Confucianismo

O Dacheng, o edificio principal do Templo de Confucio en Qufu

O confucianismo descríbese como unha tradición, unha filosofía, unha relixión, unha relixión humanista ou racionalista, unha forma de goberno, ou simplemente como un estilo de vida. O confucianismo desenvolveuse a partir do que máis tarde sería chamado Cen escolas de pensamento, e das ensinanzas do filósofo chinés Confucio (551–479 a.C.), quen se consideraba a si mesmo como un retransmisor dos valores da idade de ouro da dinastía Zhou. Durante a dinastía Han (206 a.C. – 220 d.C.), os enfoques confucianos superaron o "proto-taoísta" Huang-Lao como a ideoloxía oficial, mentres os emperadores mesturaban ambas coas técnicas realistas do legalismo. A desintegración da orde política Han no século II abriu o camiño das doutrinas do budismo e o neotaoísmo, que ofrecían explicacións espirituais ausentes no confucianismo.

O confucianismo tivo un novo pulo durante os últimos anos da dinastía Tang (618-907). Desenvolveuse en resposta ao budismo e o taoísmo e foi reformulado como neoconfucianismo. Esta forma revitalizada foi adoptada como a base dos exames imperiais e constituíu o núcleo da filosofía da clase oficial académica na dinastía Song (960-1297). A abolición do sistema de exame imperial en 1905 marca a fin do confucianismo oficial. Os intelectuais da Nova cultura de principios do século XX culparon o confucianismo das debilidades chinesas e buscaron novas doutrinas para substituír as ensinanzas de Confucio. Algunhas destas novas ideoloxías incluían os "Tres principios do pobo" co establecemento da República da China e, máis adiante, o maoísmo baixo a República Popular da China. No final do século XX, a ética do traballo confuciana foi recoñecida como un factor importante no pulo da economía do sueste asiático.

O confucianismo é unha mestura do culto á natureza (As 5 Montañas sagradas) e ós antepasados. Desenvolve a preocupación humanista de Confucio, centrada na idea do home moralmente superior (jun zi) e dunha sociedade ben ordenada. Este home debe ser sabio, humano e animoso e estar impulsado polo concepto de xustiza, deixando ao lado o seu beneficio persoal. Outros conceptos asociados son o da rectitude, o termo medio e a virtude da humanidade (ren). Mencio afirmou que o home é bo por natureza; esta tendencia idealista contraponse á naturalista de Xun Zi, para quen o home é malo e egoísta. O confucianismo foi adoptado como ideoloxía oficial do estado no 136 a.C.. No século XI apareceu o neoconfucianismo, que introduciu o estudo da natureza e do principio do home e das cousas.

Os cinco clásicos (Liu Ching)

O libro dos ritos (Lijing). Un dos cinco clásicos do confucianismo.

Trátase da recompilación máis antiga. No ano 213 a. C. durante a dinastía Qin viuse afectada por unha queima de libros. Debido a esa circunstancia desapareceu o Yuejing (Libro da música).

1. I Ching ou Yijing (Libro das mutacións)
2. Shijing (Libro das odas)
3. Shujing (Libro da historia)
4. Lijing (Libro dos ritos)
5. Chunqiu (Anais de primavera e outono)

Os catro libros

Máis vinculada co propio é a recompilación posterior que se publicou por primeira vez como tal en 1190. As dúas primeiras obras correspóndense aos capítulos 42 e 31 do Li Chi.

1. Gran Saber (en chinés, 大學)
2. Doutrina da medianía (en chinés, 中庸)
3. Analectas (en chinés, 論語)
4. Mencio (en chinés, =孟子)

Doutrina

Templo confuciano no lago do Loto, Kaohsiung (Taiwán)

Culto aos antepasados

Os confucianos eran practicantes dun culto que xiraba arredor da adoración dos devanceiros e aos poderes entre os que o ceo era o máis claro. O Señor no Alto (Shangdi), que se menciona ás veces, era algo máis arcaico. Cando aparece nos textos dos Catro Libros, o Ceo é un poder superior, nin personalizado nin tan separado do mundo. Non é algo pasivo, xa que as ordes e as accións proveñen del, mais non é un deus de tipo xudeo-cristián. O Señor do Alto aparece como unha divindade suprema nos ósos para adiviñación da dinastía Zhou. Os textos confucianos, que se remontan a tempos antigos, menciónano ás veces.

O culto aos devanceiros é de grande importancia. Implica a crenza de que as almas dos falecidos poden beneficiar ou castigar os seus descendentes. A súa evolución posterior converteuno nun rito cívico simbólico. Non obstante, nin Confucio nin Mencio falan desta forma de adoración aos antepasados. Outro elemento importante no confucianismo é o rei ou o emperador, tamén chamado "Fillo do Ceo". El sería o que mediaría entre o Ceo e os homes. O gobernante chinés ten o mandato e con el a autoridade para realizar ritos.

Harmonía co cosmos

Segundo o confucianismo, o home debe harmonizarse co cosmos, é dicir, estar de acordo co ordenado polo ceo. Para iso, debe perfeccionarse a través da introspección e do estudo. Se ten éxito, terá coñecemento de si mesmo e dos desexos do Ceo, o que o axudará a desenvolver o seu Li, que significa ritos, cerimonias, xustiza e bos modos interiorizados. Li é útil para desenvolver Ren, que podería traducirse como "bos sentimentos para cos outros homes". A práctica de Ren asume as virtudes de Zhong e Shu, que se traducen aproximadamente como "lealdade" e "perdón", ou como "fidelidade" e "compaixón". Se o home ten Ren, pode practicar facilmente a xustiza, os bos principios, chamados Yi.

No confucianismo, Yi oponse a Li, sendo este último dun ton e grafía diferente de Li mencionado anteriormente que significa ritos ou cerimonia. Li fronte a Yi significa beneficio, ganancia, o que significa afastarse da xenerosidade que demanda Ren.

O home que practica as virtudes anteriores é un Junzi, un home superior. O termo procede das clasificacións xerárquicas que designaban os nobres e cabaleiros. Oponse a Shunin, os plebeos. Non obstante, no confucianismo o termo destaca a superioridade moral, sen relación coa orixe social. O Junzi sería educado e xusto, a virtude sería inherente nel e estaría sempre no Xusto Medio, o que indicaba a necesidade de moderación en todo. Ademais, o Junzi coñece e respecta os mandatos do Ceo e coñece os seus.

O confucianismo sostén que hai poucos homes superiores e que a maioría están formados polos Xiaoren, literalmente "homiños". Son homes vulgares que non se elevan ao mellor da humanidade. Por iso, o home superior ten a misión de ocupar cargos públicos a fin de dirixir a sociedade. Este punto é importante xa que a posterior burocracia chinesa chegou a identificarse moito con esta idea, dando lugar a un grande espírito de servizo nos bos tempos. Non obstante, en tempos de decadencia, tal e como vían os europeos no século XIX, era en gran parte unha doutrina seca e hipócrita, moi afastada dos pensamentos do confucianismo.

Ritos funerarios

A morte dunha persoa pola cultura chinesa non significa en absoluto o cesamento da súa participación na vida común da familia. Hai unha relación entre os vivos e os mortos. Os devanceiros, ademais de protexer a prosperidade tanto na felicidade como no ambiente social, tamén a proporcionan no nivel económico da unidade familiar.

Ademais disto, dan á familia a calidade de ser unha liña continua de descendencia no canto de ser un único núcleo familiar. Os ritos funerarios chineses fan parte da tradición popular, unha tradición oral de dogmas e doutrinas, cun forte pasado clerical. A proba é o feito de que os xamáns das primeiras relixións chinesas aínda se podían atopar ata ben avanzado o século XX.

Polo tanto, o sistema relixioso chinés é unha integración de varias relixións tradicionais, entre as que destacan o budismo, o taoísmo e o confucianismo.

Ritos funerarios antes da morte

Desde a antigüidade, a sociedade tradicional chinesa estivo marcada por ritos ligados ao mundo da morte e os espíritos. Debido a isto, houbo numerosas prácticas que se levaban a cabo antes, durante e despois da morte física dunha persoa. Na fase en que o individuo en cuestión morría había tres compoñentes que ter en conta:

• A almofada: críase que se a persoa podía ver os seus pés no momento en que morría, a desgraza acompañaría a súa descendencia. Por este motivo, a almofada tiña que ser retirada para que descansase horizontalmente e así morrer en paz. Esta é unha posición incómoda, xa que dificulta a respiración, mais fai imposible ver as extremidades. A almofada sobre a que se apoiara o falecido non se podía volver usar, xa que tiña unha influencia desastrosa. Era común tirala ao tellado da casa para que se descompuxese co pasar dos anos.
• A roupa: cando a morte acosaba de preto á persoa, a familia seleccionaba e preparaba a roupa do falecido. Había costumes supersticiosos diversos e complexos en relación coa confección de roupa e a escolla de tecidos. Por exemplo, era importante levar botas de papel coas solas flexibles, xa que as plantas duras eran insoportables para os mortos. Asegurábase de que os vestidos non incluían un cinto e que os botóns estaban desenganchados. Deste xeito, os fillos da familia non serían secuestrados. Os botóns de cobre eran demasiado pesados ​​para levalos á ánima, polo que deberían evitarse. Se era posible, o traxe debería ser novo e non estar feito de pel, xa que se temía a reencarnación no corpo dun animal. Respecto á muller, o correcto era que levase un vestido e un veo, ademais do traxe correspondente ao costume rexional.
• A cama: o suxeito era transportado a unha cama distinta á familiar para afastalo dos malos espíritos e evitar que a alma fose condenada a levar eternamente ladrillos. Deste xeito, a persoa podería descansar en paz.

O reencontro do núcleo familiar

Cando se achega a morte dun ancián, toda a familia debe xuntarse. Poden percorrer longas distancias para se reunir ao redor da súa cama para agardar a súa morte. Cando morre, todos choran, elimínanse todos os adornos da casa e colócase unha pancarta branca sobre a porta para notificar que se produciu unha morte nesa casa.

Cando alguén morre, no momento en que o fai, o corpo lávase. Despois de que o falecido se vista coa mellor roupa dispoñible, tamén é perfumado e embalsamado. O falecido é entón sentado na cadeira de maior calidade que se pode obter. Nesa posición lévase a cabo o velorio.

Velorio

Durante tres, cinco ou sete días, dependendo da importancia social do falecido, o falecido mantense esperto. Notifícanse á familia, aos amigo e aos criados se os teñen, e despois por orde xerárquica (primeiro irmán máis vello, segundo irmán máis vello...), despídense dela ou el con palabras de pesar e tristura. Máis tarde, os amigos despídense por orde de privacidade e máis tarde os criados.

A familia e os amigos como cortesía adoitan traer algúns cartos para o enterro ou algún tipo de ofrenda material. É necesario que durante todo o período que dura este acto, haxa un parente próximo sempre ao carón do cadaleito que o garde.

Unha vez feito este acto, o falecido colócase nun cadaleito construído cunha madeira aromática da zona; despois colócase sobre cabaletes ou sobre unha mesa con candeas acesas, pan, froitas e outras delicias. Despois cóbrese cun pano branco, en que se pinta o hóspede do xeito máis limitado posible. Durante os seguintes quince días, o cadaleito é visitado a diario pola noite por relixiosos ou sacerdotes que fan sacrificios e ofrecen oracións, traen moitos papeis con debuxos de mercadorías que o falecido debe (ou quere) obter no alén e quéimanos. Nalgunhas cordas colócanse colares con contas que se dispoñen para tal fin no cuarto como ofrenda, e despois berran para enviaren os mortos ao ceo.

Hai cinco graos de loito. Úsanse roupas de diferentes cores segundo a relación que tiveron co falecido: branco, negro, azul e verde. Os familiares están vestidos cun pano branco composto de la crúa, se a súa posición é suficientemente alta, ou do chamado lenzo cru, composto por liño, xute ou algodón tinguido. Os amigos e os familiares máis afastados só deberían levalo ata o momento do enterro, máis tarde é a súa escolla. Non poden levar traxes de pel de animais, porque a persoa morta podería verse obrigada a reencarnarse nese animal.

Enterro

Unha vez rematados os quince días, cóllese o cadaleito e lévase para a chaira en procesión con músicos xunto con todos os familiares, criados e amigos que levan candeas. Canto máis grande é a procesión, máis importante é o enterrado (nalgúns enterros de xente moi rica contratábanse choradores). Cando chegan ao lugar, o cadáver entérrase nun cadaleito máis elaborado e, no canto dunha lápida, plantan un piñeiro, dos que os cemiterios están cheos, e nunca máis o tocan se morre porque o toman por algo sagrado. Queiman sobre a sepultura papeis funerarios onde están pintados cabalos, prata, ouro, escravos etc., para que o falecido poida dispor deles na outra vida. Unha vez enterrados, faise un gran banquete e festa, xa que se cre que coa alegría que o celebran, o finado será recibido no alén. A cerimonia debería ser pechada por un mestre de budismo ou taoísmo. Durante un período de 49 días, cada sete días, con respecto á data do enterro, a familia ten que ir ofrecer o sacrificio dos papeis pintados de novo. Os encontros celébranse sempre cada número impar de días porque os números pares se consideran ocasións alegres.

Cremación

Nos últimos anos tamén aumentou a popularidade da cremación como rito funerario. Todos os rituais, agás o momento da cremación no canto do enterro, son moi similares unha vez realizadas todas as oracións necesarias polo sacerdote designado para a ocasión. Despois de que o corpo é incinerado, os membros da familia recollen os ósos con paus e colócanos nun columbario.

Un novo devanceiro

Non se completa ningún rito funerario se o ritualizado non se coloca na súa nova posición post-mortem como antepasado da familia. A urna (neste último caso) cunha fotografía, que é a que normalmente se incluiría no altar ancestral da casa.

Metafísica

Nos ditos de Confucio atópase a primeira vista un carácter ético e moral que desenvolve en amplitude o autor, mais no fondo desta doutrina está o aspecto metafísico. O concepto li significa cerimonia, que na súa acepción común se entende como bos modos; «unha eficacia para transformar as relacións humanas». A cerimonia é o rito a que todos os cidadáns asisten, e fano para render homenaxe aos seus devanceiros máis achegados, por exemplo o pai, a nai, os avós etc. Por unha banda, este concepto componse da dimensión ética e política; pola outra, ten por obxecto "librar" o individuo de "problemas" aloxados na psique ou complexos no inconsciente que o psicanalista Carl G. Jung chama "espíritos". Estes están relacionados con doenzas psicóxenas, como trastornos de tipo histérico, que son causados por conflitos psicolóxicos, a maioría inconscientes, que á súa vez están ligados ao conflito subxectivo, e estes remóntanse ás lembranzas da infancia: «As consecuencias psicolóxicas que implican aos proxenitores son tan fortes que en moitos pobos se creou todo un sistema arredor do culto aos mortos». Nestas relacións artéllase o culto aos mortos, pois é o xeito de liberar ou aliviar estes complexos do inconsciente. Cómpre sinalar que así como ocorre nun individuo o alivio dos complexos, tamén ten lugar no social cando a cerimonia é o medio polo que efectivamente se transforman as relacións.

Nos analectas aparece unha figura constante que se interpreta como se se tratase dun deus, unha divindade que domina ou ordena dalgún xeito a vida social e a vida individual de cada persoa baixo a súa vontade. Uns chámano "deus ceo", outros como Confucio só "ceo", pois para el, o "ceo" é algo que está enriba:

O ceo xerou a potencia que teño, que me pode facer Huan Tui?

(7/23)

A interpretación máis común deste concepto na filosofía de Confucio remite a pensar erradamente que o ceo é un deus, mais en xeral as crenzas orientais son ateas e pensan máis en "enerxías" que en "deuses". É dicir, Confucio non pensaba no ceo como externo ao individuo, senón que o ceo está nel mesmo: denota a parte superior, o máis alto, o que está enriba da persoa, a súa cabeza (cerebro):

O mestre dixo: "non hai ninguén que me recoñeza, verdade?" Zigong dixo: "por que ninguén o recoñece?" O mestre dixo: "Nin lle gardo rancor ao ceo, nin culpo ao humano; ao estudar o de abaixo, cheguei a comprender o de enriba. Se alguén me recoñecese, acaso non sería o ceo?"

(14/35)

A antiga lingua oriental enténdese e preséntase simbolicamente. A sentenza de Confucio "ao estudar o de abaixo cheguei a comprender o de enriba" enténdese aquí agnihotra; é por unha parte un ritual hindú polo que se ofrece un sacrificio ao lume e por outra un lume (como enerxía) interno que mediante a meditación se concentra no ventre, e tamén por este mesmo exercicio sobe e chega á parte máis alta do corpo. Dentro das escolas do pensamento oriental está presente a idea dun lume (ou tamén pode entenderse como dinamismo) que se estende por todo o corpo e que se relaciona dalgún xeito coa harmonía da persoa e o cosmos.

Outro concepto artéllase tamén en referencia á cerimonia, o concepto Shu (parecerse), pois este atravesa e unifica a moral de Confucio.

Zigong preguntou: "Hai algunha soa palabra que pode guiarnos toda a nosa vida?" O mestre respondeu: "Non sería a reciprocidade? O que non desexes que che fagan a ti, non llelo fagas aos demais.

(15.24)

Esta última idea caracterízase por ser universal en canto que abrangue a esfera do moral, e ademais de unificar toda a moral, ten outra dimensión aquí entendida desde a física teórica en palabras de Eli de Gortari, onde sinala que un só electron ocupa todo o espazo. "Cada partícula enche todo o sistema por ela mesma, e polo tanto, ten a propiedade de ser politópica, é dicir, ten simultaneamente unha multitude de localizacións espaciais diferentes". Esta propiedade da partícula tamén se acha na subxectividade humana, onde o espazo e o tempo son dúas intuicións puras do entendemento humanos que son, tamén, condicións subxectivas necesarias para a representación de intuicións externas que constitúen o coñecemento humano, ou sexa, así como a partícula esgota o espazo dentro do seu mesmo sistema, a conciencia abrangue tanto o tempo e o espazo en infinitude como intuicións sensibles a priori para o entendemento humano.

A sociedade no confucianismo

Estatua de Confucio en bronce.

O confucianismo ve só o hombre realizado en canto ser social que ocupa un posto e desempeña unha función, non como un ser illado. Na idea confucianista da sociedade utópica, a xerarquía non é só social, senón tamén moral. Na antiga China, a familia non era un núcleo reducido, senón un gran clan, moitos dos seus membros vivían baixo un mesmo teito, recoñecían un antergo en común e mantiñan vínculos con outros grupos da mesma orixe.

Unha familia así era unha prefiguración do Estado. Así, a familia era vista como un pequeno reino con xerarquías, protocolos e métodos de goberno, e o Estado como unha gran familia na que debe haber afectos, relacións e obrigas morais. Na familia, os membros están xerarquizados mediante un complexo sistema. Para o confucianismo, o aprecio, o amor e as relacións que había entre os membros debían estar graduadas segundo cada persoa, o seu posto etc. En consecuencia, había termos para representar o amor polos pais ou piedade filial (Xiao), o amor dos pais polos seus fillos (Ci) etc.

A aprendizaxe do home superior iniciábase na familia e o home poderá dificultosamente gobernar o Estado se non pode gobernar primeiro a súa familia.

A pesar do anterior, para os confucianistas todos os homes son de natureza basicamente igual, independente da súa posición ou lugar de nacemento. Porén, non poden manterse iguais xa que sería prexudicial para o bo funcionamento social.

Métodos do confucianismo

Os medios para alcanzar a máxima excelencia ou Zhi shan eran dous: o estudo e a introspección, entendida como un ollar para dentro, é dicir, o coñecemento pleno dun mesmo.

O estudo dos textos antigos e das leccións dos sabios e a natureza é a base da mellora individual. Ademais, serve como soporte para a introspección porque o home debe ver que hai bo dentro del e desenvolvelo. A bondade natural humana, capital no ensino de Mencio, parte do mesmo principio de que o bo se atopa dentro do home e que debe ser descuberto empregando a introspección. Así, un home superior poderá obter Ren e Li.

O confucianismo tamén dá grande importancia aos ritos. Ao ser unha forma de conservar o pasado mítico que foi legado, o confucianismo apoia que se sigan practicando e dálles novos valores. Eran vistos polos confucianistas como un símbolo de xerarquía e de poder. Ademais, son un método de autodisciplina e dominio dun mesmo, ao facer que o individuo deba realizar algo dun xeito preciso.

Os ritos garantes que a sociedade e o Estado funcionen correctamente, xa que as accións do goberno deben ter orde e xerarquía.

Extensión do confucianismo

O confucianismo sobreviviu á súa supresión durante a dinastía Qin grazas en parte ao descubrimento de obras clásicas ocultas nas paredes da casa dun erudito. Despois de Qin, coa nova dinastía Han, o estudo das obras clásicas do confucianismo converteuse na base do sistema de exames do goberno e do plan educativo. Non se presentou ningunha tentativa seria para o substituír ata o movemento do Catro de Maio (4 de maio de 1919), no século XX.

Despois da súa reformulación como neoconfucianismo de Zhu no s. XI, con Wang Yangming e outros neoconfucianos, tamén se aceptou como filosofía de estado en Corea e no Xapón. Corea, coa dinastía Joseon, chamouse «estado confucianizado».

Véxase tamén

Bibliografía

• Xinzhong Yao (2003). El confucianismo. Madrid: Akal Cambridge. ISBN 978-84-8323-133-3. 
• González de Mendoza, J. (1944a). De cómo tienen por cierto que el ánima es inmortal, y que ha de haber otra vida en la cual será castigada o premiada, según las obras que en ésta hubiere hecho, y cómo ruegan por sus difuntos. En Historia de las cosas más notables, ritos y costumbres, del gran reino de la China. Madrid: M. Aguilar. (en castelán)

Outros artigos

• Catro libros e cinco clásicos

Ligazóns externas

• News.BBC.co.uk («Las ideas del filósofo regresan a la China de hoy, con la aparición de escuelas que enseñan su pensamiento», en español).
• Confucio en su búsqueda del Dao se encuentra con Lao Zi
• Funeral Rituals