München
| München | ||
| ||
| Kelk imaji pri München. | ||
|
| |
| Standardo | Blazono | |
| Lando: |  Germania
| |
| Stato: | Bavaria | |
Informo:
| ||
| Latitudo: | 48°09'0"N | |
| Longitudo: | 11°35'0"E | |
| Altitudo: | 519 m | |
| Surfaco: | 310,43 km² | |
| Habitanti: | 1 512 491 (2022) | |
| Denseso di habitantaro: | 4868 hab./km² | |
| Disto de Berlin: | 584,5 km | |
| Horala zono: | UTC+1 (UTC+2 dum la somero) | |
| Urbestro: | Dieter Reiter (SPD) | |
Mapo:
| ||
| ||
Oficala retosituo:
| ||
| https://stadt.muenchen.de | ||
München esas chef-urbo di Germana stato Bavaria. Segun statistiki de 2022, ol havis 1 512 491 habitanti. Lua tota surfaco esas 310,43 km². Ol esas la 3ma maxim populoza urbo di Germania, dop Berlin e Hamburg. Lua metropolala regiono habitesas da 6 milion personi.[1]
Ol distas 50 km norde del Alpi e 584,5 km sude de Berlin. München fondesis en 1158 e divenis urbo en 1175. Ol esas importanta centro ekonomiala, kulturala, e por cienco ed injeniorarto en Germania. La bazo di lua ekonomio esas moderna teknologio, automobilala industrio, servadi e tale nomizita "kreiva industrio" (arkitekturo, arto, reklamado, softwaro, edc.).
Du importanta universitati, l'universitato Ludwig Maximilian (Universitato di München) e l'Universitato Teknikala di München, esas notora centri pri inquesti ciencala.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]
München mencionesis unesmafoye en dokumento de la yaro 1158. Ca yaro, Heinrich der Löwe, duko de Saxonia e Bavaria, konstruktis ponto super la rivero Isar, proxim loko ube existis monakeyo Benediktina. Lua nomo originas de Munichen, vorto del Anciena Germana linguo signifikanta "de la monaki".
En 1314, duko Louis la 4ma, naskinta en Bavaria, elektesis Germana rejulo, e kronizesis Santa Romana imperiestro en 1328. Ilu plufortigis München per kreo di monopolo ed imposto pri komerco di salo, qua donacesis al urbo. En 1327, eventis incendiego qua duris dum du dii, e destruktis cirkume la triimo del urbo. En 1349, nigra pesto efektigis granda morteso di lua habitantaro.
En 1506, München divenis chef-urbo di tota Bavaria. L'arti e la politiko en la urbo influesis da la korto. Dum la 16ma yarcento, ol divenis centro por la Renesanco, ed anke por la Kontre-Reformo religiala. Dum la Milito di triadek yari ol divenis rezideyo di Maximilian la 1ma, duko de Bavaria. De 1634 til 1635, granda epidemio di bubonala pesto mortigis la triimo de lua habitantaro. Sub la regenteso di Bavariana elekteri, München divenis importanta centro artala di Baroko. Tamen, ol subisis okupo dal Habsburgi dufoye, en 1704 ed en 1742.
En 1826, l'universitato Landshut transferesis al urbo. Multa ek la maxim bona edifici de la 19ma yarcento konstruktesis dum l'epoko de la tri Bavariana reji, nome Ludwig la 1ma di Bavaria, qua transformis ol en artala centro qua atraktis multa artisti. Anke kreesis multa bulvardi por plubeligar la urbo. L'unesma ferovoyala staciono kompleteskis en 1839, ed en 1849 la centrala staciono München Hauptbahnhof inauguresis. En 1868, fondesis l'Universitato Teknikala di München. Malgre lua progreso, l'urbo subisis du epidemii di kolero, de 1836 til 1837, e de 1853 til 1854, kande 3 mil personi mortis. Kande medicinodoktoro Max von Pettenkofer divenis chefo di lua Instituto pri Higieno en 1865, ilu konvinkis lora rejulo Ludwig la 2ma ke l'unika formo por preventar nova epidemio esus plubonigar la distributado di drinkebla aquo ed expansar la sistemo di kloaki. L'efiko di ca agadi divenis klara en 1892, kande Hamburg subisis altra epidemio, qua ne afektis München.
En 1871, tota Bavaria, inkluzite München, enkorpigesis a Germana imperio. Malgre ne pluse esar chef-urbo di nedependanta rejio, multa ambasadeyi duris existar en la urbo til l'unesma mondomilito. En 1878 princo Otto, fratulo di Ludwig, deklaresis fola ed enkarcerigesis en Fürstenried. Lua psikiatro, Bernhard von Gudden, fondis kliniko en la urbo qua divenis mondale famoza.
En 1901, München superiris 500 mil habitanti, diveninta la 3ma maxim populoza urbo di Germana imperio, dop Berlin e Hamburg. Dum l'unesma mondomilito en 1916, tri bombi jetesis sur München. Pos la milito, l'urbo divenis centro di politikal agiteso. En februaro 1919, proklamesis Sovieta Republiko Bavariana, qua supresesis violentoze ye la 3ma mayo sam yaro.
En 1923, sequanti di Adolf Hitler en München probis revokar Weimar-Republiko per tale nomizita "stato-stroko di la bireyo". La revolto faliis e Hitler arestesis, kun altra membri de la celulo dil partiso Naziista, qua esis poke konocita exter München. Tamen, pos ke Hitler divenis kancelero en 1933, Naziista partiso pluforteskis ibe. L'unesma koncentreyo Germana konstruktesis en Dachau, distanta 15 kilometri nord-weste del urbo.
Dum la duesma mondomilito, westala federiti bombardis l'urbo 71 foyi dum 5 yari, e 90% de lua historiala centro destruktesis. Pos ke Usa okupis la regiono en 1945, München rikonstruktesis komplete, e prezervesis la strukturo di stradi existanta ante la milito. En 1954, televiziono-kanalo Bayerischer Rundfunk facis lua unesma brodkasto. En 1957, la habitantaro dil urbo superiris 1 milion personi.
L'urbo gastigis l'Olimpiala Ludi di 1972, kande 11 Israelan atleti kidnapesis e pose mortigesis da Palestinana teroristi, en epizodo konocata kom "Masakro di München". Konseque de la masakro, Germania kreis policala grupo di elito nomizita Grenzschutzgruppe 9, abreviuro GSG 9, kapabla por konfrontar terorist ataki.
En 1974, du yari pos l'Olimpiala Ludi, l'urbo gastigis la finala partio di la Mondala Kupo di Futbalo. L'urbo itere gastigis partii di la Mondala Kupo di Futbalo 2006. En 2020 ol gastigus UEFA-Championkonkurso pri futbalo, qua ajornesis til 2021 pro l'epidemio di KOVID-19.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
La reliefo di München esas plana, jacanta an la planaji de Supra Bavaria, cirkume 50 km norde de la norda bordo di Alpi, en altitudo di 520 metri.
La precipua riveri qui trairas München esas Isar e Würm. Isar naskas en Tirol, trairas München desude adnorde, e debushas an Danubio. Rivero Würm anke trairas München desude adnorde, ed apartenas a la baseno di Danubio. Ank existas artificala kanali, exemple kanalo Flosskanal, qua konstruktesis dum la 19ma yarcento por faciligar la navigado che rivero Isar.
La klimato dil urbo esas oceanala (Cfb segun la klimatala klasifikuro da Köppen-Geiger), kun kelka elementi de la klimato kontinentala humida (Dfb), nome varma someri e kolda vintri, ma sen nivo. La maxim kolda monato esas januaro, kun temperaturo mezavalora di 0,3°C. La maxim varma monato esas julio, kun mezavalora temperaturo di 19,4°C. La mezavalora yarala temperaturo esas 9,7°C.
Pro lua altitudo e la proximeso kun Alpi, pluvegi e nivosturmi eventas plu ofte en München kam en altra urbi Germana. La mezavalora yarala pluvo-quanto esas 944 mm. La maxim pluvoza monato esas julio (122 mm), kontre ke la maxim sika monato esas februaro (46 mm).
Transporto
[redaktar | redaktar fonto]
L'aeroportuo internaciona Franz Josef Strauss esas la 2ma maxim granda di Germania, e la 7ma maxim granda di Europa dop London Heathrow, Paris Charles De Gaulle, Frankfurt, Amsterdam, Madrid ed Istanbul. Ol uzesas da cirkume 46 milion veheri omnayare, e distas cirkume 30 kilometri nord-este de la centro dil urbo. Ol remplasis la min granda aeroportuo München-Riem en 1992. L'aeroportuo ligesas a la centro dil urbo per suburbala treni.
Multa Autobahnnen (chosei por rapida vehili) konvergas a München e ligas ol a Stuttgart (weste), Nürnberg, Frankfurt e Berlin (norde), Deggendorf e Passau (este), Salzburg ed Innsbruck (sud-este), Garmisch Partenkirchen (sude) e Lindau (sud-weste).
München havas 103,1 kilometri di metroo (U-Bahn di München), kun 9 linei e 96 stacioni. L'unesma lineo inauguresis en 1971. Ol anke havas 434 km di suburbala treni (S-Bahn), kun 8 linei e 150 stacioni. La sistemo S-Bahn establisesis en 1972.
Multa habitanti di München uzas bicikli kom alternativo por transporto. Cirkume 80% ek lua habitanti havas bicikli,[2] qui reprezentas 18% de urbala trafiko, la maxim alta procento di uzo di bicikli por urbala transporto en tota Germania; konseque, München surnomizesis Radlhauptstadt (urbo di la bicikli) en 2010.[3]
Turismo
[redaktar | redaktar fonto]
München esas famoza pro la "Festivalo di Oktobro" (Oktoberfest), qua eventas omnayare en septembro. L'Oktoberfest esas un ek la maxim konocata atraktivi dil urbo. Dum du semani, milioni di turisti de altra loki di Germania e de altra landi vizitas lua tendi di biro e ferio-loki.
Altra famoza festivalo esas Starkbierfest, qua eventas dum 3 semani dum la Karesmo por celebrar la "forta biro" dil urbo. Ca festivalo kreesis en 1651 da monaki de la kirko di Santa Paulus (Germane: Paulinerkirche). La monaki drinkis ca "liquida pano" (Flüssiges Brot) por transvivar l'abstinenco di la Karesmo. Nun ol esas la 2ma maxim importanta festivalo dil urbo.
Malgre l'importo por turismo, la habitantaro ne prizas ke la nomo "München" asociesez nur kun biro-festivali. Fakte, Bavariana reji transformis la urbo en centro por arti e kulturo. La teatro Nationaltheater, projetesis da Karl von Fischer en 1810, ed inauguresis unesmafoye en 1818, tamen ol destruktesis da fairo en 1823. La duesma teatro inauguresis en 1825, ma destruktesis da bombardo en 1943. La triesma e nuna teatro konstruktesis en 1963, segun l'originala projeto Neoklasikala da Karl von Fischer.
- Muzei
Deutsches Museum ("Germana muzeo") esas la maxim granda muzeo pri teknologio e cienco de la mondo, kun cirkume 28 mil objekti de 50 faki ciencala e teknologiala.[4] Fondita en 1903, nun ol recevas cirkume 1,5 milion viziteri omnayare. Ank existas altra necentraligita muzei qui gastigas importanta kolekturi pri paleontologio, mineralogio, zoologio ed antropologio - la maxim multa ek li esas publika kolekturi del universitato Ludwig-Maximilians-Universität.
L'urbo havas importanta galerii pri arto, la maxim multa ek li jacanta an la quartero Kunstareal ("arto-quartero"), exemple Alte Pinakothek, Neue Pinakothek e Pinakothek der Moderne. La galerio Alte Pinakothek esas un ek la maxim anciena muzei pri arto de la mondo, e gastigas multa pikturi de klasika artisti. L'edifico di Neue Pinakothek rikonstruktesis en 1981, e nun gastigas un ek la maxim importanta kolekturi de la mondo pri arto de la 19ma yarcento. Fine, Pinakothek der Moderne, anke konocata kom Dritte ("la triesma") gastigas diversa exempleri pro modern e nuntempal arto, inkluzite verki da Georges Braque, Henri Matisse, László Moholy-Nagy, Otto Dix, Max Ernst, Giorgio de Chirico e Salvador Dalí.
La muzei Glyptothek e Staatliche Antikensammlung gastigas diversa objekti de Anciena Grekia ed Anciena Roma, exemple la skulto Medusa Rondanini, aquirita dal rejulo Ludwig la 1ma di Bavaria.
La muzeo Munich Stadtmuseum fondesis en 1888 da Ernst von Destouches.[5] Ol gastigas objekti asociita kun la historio dil urbo, inkluzite plu kam 500 mil fotografuri, e 2000 muzikal instrumenti de Afrika, Amerika, Azia ed Europa.
- Kirki
La Katedralo di Nia Damo (Dom zu Unserer Lieben Frau, konocata kurte kom Frauenkirche) esas l'arkiepiskopeyo di München e Freising. Ol konsekracesis en 1494, e lua turmi povas videsar de multa loki dil urbo. Ol konstruktesis segun stilo Gotika, ecepte lua kupoli, qui konstruktesis segun stilo de Renesanco. Olua maxim famoza episkopo esis papo Benedictus la 16ma. Segun lego aprobita en 2004, nula edifico di München povas esar plu alta kam la turmi di la katedralo.
Vicine la katedralo, jacas la kirko di Santa Mikail (Michaelskirche) konstruktita segun stilo de la Renesanco. Ol konsekracesis ye la 6ma di julio 1597, ed esis spiritala centro di tale nomizita "Kontrereformo". Rejulo Ludwig la 2ma di Bavaria ed altra nobeli esis sepultita ibe.
La kirko di Santa Gaetano e Santa Adelaide, konocata kom Theatinerkirche konstruktesis de 1663 til 1690 dal princo-elektero Ferdinand Maria de Bavaria e lua spozino pos la nasko di lia filiulo, princo Maximilian la 2ma Emanuel. Ol konstruktesis segun stilo Baroko Italiana. Imperiestro Karl la 7ma de Santa Romana imperio sepultesis ibe.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
En la urbo eventis la Somerala Olimpiala Ludi en 1972. La maxim populara sporto-klubo esas la FC Bayern München, qua esas la maxim sucesoza futbalo-klubo di Germania.
La moderna stadio Allianz Arena inauguresis ye la 30ma di mayo 2005, e havas kapaceso por 75 024 spektanti. Ol esas la 2ma maxim granda futbalo-stadio di Germania, dop Westfalenstadion en Dortmund. Lua extera koloro povas modifikesar, segunvole.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ Metropolregion München in zahlen - URL vidita ye 1ma di agosto 2021. Idiomo: Germana.
- ↑ Radlnetz - Publikigita da Radlhauptstadt München. Idiomo: Germana.
- ↑ Radlhauptstadt München - Publikigita da Radlhauptstadt München. URL vidita ye 29ma di aprilo 2015. Idiomo: Germana.
- ↑ The New York Times Travel Guide dated 10 Aug 2008 states that "this is the largest technological museum of its kind in the world." - Publikigita da Travel.nytimes.com. Idiomo: Angla.
- ↑ Minerva: Jahrbuch der gelehrten Welt Volumo: 16. Publikigita da W. de Gruyter.. Dato di publikigo: 1858. Pagino/pagini: 785. Idiomo: Germana.