[go: up one dir, main page]
Edukira joan

Phillis Wheatley

Wikipedia, Entziklopedia askea
Phillis Wheatley

Bizitza
JaiotzaSenegambia (en) Itzuli, 1753
Herrialdea Ameriketako Estatu Batuak
BizilekuaBoston
Talde etnikoaafro-amerikarra
HeriotzaBoston, 1784ko abenduaren 5a (30/31 urte)
Hobiratze lekuaCopp's Hill Burying Ground (en) Itzuli
Heriotza modua: arazo puerperala
Hezkuntza
Hizkuntzakingelesa
greziera
latina
Jarduerak
Jarduerakpoeta eta idazlea
Lan nabarmenak
Sinesmenak eta ideologia
ErlijioaEliza kongregazionala
Musicbrainz: 37e5bb92-ed05-43c2-a02b-e415c9e4f352 Discogs: 1928843 Find a Grave: 6643184 Edit the value on Wikidata

Phillis Wheatley (Senegambia, Afrika, 1753 – Boston, AEB, 1784ko abenduaren 5a) bere poesia argitaratzea lortu zuen lehen afroamerikar emakumea izan zen. Wheatley Mendebaldeko Afrikan jaio zen eta zazpi edo zortzi urte zituenean esklabo moduan saldu zuten eta Ipar Amerikara eraman zuten 1760 inguruan.[1] Wheatley familiak erosi zuen eta kristautasunera bihurtu zuten. Merkatari familia honetako 18 urteko alabak irakurtzen eta idazten irakatsi zion, Nathaniel semeak ere lagundu zion. Historia, mitologia, latina, greziera... denetarik irakasi zioten; hau oso ezohikoa zen esklaboen kasuan eta baita edozein arrazatako emakumeentzat ere.[2] 13 edo 14 urte zituenean, bere lehen poema argitaratu zuen.[3]

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bostongo Wheatley familiak erosi zuen, irakurtzen eta idazten irakatsi zion eta bere talentua ikusi zuenean, poesia idaztera animatu zuen. "Phillis" izena eman zioten, horrela deitzen baitzen ekarri zuen itsasontzia, eta Wheatley, erosi zuenaren izena.

Londresera 1773an egindako bidaia batean, bere maisuaren semearekin, lana argitaratu nahian, babesle bihurtu ziren pertsona ospetsuak ezagutzen lagundu zitzaion. 1773ko irailaren 1ean Londresen Poems on Various Subjects, Religious and Moral /Askotariko gaiei buruzko olerkiak, erlijiosoak eta moralak lana argitaratzeak ospea eman zion bai Ingalaterran bai Amerikako kolonietan. George Washingtonek, besteak beste, goraipatu zuen bere lana.[4] Urte batzuk geroago, Jupiter Hammon poeta afroamerikarrak ere goraipatu zuen Wheatleyren lana bere poema batean.

Wheatley emantzipatu (askatu) zuten Wheatleyek bere liburuaren argitalpenetik gutxira. [5]1778 inguruan ezkondu egin zen. Bi seme-alaba haur zirenean hil ziren. 1784an senarra zorrak zirela eta, kartzelaratu eta gero, Wheatley pobrezian bizi eta gaixotu egin zen. Azken semea handik gutxira hil zen.

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Hasierako urteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jaioteguna eta jaioterria dokumentatu gabe dauden arren, aztertzaileek uste dute Phillis Wheatley 1753an jaio zela Mendebaldeko Afrikan, eta segur aski geroko Senegalen. Pillips Wheatley nagusi edo jauntxo batek saldu zion atzerriko merkatari bati, eta hark Bostonera eraman zuen, Massachusettseko kolonia britainiarrera, Phillis izeneko esklabo-ontzi batean,[6] Timothy Fitchen ontzia eta Peter Gwinn kapitan-buru zuela, 1761eko uztailaren 11n.[7]

Iritsi zenean, birsaldu egin zuten. John Wheatleyk, Bostongo merkatari eta jostun aberatsak, erosi zuen Wheatley gaztea Susana emaztearen zerbitzari izateko. Johnek eta Susanna Wheatleyk Phillis izena jarri zioten gazteari, Amerikara eraman zuen esklabo-ontziagatik. abizena Wheatley eman zitzaion, ohi bezala, esklaboentzat abizen bat ematekotan nagusiarena jartzen zen eta.

Wheatleyen 18 urteko alaba, Mary, Phillis-en lehen tutorea izan zen, irakurtzen eta idazten irakatsi ziona. Maryren Nathaniel nebak ere lagundu zion. John Wheatley progresista ezaguna zen Ingalaterra Berri osoan; familiak, artean, esklabo batentzat edo beste arraza bateko emakume batentzako aurrekaririk gabeko hezkuntza eman zion Phillisi. 12 urte zituela, Bibliako greko eta latindar klasikoak eta pasarte zailak irakurtzen zituen. 14 urte zituela, bere lehen poema idatzi zuen, «To the University of Cambridge, in New England/ Cambridgeko Unibertsitatera, Ingalaterra Berrian».[8][9] Bere literatura-gaitasuna aitortuz, Wheatley familiak Phillis-en hezkuntzaren alde egin zuen eta etxeko lanak beste esklaboen esku utzi zituen. Wheatley-ek, sarritan, dohainak erakusten zizkieten lagun eta senitartekoei. Alexander Pope, John Milton, Homero, Horazio eta Virgilioren lanen irakurketek eragin handia izan zuten Phillisengan, poemak idazten hasi zenean.[10]

Helduaroa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Phillis Wheatley

1773an, 20 urte zituela, Phillisi Nathaniel Wheatley lagundu zion Londresera, neurri batean bere osasunagatik, baina baita Susannak uste zuelako Phillis-ek aukera gehiago izango zuela han bere poemen liburua argitaratzeko.[11] Alkatearekin audientzia izan zuen Londresen eta gizarte britainiarreko beste kide garrantzitsu batzuekin. Selina Hastings, Huntingdoneko kondesa, Afrikako gazte talentudunaz interesatu zen eta Wheatley-ren poemen bolumenaren babeslea izan zen, 1773ko udan Londresen argitaratzea ziurtatuz. Hastings gaixo zegoenez, bera eta Wheatley inoiz ez zuten elkar ezagutu.[12]

Liburua argitaratu ondoren, 1773ko azaroan, Wheatley familiak Phillis Wheatley emantzipatu egin zuen (ofizialki liberatu egin zuen). Susanna Wheatley emakume-nagusi ohia 1774ko udaberrian hil zen, eta John Wheatley 1778an. Handik gutxira, Phillis Wheatleyk John Peters dendari beltz librea ezagutu eta berarekin ezkondu zen. Bizi-baldintza txarrei eta bi haurren heriotzari aurre egin behar izan zieten.[13]

Beste idazki batzuk

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Phillis Wheatley-ren eskutitza, 1776

Phillis Wheatleyk gutun bat idatzi zion Samson Occom apaizari, esklaboek Ipar Amerikan beren jaiotza-eskubide naturalak nola jaso behar zituzten goraipatuz. Wheatley-k gutunak trukatu zituen John Thornton filantropo britainiarrarekin, Wheatley-z eta bere poesiaz hitz egin zuen John Newton-ekin gutunetan.[14] Bere poesiarekin batera, bere pentsamendu, iruzkin eta kezkak adierazi zizkien.[10]

1775ean, «To His Excellency, George Washington» izeneko poema baten kopia bidali zion jeneral militarrari. 1776an, Washingtonek Wheatley gonbidatu zuen Cambridgeko (Massachusetts) bere kuartel orokorrean bisitatzera. 1776ko martxoan egin zion bisita.[15] Thomas Paine-k 1776ko apirilean Pennsylvaniako Gazette-n poema berrargitaratu zuen.[16]

1779an, Wheatley-k proposamen bat aurkeztu zuen bigarren olerki-bolumen baterako, baina ezin izan zuen argitaratu, finantza-zailtasunengatik, emantzipatu ondoren bezeroak galtzeagatik (liburuak argitaratzea, askotan, aldez aurretik bermatutako salmentetarako harpidetzak lortzean oinarritzen zen) eta Independentzia Gerragatik (1775-83). Hala ere, bigarren liburukian argitaratu behar ziren poema batzuk geroago argitaratu ziren panfletoetan eta egunkarietan.[17]

John Peters senarra zorrengatik espetxeratu zuten 1784an. Wheatley pobretuak seme txiki eta gaixoa zuen. Mantentzeko, pentsio batean neskame gisa lan egin zuen, inoiz egin ez zuen etxeko lan mota batean. Wheatley gaixotu eta hil egin zen 1784ko abenduaren 5ean, 31 urte zituela.[15] Bere seme txikia ere lasterrera hil zen.

Poesia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Phyllis Wheatley, eta poema liburuaren azala, London 1773

1770ean, George Whitefield kalbinistaren heriotzari buruzko poesia-omenaldia idatzi zuen, eta Boston ospetsu egin zen. Bere poesia Estatu Batuetako Iraultzako pertsonaia nagusi askok miretsi zuten, baita George Washingtonek ere. George Washingtonek berari buruz hitz egin zuen bere "Genio poetiko handia" zela eta, eta eskerrak eman zizkion bere omenez idatzitako poema batengatik. Poema horretan, His Excellency General Washingtonek, Amerikaren independentziaren aitzindariak, Francisco de Mirandak Columbia hitza aurkitu zuen, eta izen gisa egokitu zuen bere artxiborako,Colonbeia eta intcanato kontinentalaren proiekturako, Colunbia, izen gisa. Urte batzuk geroago, Colunbia Handia deitu izan zen, Amerikako zenbait errepublika bateratzeko huts egin zuen saioak.[18]

Hala ere, Wheatley-rekiko mirespen hori ez zen unibertsala. Adibidez, Thomas Jefferson poesiako kritikari gogorrenen artean zegoen, honela idatzita: "The heroes of The Dunciad are to her, as Hercules to author of that poem/ Dunciadaren heroiak harentzat Herkules poemaren autorearentzat bezalakoak dira."

Wheatley-ren poesia gai kristauei buruzkoa da, pertsona famatuei eskainitako poema ugarirekin. Gutxitan aipatzen du bere egoera idazten dituen poemetan. Esklabotasuna tratatzen duten gutxietako bat "On being brought from Africa to America/ Afrikatik Estatu Batuetara ekarria" da:


Erruki horrek ekarri ninduen nire lur paganotik,

ulertzen irakatsi zion nire arimari

Jainko bat dagoela, Salbatzaile bat ere badela:

ez nuen ezagutzen eta ez nuen bilatzen, uzkurtu egin nintzen.

Batzuek begi onez ikusten dute gure azabatxea,

«Haren koloreak deabru-kutsua du».

Gogoratu, kristauak, beltzak, beltza Kain bezala,

findu egin daitezke, eta aingeruen trenari lotu.


Twas mercy brought me from my Pagan land,

Taught my benighted soul to understand

That there's a God, that there's a Saviour too:

Once I redemption neither sought nor knew.

Some view our sable race with scornful eye,

"Their colour is a diabolic dye."

Remember, Christians, Negroes, black as Cain,

May be refin'd, and join th' angelic train.

Beltza amerikaren historian; gizon eta emakume bikainak afroondorengoak izandako bilakaeran, 1914

Pertsona zuri askok emakume beltz bat poesia idazteko bezain adimentsua ezin zitekeela izan, uste zutenez, 1772 Wheatley-k bere literatura-gaitasuna gortean defendatu behar izan zuen. Bostongo intelektualen taldeak aztertu zuen, besteak beste, John Erving, Charles Chauncey, John Hancock, Thomas Hutchinson, Massachusettseko gobernadorea, eta Andrew Oliver teniente gobernadorea. Wheatley bera zela berari atxikitako poemen egilea ondorioztatu, eta ziurtagiri bat sinatu zuten, 1773an Aldgaten (Londres) argitaratutako Poems on Various Subjects, Religious and Moral liburuko hitzaurrean argitaratu zen. Lana Londresen argitaratu zen, Bostoneko argitaletxeak ez zuelako onartu nahi. Phillis eta nagusiaren semea, Nathanial Wheatley, Ingalaterrara joan ziren, eta Selinak, Huntingdoneko kondesak eta Dartmoutheko kondeak pizgarri ekonomikoekin lagundu zuten.

Kritikari batzuek Wheatley poesia gortearen defentsa arrakastatsua aipatzen dute, eta haren liburua argitaratzea, literatura afroamerikarraren lehen aintzatespen ofizial gisa.

1778an, Jupiter Hammon poeta afroamerikarrak oda bat konposatu zion Wheatleyri. Autoreak ez zuen inoiz bere burua aipatzen poeman, baina, itxuraz, Wheatley arrazoi gisa hautatuz, jatorri komuna aitortzen ari zen.

Azken urteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

John eta Susannah Wheatley hil ondoren, John Peters izeneko liberto beltzarekin ezkondu zen Phillis. Senarrak utzi ondoren, etxeko lanak egin zituen zerbitzari gisa. Ez lan gogorrak, ez bere gaitasun artistikoak ez zioten oparotasunik ematen, eta horrek 31 urte zituela, heriotzera eraman zuen pobrezian murgilduta, eta handik ordu batzuetara hil zen hirugarren semea. Lanean ari zen bigarren poesia-bolumen bat galdu egin da.

Lanak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • An Elegy, Sacred to the Memory of the Great Divine, the Reverend and Learned Dr. Samuel Cooper, Who Departed This Life December 29, 1783--Elegía bat, Jainko Handiaren Oroimenari eskainia, Samuel Cooper apaizari eta laboratua, 1783ko abenduaren 29an bizitza hau utzi zuena.
  • Memoir and Poems of Phillis Wheatley, a Native African and Slave (Boston: Published by Geo. W. Light, 1834), also by Margaretta Matilda Odell -- Phillis Wheatley, Afrikako Nativa eta Esklaboaren memoria eta poemak.
  • Poems on Various Subjects, Religious and Moral, published in 1773 To His Excellency George Washington --Hainbat gairi buruzko olerkiak, erlijiosoak eta moralak, 1773an Bere Bikaintasuna George Washingtoni argitaratua (1776)

Aintzatespenak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Phillis Wheatley YWCA sarrera, St Louis, Missouri, AEB
Wheatley High School, Houston
Phillis Wheatley Eskola, Miami
Phyllis Wheatley Club, Buffalo, New York
Phillis Wheatley plaka, Aldgate High Street London
Phillis Wheatley Elkartea, Cleveland Ohio 1905
Poeta
  • Wheatley Hainbat gairen olerkiak liburua 1773. urteaz geroztik, Wheatley munduko afrikar ezagunena bihurtu zen.[19] Voltairek gutun batean lagun bati zera esan zion, Phillis Wheatleyk beltzek poesia idatz zezaketela frogatu zuela.
  • John Paul Jonesek lankide ofizial bati eskatu zizkion bere idatzietako batzuk.[19]
  • Estatu Batuetako guraso fundatzaile askok ohoratu zuten, baita George Washingtonek ere; hark hauxe idatzi zion (poema bat idatzi ondoren): "Zure poesiaren estiloak eta moduak zure poesia-talentu handien froga harrigarria erakusten dute."
  • Kritikek literatura afroamerikarraren generorako funtsezko lantzat jotzen dute,[20] eta poesia-liburu bat argitaratzen duen lehen emakume afroamerikarra eta bere idazketatik bizimodua ateratzen lehena.[21]
  • 2002an, Molefi Ket Asante jakintsuak Phillis Wheatley izendatu zuen bere 100 afroamerikar onenen artean.[22] [47]
  • Wheatley, Abigail Adams eta Lucy Stonerekin batera, Boston Women's Memorialen agertu zen, 2003ko Commonwealth Avenueko eskultura batean (Boston, Massachusetts).
  • 2012an, Robert Morris Unibertsitateak eraikin berria Phillis Wheatley izendatu zuen bere Komunikazio eta Informazio Zientzien Eskolarako.
  • UMass Bostongo Wheatley Hallek Phillis Wheatley du izena.[23]
  • 1892an Phyllis Wheatley Circle bat sortu zen Greenville, Mississippin. [24] eta 1896an Phyllis Wheatley Circle.[24]
  • Boston Women's Heritage Trail-en ospatzen da.[25]

Phillis Wheatley izena dute, besteak beste:

  • Phillis Wheatley's church, Old South Meeting Hous[26]
  • Phyllis Wheatley YWCA (Washington Hiria.)
  • Phillis Wheatley Bigarren Hezkuntzako Eskola (Houston, Texas)
  • Phillis Wheatley School (Jlegensen Beach, Florida 126) izeneko campuseko eraikinik zaharrena
  • Columbiako Richland konderriko liburutegiko sukurtsal batek
  • Hego Carolinak, herritar beltzei eskaini zizkien lehen liburutegi-zerbitzuak,
  • Phillis Wheatley lehen hezkuntzako eskolak (New Orleans) 1954an zabaldu zituen ateak Tremen, AEBko auzo afroamerikar zaharrenetako batean.
  • Phillis Wheatley Komunitate Zentroak 1920an zabaldu zituen ateak Greenville-n (Hego Carolina) eta 1924an Minneapolis-en (Minnesota).
  • Wheatley Ade Solanke idazle britainiar nigeriarraren proiektu eta obra baten gaia da, Londresen Phillis izenekoa, eta Greenwicheko Liburu Jaialdian aurkeztu zuten 2018ko ekainean.
  • 2019ko uztailaren 16an, Londresen Bell Booksellers-ek Wheatley-ren lehen liburua argitaratu zuen 1773ko irailean (8 Aldgate, orain Dorsett City Hotelaren kokalekua). Aurkezpena plaka urdin oroigarri batek egin zuen, Nubian Jak Community Trust-ek eta Black History Walk-ek antolatuta.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Jr., Gates, Henry Louis,. (2003). The trials of Phillis Wheatley : America's first Black poet and her encounters with the founding fathers. Basic Civitas Books ISBN 0465027296. PMC 51647574. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
  2. ↑ Wheatley, Phillis; Horton, George Moses; Odell, Margaretta Matilda; Knapp, Isaac; Pendleton, William S.; Light and Horton, printer of plates. (1864). Memoir and poems of Phillis Wheatley, a native African and a slave : also, Poems by a slave. Boston : Published by I. Knapp (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
  3. ↑ (1901-1989)., Brown, Sterling Allen. (Cop. 2014). Negro poetry and drama : Revisiting the voices of early African-American figures. Westphalia Press ISBN 9781935907541. PMC 930856176. (Noiz kontsultatua: 2019-03-18).
  4. ↑ (Ingelesez) «Washington’s Changing Views on Slavery» George Washington's Mount Vernon (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  5. ↑ (Ingelesez) Smith, Hilda L.; Carroll, Berenice A.. (2000). Women's Political & Social Thought: An Anthology. Indiana University Press ISBN 978-0-253-33758-0. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  6. ↑ (Ingelesez) Odell, Margaretta Matilda; Wheatley, Phillis. (2012-11-06). Memoir and Poems of Phillis Wheatley: A Native African and a Slave. Dedicated to the Friends of the Africans. CreateSpace Independent Publishing Platform ISBN 978-1-4802-5638-5. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  7. ↑ www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  8. ↑ www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  9. ↑ Wheatley, Phillis; Jackson, W. H.. (1887). Poems on various subjects, religious and moral. Denver, Colo., W.H. Lawrence & co. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  10. ↑ a b www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  11. ↑ Barker-Benfield, G. J.; Clinton, Catherine. (1998). Portraits of American women : from settlement to the present. New York : Oxford University Press ISBN 978-0-19-512048-6. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  12. ↑ www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  13. ↑ www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  14. ↑ Bilbro, Jeffrey. (2012). «Who Are Lost and How They're Found: Redemption and Theodicy in Wheatley, Newton, and Cowper» Early American Literature 47 (3): 561–589.  doi:10.1353/eal.2012.0054. ISSN 1534-147X. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  15. ↑ a b www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  16. ↑ www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  17. ↑ www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  18. ↑ (Gaztelaniaz) Juan Carlos Chirinos. 2022-07-27 (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  19. ↑ a b (Ingelesez) «The Trials of Phillis Wheatley: America's First Black P…» Goodreads (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  20. ↑ (Ingelesez) Henry Louis Gates Jr.. 2022-08-19 (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  21. ↑ (Ingelesez) «Welcome to the Lakewood Public Library | Lakewood, Ohio» www.lakewoodpubliclibrary.org (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  22. ↑ (Ingelesez) Asante, Molefi Kete. (2010-06-28). 100 Greatest African Americans: A Biographical Encyclopedia. Prometheus Books ISBN 978-1-61592-423-3. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  23. ↑ (Ingelesez) «UMass Boston Professors to Discuss Phillis Wheatley Saturday Before Theater Performance» www.umb.edu (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  24. ↑ a b Historical Records of Conventions of 1895–96 of the Colored Women of Americ. .
  25. ↑ (Ingelesez) Kaufman, Polly Welts; Gibran, Jean; Smoyer, Mary Howland; McDowell, Sylvia. (2006). Boston Women's Heritage Trail: Seven Self-guided Walking Tours Through Four Centuries of Boston Women's History. Applewood Books ISBN 978-1-933212-40-1. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  26. ↑ (Ingelesez) Cromwell, Adelaide. (1994). The Other Brahmins: Boston's Black Upper Class 1750-1950. University of Arkansas Press ISBN 978-1-55728-301-6. (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).

Ikus, gainera

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Phillis_Wheatley&oldid=9953368"(e)tik eskuratuta