Malta

Maltako Errepublika
	Repubblika ta' Malta; Republic of Malta
	Ereserkia: L-Innu Malti
	Goiburua: Virtute et Constantia; ("Bertutea eta Konstantzia")
; Maltako bandera	; Maltako armarria
Geografia
Hiriburua	Valletta; 35°53′52″N 14°30′45″E
Azalera	316 km²
Punturik altuena	Ta' Dmejrek
Punturik sakonena	Mediterraneoa (0 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Italia
Administrazioa
Gobernu-sistema	parliamentary democracy (en)
Maltako presidentea	Myriam Spiteri Debono
Legebiltzarra	Maltako Parlamentua
Epai autoritatea	Constitutional Court of Malta (en)
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Australia taldea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Commonwealth; Eurocontrol (en) ; Europako Kontseilua; Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea; Europar Batasuna; Group on Earth Observations (en) ; International Centre for Migration Policy Development (en) ; International Centre for Settlement of Investment Disputes (en) ; International Civil Defence Organisation (en) ; Interpol; Merkataritzaren Mundu Erakundea; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Munduko Meteorologia Erakundea; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Erakunde Hidrografikoa; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nuclear Suppliers Group (en) ; Osasunaren Mundu Erakundea; Posta Batasun Unibertsala; Schengen eremua; Telekomunikazioen Batasun Internazionala; UNESCO; Visa Waiver Program (en) ;
Demografia
Biztanleria	553.214
Dentsitatea	1.750,68 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi maltera ; ingeles ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, maltera eta Maltese Sign Language (en) ;
Erlijioa	kristautasun eta hinduismo
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 18
Emankortasun-tasa	1,38 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak	2.795 (2015)
Bizi-itxaropena	81,79756 (2015)
Giniren koefizientea	31 (2019)
Giza garapen indizea	0,918 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	12.537.750.732,477 $ (2017)
BPG per capita	26.748 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	19.092.842.533 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	40.796,759 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	5 % (2016)
Erreserbak	832.991.850 $ (2017)
Inflazioa	1 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1964ko irailaren 21a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+356
ISO 3166-1 alpha-2	MT
ISO 3166-1 alpha-3	MLT
Ordu eremua	ikusi Europe/Malta (en) ; : Europa Erdialdeko Ordua ; Udako ordutegi: UTC+02:00 ; ordutegi estandarra: UTC+01:00 ;
Elektrizitatea	230 V. 50 Hz.BS 1363 (en)
Internet domeinua	.mt
	gov.mt

Beste esanahi batzuen berri izateko, ikus: «Malta (argipena)»

Malta, ofizialki Maltako Errepublika^[1] (malteraz: Repubblika ta' Malta) Europa hegoaldeko uhartedi-estatua da, Mediterraneo erdian Sizilia (Italia) (iparraldean) eta Tunisia (mendebaldean) artean kokatua. Malta uharte handiena da, gero Għawdex/Gozo, eta txikiak: Kemmuna/Comino, Kemmunett/Cominotto eta Filfla/Filfola.

Europar Batasuneko kide da (2004-5-1), nahiz eta geografikoki Afrikaren ondoan egon. Commonwealth britainiarraren kide da.

Hiriburua Valleta du.

Geografia

Maltako uhartediak bost uharte ditu. Hiru handienetan baizik ez da bizi jendea: Malta (246 km²), Gozo (67 km²) eta Cominon (3,5 km²). Uhartedia Mediterraneo itsasoaren erdialdean dago, Siziliako uhartearen hegoaldean (Italia), Tunisiaren ekialdean eta Libiaren iparraldean. Kostaldea garaia eta malkartsua da eta sartu-irten –portu natural bikainak– asko ditu.

Historia

Malta Mediterraneoan nagusi izan diren herrien eraginpean egon da mendeetan, estrategiaren aldetik balio handia duen tokia baita.

Historiaurrea

Maltako lehen biztanle neolitikoekin, zibilizazio megalitiko indigena inportante bat garatu zen uharteetan. Kultura horrek tenpluak eraiki zituen, K.a. 3600 eta K.a. 700 artean, hiru aldi edo fasetan, eta munduan zutik dauden eraikin zaharrenetariko batzuk dira. Göbekli Tepe eraikin multzoa zaharragoa den arren, Egiptoko piramiderik antzinena K.a. 2630 eta 2611 artekoa da, hau da 1000 urte beranduagokoa.

Antzinaroa

Megalitoen kultura propioaren ondoren, feniziarren (K.a. XVIII-IX. m.), greziarren eta kartagotarren (K.a. VII. m.) bizitoki izan zen. K.a. 218. urtean Erromaren mendean gelditu zen. Elezaharrak dioenez, K.o. 60 urtean, San Paulok, zihoan ontziak hondoa jo zuelarik, Maltara iritsi eta kristau erlijioa irakatsi zien hango biztanleei. 395. urtean Erromako Inperioa zatitu zenez geroztik, Sortaldeko eskualdearen mendean egon zen Malta.

Ondoren bandaloen (454), ostrogodoen (494) eta bizantziarren (533) mendean egon zen.

Erdiaroa

870. urtean arabiarren eskuetan gelditu zen; arabiarrek eragin handia izan zuten Maltako hizkuntzan eta kulturan eta Islama zabaldu zuten. Maltera, egun, arabiera haren ondorengo hizkuntza da, eta gerora kristau erresumek berreskuratu zuten arren Malta, erlijioa aldatu zen berriro kristautasunera, baina ez hizkuntza.

1091n Roger I.a normandiar aitonen semeak hartu zuen uhartea, eta 1245ean, Frederiko II.ak arabiarrak uharteetatik kanpora egotzi zituen. 1266an, Karlos I.a Napoli eta Siziliako lehen erregeak hartu zuen uharteen gaineko aginpidea, eta 1283an Petri III.a Aragoikoak. 1530ean Karlos I.a Espainiakoak Jerusalemgo San Juan Ordenaren (Maltako Ordena deitua gero) zaldunen eskuetan utzi zuen uhartea. XVI. mendean Malta uharteak, J. Parisot de La Valette Maltako Ordenako Maisuak egindako harresiei esker, turkiarren erasoei eutsi zien.

Maltako Ordenatik britainiar agintera

XVII. mendean itsaslapurren babesleku izan zen. XVIII. mendearen erdialdetik aurrera Mediterraneoaren eta Sortaldearen arteko merkataritzagune nagusia izan zen frantsesentzat. Hala, 1798an, Maltako Ordena ahuldurik zegoela, Napoleonek hartu zuen Malta. Maltarrek, britainiarren laguntzaz, frantsesak uhartetik kanpora egotzi zituzten 1800an; britainiarren babesa eskatu zuten, eta 1814az geroztik, 1964an burujabetasuna lortu zuten arte, Britainia Handiaren babespean egon zen. XIX. mendean Britainia Handiaren itsasontzien babesgune nagusia izan zen, Britainia Handia eta Indiaren arteko merkataritza harremanetan.

XX. mendean istiluak izan ziren britainiarrek Maltako hizkuntza ofizialtzat hartzen ez zutelako, eta Maltari autonomia onartzen ez ziotelako. Bigarren Mundu Gerran Maltak Italiako eta Alemaniako hegazkinen erasoei eutsi zien; uhartea balio handikoa izan zen gerran, handik Siziliaren eta Libiako alemaniarren arteko komunikazioa eten ahal izan baitzen.

Estatu independentea

1947an maltarrek autonomia lortu zuten. 1964ko irailaren 21az gero (Parisko hitzarmena) Malta independentea da. 1974ko irailean errepublika egitura onartu zuten. 1979an Britainia Handiko gudarostea Maltatik atera zen, eta harrezkero ez da gune militarrik ezartzerik onartu. 1980-1982 bitarteko urteetan, Mediterraneoko petrolio hobien ustiapena zela eta, Maltaren eta Libiaren arteko harremanek okerrera egin zuten.

1984an adiskidantza eta elkarlaguntzarako hitzarmen bat izenpetu zuten bi herrialdeek. Alderdia Laborista hamasei urtez gobernuan egon ondoren (Dom Mintoff lehendabizi, eta Mifsud Bonnici gero), 1987ko hauteskundeetan Fenech Adami buru den Alderdi Nazionalista izan zen garaile. Honek Estatu Batuetara hurbiltzeko politika bideratu zuen. Inportazioak liberalizatu, merkataritzarako eremu askeak sortu, eta turismoa eta atzerritarren inbertsioa bultzatu ziren.

1992ko otsailean Lehen Ministro hautatu zuten ostera Adami, Alderdi Nazionalistak botoen % 51,77 eskuratuta eta Alderdi Laboristak % 46,50. Herrialdea Europar Batasunean sartzea zen Adamiren xede nagusia. 1993an adierazi zuenez, Maltak Europar Batasunean sartzeko baldintzak betetzen zituen, demokraziari eta giza eskubideei zegokienez, baina herrialdearen egitura ekonomikoa “zaharkitua“ zegoelakoan, oinarrizko erreformak egitea eskatu zitzaion.

1995eko ekainean Europar Batasunak diru-laguntza eman zion herrialdeari erreforma horietarako, eta 1996aren bukaeran herrialdea Europar Batasunean sartzeko negoziazioak hasiko zirela iragarri zen. 1996ko urriko hauteskundeetan Alderdi Laboristak botoen % 50,7 eskuratu zituen, eta Alderdi Nazionalistak % 48,7. Alfred Sant izendatu zuten Lehen Ministro. Gobernu berriak Malta NATOtik atera zuen. Santek adierazi zuen bere herrialdeak neutral jokatuko zuela, Mediterraneoan segurtasuna eta egonkortasuna bermatzearren.

Halaber, Europar Batasunean sartzeko programa geldiarazi zuen, eta sarrera hori polikiago eta pixkanaka –merkataritza libreko edo lankidetzako hitzarmenen bidez– egiteko asmoa azaldu zuen. 1998ko martxoan, oposizioak eskatutako zentsura boto batek gobernuaren dimisioa eragin zuen.

21. mendea eta Europako Batasuna

Malta 2004an sartu zen, azkenik, Europar Batasunean. 2007ko ekaineko Europako Kontseiluan adostu bezala, Malta euroaren zonaldean sartu zen 2008ko urtarrilaren 1ean.^[2]

21. mendean, Maltako bizitza politikoko eskandalu handiena Daphne Caruana kazetariaren hilketa izan da, 2017an bonba autoz egindako atentatuan eraila^[3]. Caruanak ikertu egiten zituen Maltako aberatsek Gobernuarekin dituzten konexioak, zeinak negozioen iturri dira askotan. 2019an. ikertutako enpresari horietako bat, Yorgen Fenech atxilotu zuten, eta horrek ekarri zuen Gobernuko kabinete-buruaren, Keith Schembriren, dimisioa, konexioak baitzituen Fenechekin. Protesta gehiagoren ondoren, Joseph Muscat lehen ministroak ere kargua utzi zuen.association with Caruana Galizia's murder. Epaiketa eta kondenek, dena dela, mafioso eragile zuzenak kondekatu dituzte, baina ez gaineko diru eta aginte mailako konexioak.

2022an, Maltako politikari bat, Roberta Metsola, aukeratu zuten Europako Parlamentuko presidente; David Sassoli aurrekoa gaixotasunak jota hil ondoren. Eskuin joerako eta abortoaren kontrako politikaria da Metsola^[3].

Gobernua eta administrazioa

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Maltako udalerrien zerrenda»

1993tik Malta 5 eskualde eta 68 udalerri edo udal kontzeju ezberdinetan banatzen da..^[4] Udalerrien eta Maltako Gobernuaren artean, Eskualdeko Batzarrak (malteraz: Kumitat Reġjonali) daude.

Maltako udal kontzejuak.

Malta uhartea		Gozo uhartea
Attard Balzan Birgu Birkirkara Birżebbuġa Bormla Dingli Fgura Floriana Gudja Gżira Għargħur Għaxaq Ħamrun Iklin Senglea Kalkara Kirkop Lija Luqa Marsa Marsaskala Marsaxlokk Mdina Mellieħa Mġarr Mosta Mqabba	Msida Mtarfa Naxxar Paola Pembroke Pietà Qormi Qrendi Rabat Safi San Ġiljan San Ġwann Santa Luċija San Pawl il-Baħar Santa Venera Siġġiewi Sliema Swieqi Ta' Xbiex Tarxien Valletta Xgħajra Żabbar Żebbuġ Żejtun Żurrieq	Fontana Għajnsielem Għarb Għasri Kerċem Munxar Nadur Qala San Lawrenz Sannat Victòria/Rabat Xagħra Xewkija Żebbuġ

Demografia

Maltaren biztanleak (bider 1000), FAO-ren arabera, 2005-ean.

Maltarrak (%96) feniziarren, arabiarren, italiarren eta ingelesen ondorengoak dira. Britainiar jatorriko gutxiengo bat ere badago. Biztanle gehienak Maltako uhartean bizi dira, hiri txikietan. Hiriburuaz gainera, Birkirkara (22.000 biztanle), Qormi (20.000) eta Silema (13.500 biztanle) dira hiri nagusiak. Hizkuntza ofizialak ingelesa eta maltera dira. Maltak Europar Batasuneko biztanle dentsitate handiena du, alde handiz: 1.282/km2.

2006n uhartean 400.000 pertsona biziz gain, kanpoaldean maltar jatorrizko hainbat jende dago:

Australian, 180.000
AEBetan, 70.000
Brasilen, 58.000
Kanadan, 33.000

Erlijioari dagokionez, maltarren %98 katolikoak dira.

Hiri handienak

Ekonomia

Nekazaritzak garrantzi handia du Maltako ekonomian. Lurraren %40 inguru dago landuta, baina herrialdeko biztanle dentsitate handia dela, batetik, eta lurraren pobretasuna, bestetik, elikagaiak inportatu egin behar izaten dituzte. Patatak, tomateak, meloiak, garia, garagarra, barazkiak, fruitu arbolak, mahastiak eta loreak lantzen dira batez ere.

Horretaz gainera aipagarriak dira elikagaiak eraldatzeko industria, ehungitza, altzariak, tabakoa, makina arinak, eta produktu kimikoak, besteak beste. Dena dela, ekonomia kanpo merkataritzaren mende, manufakturen mende eta, batez ere, turismoaren mendean dago.

Kultura

Hizkuntzak

Maltera uharteko bertako hizkuntza da, ofiziala ingelesarekin batera. Jatorri arabierazkoa izan arren, latindar alfabetoaz idazten da. Italiera ere oso hedatua dago (1934ra arte ofiziala zen).

Gizateriaren Ondare

Maltak UNESCOk Gizateriaren Ondare izendaturiko hiru leku ditu:^[5]

Irudia	Izena	Lekua	Oharra(k)	Izendapen urtea	Mota
UNESCOko Gizateriaren Ondare izendaturiko lekuak Maltan
	Ħal-Saflieniko hipogeoa	Malta uhartea	Ħal-Saflieniko hipogeoa historiaurreko lur azpiko tenplu bakarra da	1980	Kultural
	Maltako tenplu megalitikoak	Malta eta Gozo uharteak	Tenplu megalitikoak	1980, 1992	Kultural
	Valletta	Malta uhartea	Vallettako alde zaharra	1980	Kultural

Kirolak

Maltako Tourra (ofizialki, Tour ta Malta^[6]) da herrialdeako itzuli garrantzitsuena. Lau etapa izaten ditu Malta zein Gozo-ko uharteetan zehar. Martxoan edo apirilean izaten da. Herrialde txikia denez, zirkuituko etapak izaten dira. 1990. urtean izan zen lehenango ekitaldia.

Herrialdean, futbol estadio handi bat dago, Maltako uharte erdialdean.

Maltar ezagunak

Joe Sacco (1960-), komikigilea.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/08/10 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
↑ (Frantsesez) Cyprus et Malte prêtes à réjoindre la zone euro en 2008. 16 May 2007/5/16 (Noiz kontsultatua: 2016/12/29).
↑ ^a ^b (Gaztelaniaz) «Un rico empresario de Malta, acusado de ordenar el asesinato de la periodista Caruana Galizia» La Voz de Galicia 2019-11-20 (Noiz kontsultatua: 2022-03-20).
↑ Malta. Assembly of European Regions (Noiz kontsultatua: 2015-4-1).
↑ (Ingelesez) Unesco. World Heritage List: Europe and North America. .
↑ «Tour ta' Malta» www.tourtamalta.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).

Kanpo estekak

Maltako gobernuaren webgunea
(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Datuak: Q233
Multimedia: Malta / Q233

[Euskaltzaindia-1] Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .

[2] (Frantsesez) Cyprus et Malte prêtes à réjoindre la zone euro en 2008. 16 May 2007/5/16 (Noiz kontsultatua: 2016/12/29).

[#1-3] (Gaztelaniaz) «Un rico empresario de Malta, acusado de ordenar el asesinato de la periodista Caruana Galizia» La Voz de Galicia 2019-11-20 (Noiz kontsultatua: 2022-03-20).

[4] Malta. Assembly of European Regions (Noiz kontsultatua: 2015-4-1).

[5] (Ingelesez) Unesco. World Heritage List: Europe and North America. .

[6] «Tour ta' Malta» www.tourtamalta.com (Noiz kontsultatua: 2022-03-13).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]