Nigeria

Nigeria
Federal Republic of Nigeria Àpapọ̀ Olómìnira ilẹ̀ Nàìjíríà Njíkötá Óchíchìiwù Naíjíríà جمهورية نيجيريا (Jam-huriyar Tarayiar Nijeriya) Republik Federaal bu Niiseriya
Standardo di Nigeria	Blazono di Nigeria
Nacionala himno:
Arise O Compatriots, Nigeria's Call Obey
Urbi:
Chefurbo:	Abuja
· Habitanti:	778 567 (2006)
Precipua urbo:	Lagos
Lingui:
Oficala lingui:	Angla. Hausa, Igbo ed Yoruba konsideresas oficala en kelka regioni
Guvernerio:
Tipo:	Republiko
· Prezidanto:	Bola Tinubu
Surfaco: (32ma maxim granda)
· Totala:	923 768 km²
· Aquo:	1,4 %
Habitanti: (6ma maxim granda)
· Totala:	230 842 743 (2023)
· Denseso di habitantaro:	218 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Naira
Veho-latero:	dextre
ISO:	NG
	NGA
	566
Reto-domeno:	.ng

Nigeria esas lando jacanta an westal Afrika. Ol havas kom vicini Benin, Nijer, Chad e Kamerun.

Historio

Precipua artiklo: Historio di Nigeria

16ma-yarcenta stati, en la nuna teritorio di Nigeria.

L'unesma registri pri la populo Hausa en la nordo di Nigeria evas de 999, en Kano e Kacina. Le Hausa e l'imperio Kanem-Bornu prosperis per komerco inter nordal ed ocidental Afrika. Sude de nuna Nigeria, en la regioni Ifẹ ed Oyo prosperis rejii dil Yoruba, inter la yari 700 e 900. Tamen, la maxim importanta rejio en la regiono esis la Rejio Benin, famoza pro lua artala verki en ivoro, ligno, bronzo e latuno. Rejio Benin duris de la 15ma ti la 19ma yarcenti, e kontrolis l'urbo Eko (rinomizita "Lagos" dal Portugalani). Altra importanta rejio esis l'imperio Songhai, fondita cirkume 1494, qua duris til 1591.

En Biafra, regiono sude de la nuna Nigeria, populo Igbo establisis la rejio Nri en 948. La rejio duris til 1911, kande Britaniana trupi koaktis lora rejulo (eze Nri) abandonar lua rituala povo.

Portugalani esis l'unesma Europana exploreri e komercisti en la regiono. Li establisis kolonii en du portuala urbi, rinomizita Lagos e Calabar. Li anke kompris sklavi en la regiono.

En 1885 Nigeria eniris la Britaniana influo-sfero, ed ye la 1ma di januaro 1901 Nigeria divenis Britaniana protektorato. Kelka militi dum fino di la 19ma yarcento e komenco di la 20ma yarcento posibligis Britaniani okupar la regiono.

Standardo di Nigeria dum Britaniana dominaco (1914 til 1960)

En 1914 tota regiono di nuna Nigeria unionesis sub Britaniana dominaco, e divenis tale nomizita "Kolonio e Protektorato Nigeria". L'ocidentala instrukto e la developo di moderna ekonomio evolucionis plu rapide sude kam norde del teritorio, e la konsequi de ta difero persistas til nun. Sklaveso divenis komplete nelegala erste en 1936.

Pos la duesma mondomilito kreskis nacionalismo en la regiono, ed Unionita Rejio decidis donar autonomio a Nigeria. La lando nedependanteskis del Unionita Rejio erste ye la 1ma di oktobro 1960 kom monarkio, kun Elizabeth la 2ma kom rejino. En 1963 Nigeria divenis republiko, kun Nnamdi Azikiwe kom lua chefo di stato ed unesma prezidanto. Abubakar Tafawa Balewa, lora chefministro depos la 1ma di oktobro 1959, duris esar chefo di guvernerio.

La lando havis poka stabileso politikala dum la yari 1960a, e serio di stato-stroki eventis. En mayo 1967, la regiono Biafra, sude de la lando, probis divenar nedependanta. Balde komencis interna milito, qua duris til la 6ma di julio 1970. On kalkulas la quanto di mortinti en la regiono dum la tri-yara milito inter 1 milion e 3 milion personi, sive pro morbi, sive pro famino, sive konseque de la milito.

De pos 2002, la nordo di la lando subisis la sekrecana violento dil Mohamedana grupo Boko Haram, qua deziras abolisar sekulara guvernerio ed implantacar Sharia legaro en tota lando.

Politiko

La nuna prezidanto, Bola Tinubu.

Domo di Reprezentanti (parlamento) di Nigeria.

Nigeria esas prezidantala federala republiko simile ad Usa. La chefo di stato e la chefo di guvernerio esas la prezidanto, qua elektesas dal populo segun distriktala sistemo, por 4-yara periodo.

La parlamento havas 2 chambri, Senato e Domo di Reprezentanti. La Senato havas 109 membri qui elektesas dal populo por 4 yari, kontre ke la Domo di Reprezentanti (House of Representatives) havas 360 membri qui elektesas dal populo por 4-yari. La nuna konstituco aprobesis ye la 29ma di mayo 1999.

Existas tri legala sistemi en Nigeria: l'ordinara legaro (qua derivas del antea Britaniana koloniala legaro), la kustumala legaro (qua derivas de lokala tribuala tradicioni e kustumi), e la legaro sharia, uzata en la Mohamedana regioni e stati del nordo di la lando. La maxim alta korto di Nigeria esas la Supra Korto.

Geografio

Klimatala mapo di Nigeria.

Chappal Waddi, la maxim alta monto de Nigeria.

Havanta 923 768 km² di surfaco totala, preske equivalanta olta di Venezuela, Nigeria esas la 32ma maxim vasta lando de la mondo. Ol havas 4047 kilometri di frontieri landala kun lua vicini. La lando havas diversa peizaji. Extreme sude de la lando, la klimato esas tropikala pluvoza, kun mezavalora pluvo-quanto varianta de 1500 til 2000 mm omnayare. En ca regiono, la vejetantaro konsistas ek manglieri. Sud-este, la peizajo konsistas ek monti - platajo Ubudu -, ube jacas la maxim alta monto di la lando, Chappal Waddi.

Granda parto de la lando havas tropikala klimato kun du sezoni (pluvoza e sika), e vejetantaro di savano. Norde, la klimato esas miarida (Bsh, segun la klimatala klasifikuro da Köppen-Geiger) e la peizajo konsistas ek la stepo nomizita Sahel. Extreme nord-este, la klimato esas arida, e la peizajo konsistas ek la dezerto Sahara.

La precipua fluvii di Nigeria esas Nijer e Benue, qui konvergas por formacar vasta delto. La delto di Nijer esas dense habitata, ed olim esis granda produktero di palm-oleo.

Fluvio Benue.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Nigeria

Demografio

Denseso di habitantaro segun regiono.

Mulieri del etnio Fula (Fulani).

Segun statistiki de The World Factbook por 2018, Nigeria havis 203 452 505 habitanti, di qui 27,4% esas del etnio Hausa; Igbo (Ibo) esas 14,1%, Yoruba esas 13,9%, Fulani esas 6,3%, Tiv esas 2,2%, Ibibio esas 2,2%, Ijaw/Izon esas 2%, Kanuri/Beriberi esas 1,7%, Igala esas 1%, altri esas 28,9%, e sen informo esis 2%, segun statistiki de 2013.

L'oficala linguo di la lando esas Angla. Hausa, Yoruba, Igbo (Ibo), Fulani ed cirkume 500 altra lingui anke parolesas. La kreola varietato dil Angla parolata en Nigeria funcionas kom "lingua franca" inter lua diferanta populi.

La religio kun maxim granda nombro di adepti esas Islamo: 51,6% de la habitantaro. Katoliki esas 11,2% de la habitantaro, 35,7% praktikas altra religii Kristana, 0,9% praktikas tradicionala religii, e 5% ne informis pri religio, segun statistiki de 2013.

Lua chef-urbo esas Abuja, ma la maxim granda urbo esas Lagos. Altra importanta urbi esas Kano ed Ibadan.

Kulturo

Maskilo de la populo Igbo.

La tradicioni di diversa etniala grupi kontributas por formacar la kulturo di Nigeria. Plu kam 50 idiomi e 250 dialekti parolesas en la lando. La tri precipua etniala grupi esas le Hausa-Fulani norde, le Igbo sud-este, e le Yoruba sudweste. Populo Edo habitas regiono inter le Igbo e le Yoruba. Cirkume 80% ek li esas Kristani, e la cetera 20% adoras deajo Olorum, anke nomizita Ogu. Le Igbo, le Edo e le Yoruba esas famoza pro lia ceramikaji, maskili e skulti en fero, bronzo e latuno.

Chinua Achebe

Pos la koloniigo Britaniana, multa skriptisti Nigeriana skriptabas en l'Angla, exemple Nobel-laureato Wole Soyinka, novelisto Chinua Achebe, John Pepper Clark-Bekederemo, Ben Okri, Cyprian Ekwensi, Buchi Emecheta, Helon Habila, T. M. Aluko, Isaac Delano, Chimamanda Ngozi Adichie, Daniel O. Fagunwa, Femi Osofisan e Ken Saro-Wiwa, ca lasta mortigita dal militisti en 1995.

Pri muziko, multa ritmi e stili developesis en la lando, exemple highlife, Afrobeats, e tale-nomizita palm-wine music, qua fuzas nativa ritmi kun muzikala tekniki developita en Demokratial Republiko Kongo, Brazilia, Kuba, Jamaika ed altra landi. Multa muzikisti de la 20ma yarcento, exemple Fela Kuti, mixis Afrikana muziko kun jazo e soul, por krear Afrobeat. Yen exempli pri Nigeriana muzikisti e kantisti: Sade Adu, King Sunny Adé, Onyeka Onwenu, Dele Sosimi, Adewale Ayuba, Ezebuiro Obinna, Ebenezer Obey, Femi Kuti, Lagbaja, Dr. Alban, Bola Abimbola, Tuface Idibia, Aṣa, Nneka, Wale, P Square, Wizkid, Skepta, CB e D'Banj.

Cinematografala industrio en Nigeria surnomizesis Nollywood (mixo di Nigeria kun Hollywood). La bazo di ca industrio jacas en Lagos, Kano ed Enugu, ed influas l'ekonomio di ta urbi. En 2009, "thriller"-cinematografuro The Figurine divenis komercala suceso en la lando ed anke montresis en internaciona filmo-festi.

Sporto

Nacionala futbalo-esquado di Nigeria en 2018.

Futbalo esas la maxim populara sporto de la lando. La lando havas sua propra "Premier League" ("unesma ligo"), konsitanta ek 20 futbalo-klubi. La lando partoprenis 6 foyi che Mondala Kupo di Futbalo: 1994, 1998, 2002, 2010, 2014 e 2018.

Altra populara sporti en la lando esas basketbalo, kriketo ed atletismo. Boxo ank esas populara. La nacionala basketbalo-esquado di Nigeria divenis l'unesma Afrikana esquado qua vinkis olta di Usa. Ol anke partoprenis l'Olimpiala Ludi eventinta en Beijing, e vinkis tradicionala esquadi Greka e Lituaniana.