osmanlı’ya karşı aldığı pozisyon, Türkiye’ye karşı tutumunun nereden ve nasıl beslendiği, buna mukabil Türkiye’nin Yunanistan’a karşı tarihsel süreçte nasıl baktığı ve nasıl bakması gerektiği gibi konulara kafa yorulacaktır. Genel hatlarıyla tarihsel gelişmelere ve kronolojiye sadık kalınmaya çalışılsa da, esasen ikili ilişkilerdeki yaklaşımın sorgulanması hasebiyle bu bölüm tek tek bütün gelişmeleri masaya yatırmayan, ziyadesiyle Türkiye - Yunanistan ilişkilerini tarihsel bağlamında Türkiye’nin Balkan stratejileri çerçevesinde değerlendiren bir perspektif sunmayı amaçlamaktadır.

Bu çalışma, Demokrat Parti (DP) döneminde (1950-1960) Türkiye’nin Batılı kimlik üzerine inşa ettiği dış politikasının Ortadoğu boyutunu İnşacı yaklaşım çerçevesinde inceleyerek, bu dönemdeki dış politikanın Türk dış politikasının genel seyrinde nasıl bir değişim ifade ettiğini tespit etmek üzere yapılmıştır. Batılılaşmanın Batı yönlü dış politika inşası üzerindeki etkileri üzerinde durulurken, Soğuk Savaş şartlarının belirleyiciliği, ittifak ilişkilerinin nasıl anlamlandırıldığı, bölgesel politikaların belirlenmesinde hangi faktörlerin etkili olduğu gibi konular sorunsallaştırılmıştır. Bu dönemde denge siyasetinden uzaklaşılarak tek taraflı bağımlılığa evrilen bir dış politika değişimi gerçekleşmiş ve bu değişim, Ortadoğu’da yaşanan krizler karşısında Türkiye’nin belirlediği politikalarda vücut bulmuştur. Neticede Türkiye, kimliğini yeniden sorgulama ihtiyacı hissederken, uluslararası ilişkilerde de tekrar denge gözeten bir politika arayışı içine girmiştir.

“Orta Doğu Dergisi (Nisan 1961 - Aralık 1973)” başlığını taşıyan ve Uğur Matiç tarafından hazırlanan bu tezde söz konusu tarihler arasında aylık olarak yayınlanmış olan Orta Doğu Siyasi, Ekonomik ve Sosyal Türk Dergisi incelenmiştir. Çıktığı dönemdeki uluslararası meseleler hakkında önemli bir bilgi kaynağı olan Orta Doğu dergisinin Ortadoğu’ya, Türk Dış Politikasına ve genel anlamda uluslararası gelişmelere yaklaşımı ele alınırken, dergide yazıları yer alan dönemin aydınlarının gelişmelere yaklaşımları hakkında da geniş bilgi verilmiştir. Ayrıca toplam 140 sayı olan tüm nüshalarının izahlı bibliyografyası ile Orta Doğu dergisi tanıtılmış, böylece 1960’lı ve 1970’li yılların başlarında uluslararası alanda yaşanan, özellikle Ortadoğu ile ilgili gelişmelere yönelik dönemin Türkiye’deki en ciddi dış politika ve strateji dergisi olan Orta Doğu dergisinin yaklaşımı sunulmuştur.
Derginin tüm sayılarının mevcut olduğu Beyazıt Devlet Kütüphanesinde yapılan araştırmada öncelikle derginin tamamı okunarak notlar çıkartılmak suretiyle bir izahlı bibliyografya oluşturulmuştur. Daha sonra bu çıkartılan notlar, derginin çıktığı döneme ve Ortadoğu’ya ilişkin kaynaklar ve konuyla ilgili yapılan mülakatlar ışığında yukarıda sözü edilen çerçevede tezin ana kısmı oluşturulmuştur. İzahlı Bibliyografya ve gerekli belgeler “Ekler” kısmında sunulmak suretiyle “Orta Doğu Dergisi (Nisan 1961 - Aralık 1973)” başlıklı tez tamamlanmıştır.