Txirulahaize instrumentuen familia handi bat da, soinua sortzen duena ufatzen den aireak musika tresnaren ahoan egindako lantzer batekin topo egiten duenean. Horregatik ulertzen da txirula «lantzer tresna» dela.[1][2] Bestalde, ahoko pieza bereizirik ez duten haize tresna guztiak zurezko instrumentutzat hartzen direnez, edozein delarik ere haien materiala (hezurra, zura, metala, zeramika, kanabera, plastikoa edo beste), txirulak zurezko tresna gisa sailkatzen dira.
Lantzerrak sartzen den airearen fluxua banatu egiten du, halako moldez non lantzerraren zati bat instrumentuaren kanpoaldera begira geratzen baita eta ez baitu tresnaren soinuan eragiten ―edo, kasu batzuetan, tangentzialki eragiten du, kolore zehatz bat ematen dio― eta bestea bibrazioan sartzen baita hodia zeharkatzen duen bitartean. Hodiaren funtzioa bikoitza da: alde batetik, soinua anplifikatzen du; eta, bestetik, soinu onaren garaiera eta afinazioa ezartzeko aukera ematen du, baita soinu onaren luzera aldatzeko ere. Hori, eskuarki, zuloak estaliz edo irekiz egiten da, nahiz eta beste sistema batzuk ere badauden, hala nola pistoi eta enbolo txirulak.
Artzain txirularia, Sophie Gengembre Anderson (1881).
Hornbostel-Sachs sailkapenaren arabera, txirulak berez haize instrumentu esanen atalean kokatzen dira, 421 zenbakiaz. Horren barruan, honako irizpide hauen arabera banatzen dira:[3]
Lantzerra aire hodiaren barruan —hau da, tutuaren barruan— egotea ala txirulariak ezpainekin sortutako aire laster oso estua egotea.
Ahokoa hodiaren muturrean egotea ala albokoa izatea. Irizpide horren arabera, txirula zuzenak eta zeharkako txirulak daude.
Txirularen beheko muturra, ahokoaren kontrakoa, irekia ala itxia izatea. Txirularen amaiera itxia baldin bada, buxadura hori finkoa izan daiteke ―gehienetan hal da― edo mugikorra; azken kasu horretan, pistoi edo enbolo bat izan ohi da. Tarteko aukera bat ere badago: amaierako zuloa hodiarena baino diametro txikiagokoa izatea; kasu horretan, partzialki estalitako hodiaz ari gara. Hori, batez ere, kanaberaz egindako txiruletan gertatzen da, amaiera gisa adabegi bat profitatzen baita, zulo txiki bat daramana. Bernouilliren printzipioaren arabera, luzera bereko bi hodi baldin baditugu, baina bat irekia eta bestea itxia, itxiak sortzen duen soinuaren maiztasuna erdia izango litzateke irekienaren aldean; hau da, irekiak itxiak baino zortzidun handiagoa jotzen du.
Tutuan zehar zuloak izatea ―irekita utzi edo itxi daitezkeenak― ala ez izatea. Zuloak badaude, txirulariak hatzekin estali ditzake zuzenean, edo gako batzuen bitartez, tresnaren beste zati batean daudenak eta zuloak estaltzera iristen direnak.
Moko txirula baten ahokoaren luzetarako ebakidura. B aire hodia, C lantzerra.Txirulak hodi bakarra izatea ala bat baino gehiago. Tutu bat baino gehiago baldin badu ―batez ere, panen txiruletan, baina baita txirula bikoitz edo hirukoitzetan ere―, horiek taldekatuta egon daitezke ilaran ―zuzen edo kurbatuta― ala sorta batean.
Hodiaren forma tutu zuzen bat ala globularra izatea. Lehenengo kasuan, gainera, izan daiteke hodiak zulaketa zilindrikoa edo pixka bat konikoa izatea; azken kasu horretan, ohikoagoa da diametroa zabalagoa izatea ahotik gertu, eta ez alderantziz, hodi konikoko gainerako tresnetan bezala (oboea eta abar).
Ezaugarri horietako gehienak era askotara gurutzatu edo konbinatu daitezke, munduko kultura askotan sortutako tresnetan.
Nahiz eta txilibituek ere soinua lantzer baten bidez egiten duten eta tipologikoki txirula gisa har daitezkeen, txirulaz hitz egiten denean, soinuak artikulatzeko aukera handiagoak dituzten tresnak aipatzen direla.
Hodi erresonatzaile bat duen edozein haize tresnatan bezala, soinuen ekoizpena Bernouilliren printzipioaren araberakoa da. Printzipio horrek esaten duenez, sortutako soinuaren maiztasuna (eta, beraz, garaiera) hodiaren luzerarekiko alderantziz proportzionala da, eta hodiaren barruko fluidoak (aireak, kasu honetan) duen abiadurarekiko zuzenki proportzionala. Bestalde, hodi irekiek oinarrizko tonua eta harmoniko guztiak sor ditzakete; itxiek, berriz, oinarrizko tonua eta harmoniko bakoitiak baino ez dituzte sortzen. Esan den bezala, luzera bereko bi hodi, non aireak abiadura berean bibratzen duen, baina bata irekia eta bestea itxia baldin badira, hodi itxiak sortzen duen oinarrizko soinuaren maiztasuna irekienaren erdia da, hau da, zortzidun bat beherago jotzen du. Azkenik, esan behar da luzeraren arabera diametro oso txikia duten hodiek harmonikoen ekoizpena asko errazten dutela, baina, aldi berean, zaila dela oinarrizko soinua sortzea). Horren arabera, garaiera desberdineko soinuak era askotara sor daitezke txirulan:
Lantzerrean eragiten den aire zutabearen presioa aldatuz: presio handiagoz, soinu garaiagoa lortzen da, eta presioaren aldaketa jarraituak altueran fluktuatzen duen soinua sor dezake, eremu nahiko txikiko glissando moduko bat sortuz. Aldaketa hori era etenean ere egin daiteke, garaiera desberdineko soinu bereiziak eta artikulatuak lortzeko.
Aire zutabearen presioa aldatuz, baina aurreko kasuan baino magnitude handiagoan: soinu hodiaren barruko presioa eta, beraz, airearen abiadura handitzeak haren bibrazio modua aldatzera behartzen du; hala, ordura arte jotzen zuen nota jotzeari uzten dio, eta harmoniko altuago bat jotzen du.
Soinu hodiaren luzera aldatuz. Sortutako soinuaren garaiera soinu hodiaren luzerarekiko alderantziz proportzionala da. Txirula gehienetan, aldaketa hori etena da, hodiaren barruko aire zutabearen luzera aldatu egiten baita, zuloak estaliz eta irekiz, baina pistoi edo enbolo txiruletan aldaketa hori jarraitua da, eta glissando efektua eragiten du.
Aurkitu den txirularik zaharrena ―gai eztabaidatua den arren― leizeetakohartz gazte baten izterrezurrarekin egina dago, bi eta lau zulo artekoa, Esloveniako Divje Babe leizean aurkitu zen 1995ean, eta 43.000 urteko antzinatasunarekin datatua izan zen.[4][5][6] 2008an, beste txirula bat aurkitu zen, gutxienez 35.000 urteko antzinatasuna duena, Hohle Hieles harpean, Ulmetik gertu, Alemanian.[7] Bost zuloko txirulak V formako ahokadura du eta sai arrearenhegalhezur batekin egina dago. Aurkikuntza egin zuten ikertzaileek 2009ko ekainean argitaratu zituzten emaitzak Nature aldizkarian.[8] Aurkikuntza bereziki garrantzitsua izan zen, historiako musika tresnarik zaharrenaren aurkikuntza irudikatzen zuelako eta giza espeziearen musika ekoizpenari data bat jartzeko aukera ematen zuelako. Txirula hori, aurkitutako beste zenbait tresnekin batera, Hohle Hieles leizean aurkitu zuten, Hohle Felseko venusa aurkitu zen lekutik gertu; 2009ko maiatzean aurkitu zuten, ezagutzen den eskulturarik zaharrena.[9] Hiru zulo ditu, eta, hiru zuloko flauta modernoen antzera, aire presioa aldatuta konplexutasun nabarmeneko doinuak sor zitzakeela iradoki izan da.[10] Aurkikuntza iragartzean, zientzialariek adierazi zuten aurkikuntzak erakusten zuela musika tradizio bat zegoela, gizaki modernoekEuropa kolonizatu zuten garaian oso finkatua zegoena.[11] Zientzialariek azaldu zutenez, flauta horren aurkikuntzak Neandertalen eta lehen gizaki modernoen arteko balizko ezberdintasun kognitiboa eta portaerazkoa azaltzen lagun dezake.[7] Aztarnategi horretan aurkitu zutenen artean ondoen kontserbatuta dagoen musika tresna izan arren, mamutletaginez egindako beste zatiki batzuk aurkitu ziren, haietako batek hiru zulo zituelarik.
Alemaniako Geißenklösterle leizean, Ulmetik gertu baita ere, 2004an aurkitutako mamut letagin batekin egindako txilibitua 30.000 eta 37.000 urte bitarteko antzinatasunekoa zen.[12] Garai berekoak dira, gutxi gorabehera, beste bi flauta, hamarkada bat lehenago Alemaniako leize berberean aurkitutako beltxarga hezurrez eginak, 36.000 urte inguruko antzinatasunekoak. Horiek ezagutzen diren instrumentu zaharrenen artean egongo lirateke, eta, horri esker, esan daiteke txirula (edo txilibitua) gizateriaren instrumenturik zaharrena izango litzatekeela.
Paleolitikoko beste flauta batzuetan, 20.000 eta 25.000 urte bitarteko antzinatasunekoak, ahokoaren bi tipologia nagusiak agertzen dira: lantzerra soinu hodiaren muturrean ala horren barruan egotea. Lehenengoen artean, arian-arian, zenbait lantzer garatu ziren, hozka forma desberdinak erabiliz (angeluzuzena, oboidala, triangeluarra...) edo hozkarik gabe. Geroagokoak dira alboko zuloa duten txirulak. Aurignac aldian, era horretako tresnak, alboko zulaketa batzuekin, gehiago ugaltzen hasi ziren, eta 5000 urte geroago, Madeleine aldian, guztiz hedatu ziren, besteak beste Euskal Herrian.[13]
Zeharkako txirula geroago etorri zen, txilibitu eta txirula zuzenen ostean. Gordetzen den zaharrena, chi (篪|) bat da, Yi de Zeng markesaren hilobian aurkitu zen, Suizhoun, Txinako Hubei probintzian. K.a. 433. urtekoa da, Zhou dinastiaren garaikoa. Banbuz egina da eta lakatuekin apaindua dago, bi muturrak estalita eta bost zulo ditu. Chi flautak Konfuziok bildu eta editatutako Shijing edo Poesiaren Klasikoan aipatuta agertzen dira.[14]
Antzinarokozibilizazio handiei dagokienez, txirula zuzen nahiz zeharkakoak Mesopotamian agertu ziren K.a. 2500 inguruan, ti gi a, tigi edo tigtigi izenekin, erritu zereginetan erabiliak tenpluetan. Egipton, seba izenarekin ezagutu zen, antzeko funtzioekin, hiru zuloko txirula eta tutuaren ertzetik putz eginda, ney eta kaval txirulen antzera. Grezia klasikoan hasi ziren sei zulo edo gehiagoko txirulak egiten.[15]
Zeharkako txirula mota arkaiko bat Txinan garatu zen, Zhou dinastiaren garaian, ti txirula. Zuloak gehitzen joan zitzaizkion, horietako bat landare zuntz fin batekin estaltzen zelarik aire zutabea dardaratzen zenean eta tresnaren tinbrea aldatzen zuena. Ming dinastiaren lortu zuen bere garapen gorena. Beste zeharkako flauta mota bat Indian garatu zen, bansuri izenekoa.[16]
Grezia klasikoan ohikoak ziren sirinx izeneko panen txirulak eta aulos txirula bikoitza. Erroma klasikoak antzeko txirula motak izan zituzten, fistula izeneko panen txirula eta tibia izeneko aulos modukoa. Arabieraz txirularen termino generikoa sabbâba zen, eragina izan zuena Erdi Aroan gaztelaniazko «ajabeba» terminoan, zeharkako txirula izendatzeko.
Erdi Aroan, txirula bikoitzen zenbait eredu garatu ziren; batzuetan, batera jotzen ziren bi instrumentu bereizi ziren, eta, beste batzuetan, bi tutuz eraikitako instrumentu bakar bat, batzuetan paraleloak zirenak ―txirula bikoitza, esate baterako―, eta beste batzuetan, angeluan, Jaume Ferrer BassakPedralbes monasterioan egindako margoetan aingeru musikarietako batek jotzen duena bezalakoa. Izan ere, Grezia klasikoan jada aulo bikoitzak izan ziren, angeluan, zeramikan irudikapen piktoriko ugaritan ikus daitekeen bezala.
XIV. mendearen inguruan, zeharkako txirula zenbait iturritan «alemaniar txirula» gisa aipatzen zen, instrumentu horrek Germanian izan zuen errotzeagatik, zalantzarik gabe. Aldiz, txirula zuzenari «Ingalaterrako txirula» esaten zioten. Erdi Aroan, txirula guztiak ―tesitura garaienekoak izan ezik― beti jo izan ziren «musika baxuko» tresnatzat, hau da, ozentasun leunekoak, gozoak ere bai, («flauta eztia» ere esaten zaio txirula zuzenari), bereziki egokiak areto musikarako, eta agerpen nabarmenekoak ikonografia erlijiosoan, batez ere pintura gotikoak hainbestetan irudikatu zituen «aingeru musikarietan», zeinetan Ama Birjina agertzen baita musika tresnak jotzen ari diren aingeruz inguratuta. [17]
Europan, musika tradizionalean eta folklorikoan txirula mota asko garatu dira, gehienak hodiaren muturretik ufatzen direnak, lurralde batzuetan panen txirula modukoak. Aldiz, musika klasikoan moko txirulak eta zeharkako txirulak harreman gorabeheratsu batean egon izan dira.
Pizkundean eta Barrokoan bi txirula mota horiek batera bizi izan ziren. XVI. mendean zehar, moko txirula multzo zabal bat garatu zen, ezaugarri ia berdinak zituzten musika tresnek osatua, afinazio desberdinekoak ―nagusi ziren do eta fa notatan afinatutakoak―, musika polifonikoa jotzeko moduan tinbre homogeneo batekin. Zeharkako flautak, ordea, ez zuen garatu moko txirularen adinako multzorik, nahiz eta Alexander Agricolak ―Johannes Ockeghem musikariaren dizipulua―, 1528ko Musica Instrumentalis deudsch[18] tratatuari jarraiki, neurri eta tesitura ezberdineko lau zeharkako txirula erakusten dituen. Txirularako literatura barrokoaren zati batek bi txirula mota horiekin jotzeko aukera ematen duen arren, txirula mota bakarrarentzat pentsatutako musika ere hasi zen konposatzen. Lehen kasuaren adibide dira Händelek instrumentu melodiko eta behe-kontinuorako argitaratu zituen sonatak, biolinaz eta oboeaz gain, bi txirula motak baitaude. Johann Sebastian Bachek, aldiz, bi moko txirula ditu Brandeburgoko kontzertuetako bigarrenaren kontzertinorako, baina zeharkako txirula bat serie bereko bosgarrenerako.
Klasizismoan, zeharkako txirula soilik erabiltzen zen kontzertu musikaren eta operaren esparruetan; maila sozial apaleko pertsonaiek bakarrik, hala nola Papagenok MozartenTxirula Magikoan, jotzen zuten beste txirula mota bat, hala nola panen txirula. Zurez egina, jauzi kualitatibo bat egin zuen, Theobald Böhmek (1794-1881) gako sistema bat asmatu eta aplikatu zuenean, exekuzioa errazten zuena eta aldi berean aukerak nabarmen handitzen zituena. Laster, zurezko beste haize instrumentu batzuetara egokitu eta aplikatuko zen sistema bera.[19] Geroago, zeharkako txirula metalez egiten hasi zen. XIX. mendean zehar, beste hainbat haize-instrumenturekin gertatu zen bezala, orkestrako zeharkako flautak esperimentazio desberdinak jasan zituen, horietako batzuk Böhmek eginak, tesitura larriagoko flautak lortzeko ahaleginean.
Moko txirula, berriz, eskala handian berpiztu zen XX. mendean zehar, bi eremu desberdinetan. Alde batetik, antzinako musika interpretatzeko, errepertorioa sortu zen garaiko irizpide eta instrumentuetatik ahalik eta hurbilen. Bestetik, eta zenbait egokitzapen egin ondoren, hala nola, prezio merkeetako fabrikazio industrializatua, zenbait plastiko motarekin esperimentatzea, eta digitazio sistema modalitate sinpleago batera egokitzea, musika tresna guztiz zabaldu zen eskolakomusikahezkuntzaren munduan.
Muturretik ufatzen diren txirulak, lantzerra izan ala ez. Mundu osoan zabalduak dira, horien artean daude, Mendebaldean ezagun direnak aipatzearren, quenaHego Amerikako zenbait herrialdetan erabilia, edo shakuhachi japoniarra. Askotan kanaberaz eginak dira.
Aire hodia eta lantzerra ahokoan duten txirulak. Talde handi eta ugaria dira. Talde honetan sartzen ahal dira txilibituak (globularrak izan ezik), nahiz izatez ez diren musika tresnak. Moko txirulak dira nagusi talde honetan, baita esku bakarrarekin jotzen diren hiru zuloko txirula ugariak ere. Gehienetan ezker eskuarekin jotzen da, hiru hatzek zuloak estaltzen dituzte eta beste biek instrumentuari eusten diote; hodi oso luze eta mehe batek harmonikoak sortzea errazten du, eta, beraz, eskala oso bat egiten ahal da, nahiz eta hiru zulo bakarrik eduki; beste eskuarekin danbor bat jotzen den bitartean. Ale ugari daude talde honetan: Ingalaterran Morris dance interpretatzen duen pipe and tabor,[20]Proventzako galoubet txirula,[21] Frantziako eta Ingalaterrako flageolet txirula,[22]Maragateriako flauta,[23]Andaluziako txirula edo gaita[24] eta, jakina, Euskal Herriko txistua.
Ontzi txirulak. Ez dute hodi edo tutu itxurarik, erresonatzailea globularra baita. Batzuek zuloak dituzte, eta melodiaren bat artikulatu dezakete, baina beste batzuk txilibitu hutsak dira. Txilibitu metaliko ohikoenak mota horretakoak dira. Batzuk buztinez eginak dira. Muturretik ufatzekoak dira batzuetan, leihatilarik gabe, eta beste batzuk lantzerra dute, aire kanalaren eta leihatilaren ondoren. Azteken kulturan oso ohikoak izan ziren, buztinez eginak eta zenbait izaki mitologiko irudikatuz. Mota honetakoak dira, baita ere, okarina, xun txinatarra eta Afrikako zenbait flauta globular.
Zeharkako txirulak. Oso eremu zabaletan daude hedatuta, Japonian (fuye txirula, banbuz egina), Txinan ti edo ti-tzu txirulak, Indian bansuri txirula, Mexikonzeramikaz egindakoak edo Hegoafrikan zabaldutakoak.[25] XVI. mendetik aurrera, Europako zenbait armada tresna militar gisa erabiltzen hasi ziren, bai guduan, bai desfileetan eta beste erakustaldi batzuetan, zeharkako txirula txiki eta zorrotz bat, pifano edo fifre izenekoa; Édouard Manet margolariak Txirulari gaztea margolanean jasotakoa. Musika klasikoaren tradizioan, do zeharkako txirulaz gain, pifano hori ere jotzen da —zeharkako txirulak izandako aldaketa garrantzitsuenetako bat ez duena, egurrezkoa izaten jarraitzen baitu—, zortzidun zorrotzago bat jotzen duena eta orkestretan XIX. mendearen amaieratik orkestrazioan zabaldu zena. Gutxiago erabiltzen dira txirula kontraltoa eta txirula baxua.
Shinobue hiru zeharkako txirula (Japonia). Hiru zulo ditu, si bemol, si eta do afinazioan.
Henri Tournier zeharkako txirula kontrabaxu bikoitza jotzen «Tradition et musiques d'aujourd'hui» (Gaurko tradizioak eta musikak) kontzertuan, Guimet Museoan.
Zeharkako txirula, Thomas Loten jatorrizko baten arabera, Parisen egina (ca. 1740). Gaur egun, halako txirulek «traverso» izena hartzen dute.
Koudi txirula bat, zeharkako txirula ñimiño bat (Txina), banbuz egina, 1971n Yu Xunfa dizi interpreteak asmatua. Erdiko zulo handitik ufatzen da. Muturretako bi zuloak hatz lodiekin estaltzen dira.
Askotariko txirulak. Multzo honetan bi hodiko txirulak edo txirula bikoitzak dira nagusi, baina badira hiru edo lau tutukok ere. Kasu batzuetan, bi aire hodiak halako moldez eginda daude, non txirularen kanpo itxura hodi bakarrekoen tankerakoa baita. Materialaren aldetik, buztinez ―ugari dira Mexikon―, kanaberaz ―bi tutu elkarri lotuta― eta zurez egiten dira. Guztietan, bloke berean bi zulo tubularrak egiten dira, Serbiako eta Kroaziako dvojnice txuralaren kasuan bezala. Kasu batzuetan, bi hodiek zulo kopuru bera izaten dute, leku berean jarrita, hau da, bi tutuek afinazio bera izaten dute; beste batzuetan, ordea, zuloak desberdin jarrita izaten dituzte, edo hodietako batek ez du zulorik izaten, helduleku hutsa da.
Panen txirulak. Hodi multzoak dira, beheko muturretik estalita, eta luzera desberdinekoak, digitazio zulorik gabeak. Hala, hodi bakoitzak nota bakarra jotzen du, baina denen artean melodiak egin ditzakete. Pan greziar jainkoaren deituratik hartzen dute izena, baina menduko leku askotan daude: Perun eta Andeetako eskualde osoan ―kitxuaz antara eta aimaraz siku esaten diete―, Errumanian, Moravian, Japonian eta abar. Instrumentua osatzen duten tutuak ilara zuzenean, ilara apur bat kurbatuan ―Errumaniako nai txirulan bezala― edo sorta moduan jar daitezke, Salomon uharteetako txiruletan bezala.
Lau quena mota ezberdin (Hego Amerika).
Shakuhachi bat (Japonia) aurretik eta atzetik ikusita.
Irakiar musikari bat nei txirula jotzen.
Danso txirula (Korea), amaieran lantzerra duena .
Kaval txirulak, muturretik ufatzen direnak. Turkian, Errumanian, Bulgarian, Serbian, Mazedonian, Grezia iparraldean eta beste eskualdetan erabilia.
Minteki txirula (Japonia).
Xiao txirula (Txina) baten goiko zuloaren xehetasuna.
Nay txirula (Tunisia) baten ahokoaren xehetasuna.
Fyell txirula (Albania).
Curlika txirula (Bosnia).
Gasba txirula (Tunisia).
Leioako txistulariak.
Txifloa, bi eskuekin jotzen den txirula, Trebiñukoa (Soinuenea)
Tin whistles, irlandar musika.
Tahitiar gazte bat sudur txirula jotzen (ca. 1860-1879).
Ipar Amerikako jatorrizko txirula bat.
Fluier, Errumaniako txirula.
Pizkunde garaiko txirula kontraltoa (XVI. mendea).
Khlui txirularen ahokoaren xehetasuna; banbuz egina (Thailandia).
Galoubet txirula, XIX. mendea, Musika Museoa, Paris.
Maragateriako txirula baten xehetasuna.
Hiru zuloko txirulen erakusketa Montehermoson, (Extremadura)
Morris dance jotzeko hiru zuloko txirula eta danborra. Oxfordshireko Thomas Humphries (1806-1886) musikariarenak izandakoak.
Fujara txirula (Eslovakia).
Goien galoubet bat (Frantzia) eta behean Andaluziako «pito rociero» bat.
Zipreko moko txirula bat.
Txilibituak; eskuinekoa, udaltzaingoak erabilia
Zeramikaz egindako okarina, Balear Uharteetakoa.
Kontzerturako zeharkako txirula jotzailea.
Hariprasad Chaurasia bansuri txirula jotzen.
Ruyteki Japoniako zeharkako txirula tradizional bat jotzen.
Zeharkako txirula kontraltoa.
Henri Tournier zeharkako txirula kontrabaxu bikoitza jotzen «Tradition et musiques d'aujourd'hui» (Gaurko tradizioak eta musikak) kontzertuan, Guimet Museoan.
Kuria etniako txirula jolea (Kenya).
Kirgiz musikariak tresna folklorikoak jotzen, horien artean sybyzgy zeharkako txirula bat.
Txirulari gaztea, Édouard Manet (1866).
Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibilaren garaiko zurezko pifanoa.
Zeharkako txirula, Thomas Loten jatorrizko baten arabera, Parisen egina (ca. 1740). Gaur egun, halako txirulek «traverso» izena hartzen dute.
Koudi txirula bat, zeharkako txirula ñimiño bat (Txina), banbuz egina, 1971n Yu Xunfa dizi interpreteak asmatua. Erdiko zulo handitik ufatzen da. Muturretako bi zuloak hatz lodiekin estaltzen dira.
Maia herriaren txirula bat (Mexiko), buztinez egina.
Dvojnice txirula bikoitza (Herzegovina).
Cyla-diare txirula bikoitza (Albania).
Bi musikari siku txirula jotzen (Bolivia).
Hiru nai txirula (Errumania).
Rondador txirula bat (Peru).
Pirinioetako zikiratzaile txilibitua edo panen flauta. Londreseko Hornimans Museoan dagoen ale baten kopia (2020, Soinuenea).
