Afganistan
| Afganistan | ||
| د افغانستان اسلامي دول Di Afganistan Islami Dawlat دولت اسلامی افغانستا Dowlat-e Eslami-Ye-Afghanistan | ||
|
| |
| Standardo di Afganistan | Blazono di Afganistan | |
| Nacionala himno: | ||
| Milli Surood | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Kabul | |
| · Habitanti: | 2,85 milion (metropolo) (2008) | |
| Precipua urbo: | Kabul | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Pashto, Persiana (dari) | |
| Tipo: | Emirio | |
| · Supra chefo: | Hibatullah Akhundzada | |
| · Chefministro: | Hasan Akhund | |
Surfaco: (41ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 652 230[1] km² | |
| · Aquo: | Neglijebla % | |
Habitanti: (37ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 39 232 003[1] (2023) | |
| · Denseso di habitantaro: | 48,08 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Afgani | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | AF
| |
AFG
| ||
004
| ||
| Reto-domeno: | .af | |
Afganistan od Afgania, oficale Mohamedana Emirio Afganistan esas stato senlitora en central Azia, inter Iran, Pakistan, India, Chinia, Tajikistan, Uzbekistan e Turkmenistan.
Bazala fakti pri Afganistan.
Historio
redaktar| Precipua artiklo: Historio di Afganistan |
Segun arkeologiala studii, homi ja habitis nuna Afganistan cirkume 50 000 yari ante nun. La regiono habitesis da populi Indo-Ariani, e dum yarcenti esis parto dil imperii Macedoniana, Mauryana (de India), Mughal, ed altri. Macedoni, komandita da Alexandros la Magna okupis la regiono dum la 4ma yarcento aK. Arabi komencis okupar la regiono en 642 ed introduktis Mohamedana religio. En 870 Kabul okupesis dal Arabi.
Pos la morto di Nader Shah en 1747, la moderna Afganistan establisesis. Afgani elektis Ahmad Shah Durrani lia chefo di stato. Judikata kom la fondinto di moderna Afghanistan,[2] Durrani konquestis teritorii de moderna Afganistan, Pakistan, la nuna Irakana provinci Khorasan e Kohistan, ed anke Delhi en India[3]. Ilu vinkis Indiana imperio Maratha.
En oktobro 1782 Durrani mortis pro naturala kauzi. Lua filiulo, Timur Sha sucedis ilu e transferis la chef-urbo dil rejio de Kandahar por Kabul.
Dum la 19ma yarcento Britaniani probis konquestar la regiono. De 1839 til 1842, e de 1870 til 1880 eventis Angla-Afgana militi. En la 6ma di oktobro 1879 Britaniani okupis Kabul, ed en julio 1880 li siejis Kandahar. La lando dividesis en influo-sferi Rusa e di Britaniana.
Ye la 19ma di agosto 1919 Afganistan nedependanteskis de Unionita Rejio, kun rejulo Amanullah Khan kom monarko. La lando restis monarkio til 1973, kande Mohammed Daoud Khan komandis stato-stroko e proklamis la republiko.
De la 24ma di decembro 1979 til 1989 Afganistan okupesis da Sovietiana trupi. Kun la departo di Sovietiani en 1989, laika rejimo di Afganistan gradope perdis povo en la lando, note pos 1992, kande asumis nova guvernerio en Rusia. En 1994 10 000 personi mortis en Kabul kun atako di Mujahedini (Islamana soldati), armizita da NATO . En 1996, Taliban asumis la povo en Afganistan e proklamis Mohamedana Emirio Afganistan. En 2000, Taliban kontrolis preske 95% de la lando.
Pos l'atenti ye la 11ma di septembro 2001 Usa invadis Afganistan e la rejimo di Talibano finis, ma nova rejimo ne obtenis politika stabileso en tota lando. En decembro 2009 Usana prezidanto Barack Obama anuncis l'augmento di militarala impliko en la lando, e sendis plua 30 000 soldati dum periodo di 6 monati[4].
Politiko
redaktar
Pos la krulo di Mohamedana Republiko Afganistan, Talibano deklaris la lando Mohamedana Emirio. Nova supra chefo indikesis ye la 7ma di septembro 2021. Nun, Afganistan esas diktatorala emirio en Mohamedana teokratio, en qua Talibano havas monopolo di la povo. Poka hori pos ke Usana trupi abandonis la lando ye la 30ma di agosto, un ek la membri di Talibano anuncis la formaco di nova guvernerio, e lua chefo, Hibatullah Akhundzada, adoptis la titulo "emiro". Pro ke lua guvernado esas "provizora", ne existas konstituco od altra bazo por legalesoprincipo. La strukturo esas autokrata, e la povo koncentresas en la supra chefo e lua klerikala konsilanti. La 26-membra konsilistaro di chefi (Rahbari Shura) helpas la supra chefo guvernar la lando.
Tradicionala guvernal instrumento esas loya jirga (granda asemblo), konsultiva asemblo di le Pashto, qua ordinare organizesis por selektar la chefo di stato di la lando, decidar pri l'adopto di nova konstituco, o por deklarar milito. Loya jirga uzesis kom decido-asemblo de adminime 1747. La lasta loya jirga eventis en 2020.
La skopo di Talibano esas adoptar Sharia-legaro. Protesti sen aprobo proskriptesis ye la 9ma di septembro 2021, pos granda protesti da mulieri Afganistanana.
Geografio
redaktar
Jacante inter sudal e central Azia, Afganistan esas montoza lando senlitora. Lua maxim alta monto esas Noshaq, an la montaro Hindu Kush, kun 7 485 metri di altitudo.
La klimato esas kontinentala, kun kolda vintri e varma someri. En la regiono nomizita "koridoro Wakham", inter Tajikistan e Pakistan, en la nord-esto di la lando ed en Nuristan, la temperaturi povas falar til -15°C en januaro. Kontraste, en la basa regiono di Sistan adsud-weste, en Jalalabad adeste, ed en la plana regioni di Turkestan alonge la rivero Amu, la temperaturi povas superirar 35°C en julio.
L'Afganiana teritorio ofte subisas ter-tremi, exemple ye la 31ma di mayo 1998, kande 4.000 personi perisis.
Quankam existas diversa riveri en la lando, la klimato ordinare esas sika. Dum vintro, nivas en multa regioni di la lando, nome sur montari Hindu Kush e Pamir.
Ekonomio
redaktar| Precipua artiklo: Ekonomio di Afganistan |
Demografio
redaktar
Segun statistiki de The World Factbook por 2023, Afganistan havis 39 232 003 habitanti<ref. Pro la milito e la diplaso di habitanti, ne existas preciza statistiko pri quanto di habitanti segun etnio. La konstituco di 2004 mencionas l'etnii Pashto, Tajika, Hazara, Uzbeka, Turkmena, Baluch, Pachaie, Nuristana, Aymaq, Araba, Kirgiza, Qizilbash, Gujur, e Brahwui. Tamen, existas altra minoritatala etnii.[1]
L'oficala linguo di la lando esas Afgana Persiana (Dari), parolata da 77% de la habitantaro. La idiomo Pashto parolesas da 48%, Uzbeka linguo da 11%. Cirkume 6% parolas l'Angla, 3% parolas Turmena linguo, 3% parolas Urdu, 1% parolas Pachaie, 1% Nuristanana, 1% parolas l'Araba, 1% Baluchi.[1]
Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Afganistan esas Mohamedana (99,7% de la habitantaro, de qui Sunni esas 84,7 til 89,7%, e Shi'a esas 10% til 15%). Min kam 0,3% praktikis altra religii, segun statistiki de 2009.[1]
La maxim granda urbo, e l'unika kun plu kam 2 milion habitanti, esas Kabul. Altra importanta urbi esas Kandahar, Herat, e Mazar-e-Sharif. Nur 27,6% de la habitantaro esis urbala en 2017.[1]
Kulturo
redaktar
La lando subisis militi depos la yari 1980a, e dum la Talibanana rejimo la muziko subisis represo, do l'enrejistro di muziki de ta epoko esas poka. La rejimo Talibanana proskriptis muzikal instrumenti e publika spektakli. Multa muzikisti duris plear en urbi de vicina landi. Pakistanana urbi Peshawar, Karachi ed Islamabad divenis importanta centri por distributo di Afganistanana muziko. Kande la rejimo dil Talibani finis, Kabul, Herat e Mazar-i-Sharif itere divenis centri por muzikala distributo. Kansoni en la lingui Pashto e Dari esas multe populara, ma anke la kansoni de la filmi di Bollywood.
Kelka notora poeti en Afganiana kulturo esas Rumi, Khushal Khan Khattak, Rahman Baba, Massoud Nawabi, Nazo Tokhi, Ahmad Shaho Durrani, Al-Afghani, e Ghulam Muhammad Tarzi.
Kelka populara sporti en la lando esas kriketo, futbalo, basketbalo, buzkashi ed altri.
Referi
redaktar- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Afganistan - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 22ma di decembro 2023. Idiomo: Angla.
- ↑ "The World Factbook" - Publikigita da CIA. URL vidita ye 13ma di mayo 2018.
- ↑ “Afghanistan” - Autoro: Friedrich Engels. Dato di publikigo: 1857.
- ↑ Obama to announce war strategy Associated Press. 1ma di decembro 2009
