biologiuri

anTropologia

1
"ai ase, bunebaSi mimdinare oms, SimSilsa da
sikvdils, pirdapir moyveba yvelaze didebuli
Sedegi, romlis warmodgenac Cven SegviZlia:
umaRlesi cxovelebis Camoyalibeba. rogori
sidiadea am formiT danaxul Zlevamosil
sicocxleSi, romelic Tavidan ramdenime an sulac
erTi formiT arsebobda; da sanam es planeta
mudmivad brunavda gravitaciis ucvleli kanonis
Sedegad, martivi sawyisidan warmoiSva da
warmoiSveba sicocxlis usasrulo, yvelaze
lamazi da gasaocari formebi." - Carlz darvini

suraTi (1.1) 1834 wels Carlz darvinis mier

Caxatuli misi pirveli evoluciuri xe warweriT:
“me vfiqrob”

2
 adamianis adgili
sicocxlis evoluciis
procesSi
s axeobis raobis zusti gansazRvra sakmaod Znelia. Ysamecniero wreebSi saxeobis ganmartebis
Tanamedrove da mTavar kriteriums gamravlebis unari warmoadgens. Tu ori individis
STamomavals Tavad SeuZlia nayofieri STamomavlobis mocema, es ori individi erTsadaimave
saxeobas miekuTvneba. saxeobas laTinur saxelwodebas vaZlevT. laTinurad ufro „damajereblad"
„mecnierulad" JRers. es "saerTaSoriso ena" yvelasaTvis gasagebia, saerTaSorisoa da
neitraluri. klasifikacia SesaZlebelia uamravi kriteriumis gamoyenebiT: zomebis, sicocxlis
xangrZlivobis, anbanis, geografiuli gavrcelebis, gamravlebis tipis, kvebis reJimis da sxva
maxasiaTeblebis mixedviT.
klasifikaciis uamravi sistema arsebobs, dawyebuli yvelaze martividan da damTavrebuli
urTulesi sistemebiT, yvelaze racionaluriT da, aseve, yvelaze subieqturiT. Tanamedrove
samyaroSi arsebuli yvela cocxali saxeoba sferos formis buCqze SeiZleba iqnas warmodgenili
milionobiT rtos da ganStoebis saxiT. sicocxlis formis es Tanamedrove warmodgena jer
kidev ramdenime saukunis win dawyebuli suraTis
ganviTarebis procesis Sedegia, romlis suraTi 1.2 Sarl bones cocxal
gamosaxvac kibiT daiwyo. me–18 saukuneSi arsebaTa kibe, 1745 weli
dominirebs cocxal organizmTa uwyvetobis
gamomxatveli Sarl boneseuli sqema: „Idée d‘une
echelle des etres naturels“ (suraTi
1.2)bunebismetyvelis mizani cocxali
organizmebis klasifikacia da dajgufeba iyo,
romelsac adamiani agvirgvinebda. me–18 saukunis
meore naxevris mniSvnelovani figuraa Svedi
bunebismetyveli karl lineusi. cnobili „Systema
naturae“-s avtori iswrafvoda moexdina yvela
cocxal saxeobaTa sistematizacia, romliTac is
klasebis, rigis, gvaris da saxeobebis mixedviT
ajgufebda. karl lines mier SemoRebuli
saxeobaTa binomuri anu orwevriani
nomenklatura dRevandeli mecnieruli
nomenklaturis safuZvelia. aAdamians lines
cocxali samyaros klasifikaciaSi sakuTari
adgili aqvs.
Tanamedrove adamiani homo sapiensia. homos gvari primatebis rigSia gaerTianebuli,
primatebi ekuTvnian ZuZumwovarTa klass, romelic Tavis mxriv cxovelTa samefoSi Sedis. dRes
cocxali arsebebis dajgufebisas sistematizaciis igive principiT vxelmZRvanelobT, Tumca am
klasifikacias kidev bevri ganxra miemata: qve–rigi, qve–ojaxi da a. S. me-18 saukuneSi
mimdinare debatebi bunebismetyvelebs Soris ZiriTadad Sarl bones uwyvetobis da lineusis
dayofis momxreebs Soris mimdinareobs. me–18 saukunis bolos Cndeba mesame mimdinareoba,

3
 “Cvena varT – mTEel qmnilebaTa mizani, codnis wyaro da muzani, didi samyaros
beWedi, da im beWdis almasi!
- Oოmar xaimi

romelic am oris gaerTianebas Seecdeba. am SexedulebiT agebul sicocxlis xeze gamosaxuli

cocxali saxeobebi wyvetis gareSea warmodgenili, xolo xis calkeuli StoTa daboloebaze aSkara
wyveta SeimCneva. cocxali organizmebis gamoxatvis
es magaliTi istoriuladac sainteresoa, radgan
masze movlenebi qronologiuradaa ganTavsebuli:
Zveli movlenebi xis ZirSia moTavsebuli, xolo
axali mis TavSi. darvinis saxeobaTa warmoSobaSic
(1859) gvxvdeba es xe(suraTi 1.1) , romelic
sicocxlis wyveta–uwyvetobas ki ara, sicocxlis
ganviTarebis istorias asaxavs. darvini pirvelia,
romelic am xis wakiTxvis axal versias
gvTavazobs, xe xdeba genealogiuri. me–19
saukuneSi miRebul sicocxlis xis models (suraTi
1.3) aseTi saxe aqvs: xis ZirSi yvelaze
primitiuli saxeobebi, xolo mis TavSi adamiania
ganTavsebuli. TiTqos yvelaferi idealurad aris,
magram sinamdvileSi es uzarmazari xe yalb
suraTi 1.3. ernest hekkeli,1879
istorias asaxavs. mTavari Secdoma mis tanSia, weli
sadac safexurebrivi, privilegirebuli ganlagebiT
erT saxeobas meore moyveba. cocxali organizmebis erTi nawilis xis ZirSi, xolo danarCenebis
kenweroSi moTavseba mecnierul sinamdviles ar Seefereba. sicocxlis xe sinamdvileSi sferos
formis buCqi aris (suraTi 1.4), romelic qvemodan zeviT ki ar izrdeba aramed yvela
mimarTulebiT. klasikuri xis formis magivrad mrgvali buCqi. sferos xis SuagulSi CaxedviT
yvela im rtos da ganStoebas aRmovaCenT romelic adamianis saxeobas yvela sxva danarCen cocxal
saxeobebTan akavSirebs. pirveli rac TvalSi mogvxvdeba preistoriuli adamianebis ukve Camqrali
saxeobebia, romlebic gamxmari totebiT aris warmodgenili. momdevno stumrebi romlebic Cven
gzaze Segvxdeba Cveni yvelaze axlo cocxali biZaSvilebi, Simpanze da bonoboa. Cven samives
erTi saerTo winapari gvyavda, romelic afrikaSi, daaxloebiT 6 mln wlis win cxovrobda.
gadavinacvloT kidev 1 mln wliT, gzaze mTis gorila gamoCndeba, kidev ramdenime milioni weli
da oran–gutans mivadgebiT. es imas niSnavs, rom Cven yvelas odesRac saerTo winapari gvyavda.
ra Tqma unda erTi SexedviT es biZaSviloba arc ise advili warmosadgenia. Cveni da maTi
embrionebis Seswavla ufro naTel warmodgenas gviqmnis saerTo warmomavlobaze. embriologias
didi mniSvneloba aqvs klasifikaciis dros. embrionis mdgomareobaSi myof organizms bevri
iseTi Tviseba axasiaTebs rac Semdeg stadiebSi TandaTan qreba. es maxasiaTeblebi gvexmareba
saxeobebs Soris kavSiris dadgenaSi. rac ufro axalgazrdaa adamianis embrioni, miT ufro
metad hgavs is sxva cxovelebis imave asakis embrionebs. modiT gavagrZeloT mogzauroba.
gadavinacvloT momdevno totze, anu hominoidebisaze, romelzec gibonebis ramdenime saxeobaa

4
 gaerTianebuli. adamianis da gibonis erT–erTi
mTavari msgavseba kudis ararsebobaaa, amitomac
adamiani gibonTan erTad hominoidebis jgufSia
gaerTianebuli. maSasadame me hominoidi var radgan
kudi ar maqvs, ufro swored aRar maqvs. adamianis
41 dRis Canasaxis fotoze aSkarad Cans kudi,
romelic qreba 7 kviris Canasaxis SemTxvevaSi,
xerxemali atrofirebas ganicdis da kudis masTan
Sezrda xdeba. Cndeba koqsisi, romelic gvxvdeba
gibonTan. daaxloebiT 25 mln wlis win
hominoidebis toti uerTdeba sxva tots, im
maimunebisa romelTac kudi aqvT. maT Sorisaa
babuini, makaka da a. S. (sul 82 saxeoba).
adamiani maTTan erTad qmnis katarinielebis
super–ojaxs. maSasadame adamiani katarinielic
suraTi 1.3. sicocxlis xe
aris, misi nestoebis gamo. katarinielebis
mTavari damaxasiaTebeli Tviseba nestoebis ara
ganze aramed qvemoT mdebare mimarTulebaa. adamiani simiurformiania (laTinuridan Simian –
maimunisaTvis damaxasiaTebeli) da sxva, sia Zalian grZelia. mTeli rigi niSan–Tvisebebis
gamo adamiani danarCen 188 saxeobasTan erTad primatia. primatebi 63 mln welia, rac
dedamiwaze cxovroben. da mainc ra adasturebs imas rom adamiani primatia? es cera TiTis
gamoa. cera TiTi TiTebSi pirveli TiTia da gamocalkevebulia sxva danarCenebisagan. misi
meSveobiT Cven veyrdnobiT an vaWerT. es is Tvisebaa, romelsac adamiani inawilebs gorilas,
Simpanzes, babuins da sxva primatebTan erTad. gamocalkevebuli cera (Oopposing thumb) ar aqvT
sxva ZuZumwovrebs. es gansakuTrebuli inovaciaa, romelic adamianma sxva primatebTan erTad
memkvidreobiT miiRo saerTo winaprisgan. es saerTo inovacia is ZiriTadi cnebaa, romelic
aadvilebs jgufebis Seswavlas da maT klasifikacias. misi daxmarebiT adamianze arsebuli
Sexeduleba Tavdayira dgeba. mis TiToeul fizikur maxasiaTebels romeliRac gansakuTrebul
winaparTan mivyavarT, romelic sicoxlis xis zust rtos emTxveva. adamiani erTgvari
Tavsatexia, romelic milionobiT wlebis manZilze mimdinare evoluciis drois Sedga. cera
TiTi, or fexze gamarTuli dgoma, cxviri, filtvebi, bilateraluri simetria, da sxv. sicoxlis
xe adamianis Seqmnis xangrZliv istorias yveba. zogierTi misi organos SeZenis istoria,
magaliTad cera TiTisa, sul axalia. ai ujreds rac Seexeba is ki Zalian, Zalian Zvelia.
adamianis sxeulis TiToeuli nawili sicocxlis xis gansazRvrul tots miesadageba. xis
centrisaken gadanacvlebiT SeiZleba am nawilebis warmoSobis axsna. primatebis Semdeg
kurdRlebisa da mRrRnelebis rigebia. Semdegi rto „espanur saerTo sacxovrebels" hgavs, aq
gvxvdeba: lomi, cxeni, veSapi, memindvria, martorqa, kenguruebis ojaxi da sxv. ra aqvs
adamians saerTo maTTan? adamians am cxovelebTan ori didi msgavseba akavSirebs: ZuZu da
moZravi beWis Zvlebi, rac maT saerTo winaprisgan miiRes. beWis Zvali axali SesaZleblobebs
iZleva, kerZod Tavisufali moZraobis saSualebas. adamianis da sxva primatebis SemTxvevaSi

5
 “Tqma imisa, rom bunebas adamianis ufro uyvars, vidre kombosto – niSnavs Cvens
Sexedulebas SevuRitinoT sasacilo warmodgenebiT”
- sirano de berJeraki

qordianebis savaraudo filogenezi: diagramaze naCveneba qordianebis ZiridaTi

kladebis kavSiri ekalkanianebTan, CamoTvlilia konkretuli kladebis zogierTi
SeZenili niSan-Tviseba. magaliTad, yvela qordians, da mxolod qordians, aqvs
notoqorda.

beWis Zvali zurgis vertikalurad moZraobs da xelis gverdiT moZraobis saSualebasac iZleva,
risi meSveobiTac primatebs Tavisuflad SeuZliaT xeze dakideba an Camokideba. adamiani
cocxalmSobiarea, anu misi Canasaxi dedis organizmSi viTardeba. mas aqvs Tma, mkerdi da
yurebi. Adamianis Tbilsisxliani arsebaa, anu sxeulSi inarCunebs mudmiv temperaturas. adamiani
ZuZumwovari arsebaa. sferos xis Semdgomi didi toti amninioniani saxeobebisaa. maT Sorisaa
vardisferi flamingo, mtredi da sxv. adamians maTTan amniozuri organos (erTgvari membrana
romelSic gaxveulia embrioni) qona anaTesavebs. anu odesRac arsebulma saerTo winaparma
adamians da am arsebebs es axali Tviseba dautova. Semdgom safexurze daaxloebiT 340 mln
wlis totze gvxvdeba tetrapodebis (oTxfexianebis) super–klasi. tetrapodTa rigebSi rom
CaveweroT aucilebelia ori wyvili 1 dan 8 TiTis mqone kidurebis qona. tetrapodebs miekuTvneba
27 aTasi saxeoba, adamiani cocxalmSobiarea, anu misi Canasaxi dedis organizmSi viTardeba.
mas aqvs Tma, mkerdi da yurebi. Adamianis Tbilsisxliani arsebaa, anu sxeulSi inarCunebs
mudmiv temperaturas. adamiani ZuZumwovari arsebaa. sferos xis Semdgomi didi toti

6
 “Tavis qმnilebebs Soris bunebas ar warmouqmnia arc klasebi, razmebi, ojaxebi,
gvarebi da arc saxeoba, magram gamonaklisia individi”
- Jan batist lamarki

amninioniani saxeobebisaa. maT Sorisaa vardisferi flamingo, mtredi da sxv. adamians

maTTan amniozuri organos (erTgvari membrana romelSic gaxveulia embrioni) qona
anaTesavebs. anu odesRac arsebulma saerTo winaparma adamians da am arsebebs es axali
Tviseba dautova. Semdgom safexurze daaxloebiT 340 mln wlis totze gvxvdeba tetrapodebis
(oTxfexianebis) super–klasi. tetrapodTa rigebSi rom CaveweroT aucilebelia ori wyvili 1
dan 8 TiTis mqone kidurebis qona. tetrapodebs miekuTvneba 27 aTasi saxeoba, romelTa
Sorisaa salamandra, Jirafi da sxv. gadavinacvloT 420 milioni wlis win, sanam adamianis
- lamarki
winapari jer kidev ar aris gamosuli wylidan. ra moxda? ram gamoiwvia sicocxlis xmeleTze
gadmonacvleba? savaraudod am dros xdeba is inovacia, ramac sicocxlis formebis xmeleTze
gadanacvleba gamoiwvia. diax saqme exeba, Cvens xelebs da fexebs, oRond evoluciis
terminologiiT Tu vixelmZRvanelebT, es farflebia. farfli danarCen sxeulTan erTi ZvliT
aris mimagrebuli. swored es Zvali Sordeba ConCxs da misi daboloeba ganviTardeba da
gadaizrdeba sxvadasxva formebisaken, rac sxvadasxva funqcias iwvevs, magaliTad siaruls,
rac avtomaturad wylidan gamosvlas niSnavs, xeze aZvromas da aseve frenas. Tu kidev
gadavinacvlebT xis centrisaken, davinaxavT ufarflo Tevzebs, anu maTi es adgili Sezrdilia
sxeulTan. adamiani gnatostomia (Ggnathostomata - ybis mqone piri) rogorc TeTri zvigeni,
hemoglobinis da ybis gamo, romliTac msxverplis daWera SeuZlia. adamiani xerxemliania,
radgan aqvs xerxemali, aseve kraniati, radgan aqvs tvinis Sesanaxi da dasacavi yuTi. Aadamiani
,aseve, meoradpiriania. pirveladpirianebisgan gansxvavebiT, meoreadpirianebis embrionis
formirebisas warmoqmnili pirveli xvreli warmoqmnis anuss. piris formireba ki xdeba Semdeg,
anu meored warmoqmnili xvrelisagan. adamiani bilateraluri arsebaa, rogorc Zmris buzi,
rogorc lokokina, radgan misi sxeulis RerZi simetriulia da sxeuli or Tanabar nawilad aris
gayofili. rodesac 700 mln wels vuaxlovdebiT, aseve vuaxlovdebiT cxovelTa samefos
sazRvrebsac. adamiani metazoaa (Mmetazoa), anu mravalujrediani cxovelia. Semdgomi Soreuli
biZaSvilebi mcenareebi arian. maT Cvengan gansxvavebiT ganviTarebis sxva saxe airCies. Cveni
saerTo winapari 1 miliardi wlis win cxovrobda. adamiani da mcenareebi (Eeukaryota), anu
erT-erTi prokariotuli samefoa baqteriebi: mecnierTaTvis cnobili da Seswavlilia aTi
aTasobiT baqteria, savaraudod ramdenime milioni sxvadasxva saxeoba unda arsebobdes.
baqteriebs unda vumadlodeT bevr daavadebas, mag. qoleras da yivanaxvelas. Tumca isini bevr
umniSvnelovanes rolsac asruleben da maT gareSe dedamiwaze sicocxle ar iqneboda; arc homo
sapiensi iarsebebda. baqteriaTa cxovelmyofelobis Sedegad dagrovda pirvelad atmosferoSi
Jangbadi da Seiqmna JangbadiT msunTqavi organizmebis arsebobis pirobebi. dagrovili
Jangbadidan warmoiqmna ozonis fena, daiklo ultraiisferma radiaciam da SesaZlebeli gaxda
xmeleTze cxovreba. baqteriebiTaa dafaruli Cveni kani da nawlavebis kedlebi. isini
gvexmarebian sxva mikrobebisagan Tavdacvasa da saWmlis monelebaSi.mesame samefoa arqea.
baqteriaTa msgavsad, isinic erTujrediani ubirTvo organizmebia, Tumca bioqimiurad,

7
 “RmerTo, damifare lamarkiseuli “progresisaken midrekilebis” msgavsi uazrobisgan”
- Carlz darvini

riyis qvidan mTavarangelozamde

im droidan, rogorc ki daiwyo obieqtebis klasifikacia, adamianebi
cdilobdnen maT dayofas martiv da rTul, metad Tu naklebad srulyofil,
evoluciurad mcired da progresul nawilebad. SeuZlebelia erT mwkrivSi,
erTzomadi TanmimdevrobiT dalagdes cocxali bunebis yvela mravalricxovani
forma. Ees esmoda lamarksac, romelmac aRiara progresuli ganviTarebis
ramdenime mimarTuleba. Llamarkis mixedviT, oOrganizmebi iZulebulni arian
Seeguon garemos, moaxdinon maTze mizanSewonili reagireba, progresi da
Seguebuloba. ratomaa, rom bunebaSi Tanaarseboben sicocxlis umaRlesi da
umdablesi formebi? lLamarki amas Semdegnrad xsnis: sicocxlis TviTCasaxvis
procesi mimdinareobs amJamadac. sicocxlis umdablesma formebma jer kidev
ver moaswres amaRlebuliyvnen umaRles donemde. im droidan moyolebuli, rac
lui pasterma daamtkica sicocxlis TviTCasaxvis SeuZlebloba, aseTi
ganmartebis aRiareba ar SeiZleba, miTumetes amJamad. D
darvinis Teoria problemas wyvets martivad: saxeobani progresulad
evolucirdebian mxolod im dros, rodesac es maTTvis xelsayrelia, roca
maRal organizebulobas ZaluZs uzrunvelyos warmateba sicocxlisTvis
brZolaSi.magram ukeTesi Seguebuloba, romelic uzrunvelyofs warmatebas
arsebobisTvis brZolaSi, SesaZelebelia iyos progresis sazomi? a A mis
sawinaaRdegod SeiZleba Semdegnairi Sepasuxeba: ramdenadac yvela amJamad
arsebuli organzmi ar ganadgurebula gadarCeviT – maSasadame, yvela
organizmi progresulia da tuberkuliozis Cxiric imdenadve progresulia,
ramdenadve adamiani.

struqturulad da genetikurad imdenad gansxvavdebian maTgan da eukariotebisagan, rom

mecnierebma isini calke samefod gamoyves.am jgufSi Sedis saxeoba Pyrococcus abyssi, romelic
80–100 gradusian wyalsa da uJangbado garemoSi cxovrobs. es organizmia saintereseoa masSi
arsebuli cilis gamo, romelic universaluri gaxlavT. universaluri imitom, rom msgavsi cila
aRmoCenil iqna TiTqmis yvela cocxali saxeobis organizmSi. is funqcia, rac mas akisria
Zalian sainteresoa, radgan am arqes cilis SeswavliT SeiZleba bevri adamianTa avadmyofobebze
azris Seqmna. samive domeni, eukariotebi, prokariotebi da arqea SeiZleba gavaerTianoT
ujredul arsebebSi. amaT garda, arseboben araujreduli arsebebis, mag. virusebi. yvelas erTad
ki, am uzarmazar ojaxs, romelsac Cven yvelani vekuTvniT erTi ubralo saxelwodeba aqvs:
cocxali arseba. adamiansa da Pyrococcus abyssi-sac erTidaigive genetikuri kodi da msgavsi
cilebi aqvT. baqteriebsas da arqeasac adamianis msgavs dnm aqvT. universaluri cilebis
arsebobam filogenetikis specialistebs universaluri xis Seqmnis saSualeba misca, riTac yvela
cocxal saxeobas Soris kavSiri dgindeba.am sqemaze cxovelTa samefos arc Tu ise didi adgili
ukavia. Cveni warmodgeniT samyaros cxovelebi da mcenareebi qmnian. sinamdvileSi ki
mikroorganizmebi qmnian biosferos mravalferovnebas.

8
xis Sig SuagulSi Tu gadavinacvlebT iq LULUCA-s davinaxavT. yvela cocxali arseba, eukariotebi,
arqea Tu baqteriebi erT ojaxs miekuTvneba, rac imas niSnavs, rom Cven yvelani naTesavebi
varT da erTi saerTo winaprisgan movdivarT. mas 'bolo universaluri saerTo winapari'
ewodeba.
evoluciis TvalsazrisiT nebismierma cocxalma organizmma, lukadan dRevandel dRemde,
zustad erTidaimave sirTulis da ganviTarebis gza gaira. Cven xSirad vambobT, rom sxvebze
metad ganviTarebulebi varT, miTumetes rocs saqme exeba baqteriebs da sxva mikro
organizmebs. xSirad maT martiv sxeulebad ganvixilavT, magram sinamdvileSi ase ar aris, es
organizmebi ar arian sxvebze metad an naklebad ganviTarebulebi. am SemTxvevaSi saqme exeba
kompleqsurobas, riTac adamianis Tavis tvini gamoirCeva. mcdaria saubari met–naklebad
ganviTarebul organizmebze, ufro swori iqneba Tu vityviT sicocxlis mowyobis an
strategiebis gansxvavebulobaze.

„gansakuTrebiT sasiamovnoa iyo am grandoizuli speqtaklis nawili, maSinac ki,

Tu mogvixdeba sakuTari Tavi CavTvalo elWeqis ganmuxtvisa da gulisamrevi
airebis pirdapir STamomavlad"
- x. Sepl

9
 შეკითხვები
 როგორ შევისწავლით წარსულს ნამარხების მიხედვით?
 რა არის არქეოლოგიური ნივთიერი ძეგლი?
 რას გვეუბნება ნივთიერი ძეგლები წარსულში არსებულ საზოგადოებებზე?
 რით განსხვავდება პალეოარქეოლოგია ისტორიული არქეოლოგიისა და
ეთნოარქეოლოგიისგან?
 რა ძირითადი ტექნიკები არსებობს არქეოლოგიური ძეგლის ლოკაციის დასადგენად?
 როგორია არქეოლოგიური გათხრების ბაზისური პრინციპები?
 როგორ ათარიღებენ არტეფაქტებს არქეოლოგები?

რატომ შევისწავლით ადამიანის წარსულს? ანთროპოლოგიის ისტორიის ადრეულ ეტაპზე ამ

შეკითხვაზე პასუხი ცალსახა იყო. ნამარხებს და არტეფაქტებს სამყაროს შესახებ ინტერესის, ასევე
ნივთების შეგროვების გამო სწავლობდნენ. ეს ინტერესი ბუნებრივი სამყაროსადმი მზარდი
ინტერესის ანარეკლი იყო, რომელიც მე-15 საუკუნის დასაწყისში დასავლური მეცნიერების
რევოლუციასთან ერთად წარმოიშვა. თუმცა ხშირად ადრეული კოლექციონერებისთვის ეს საგნები
მხოლოდ საგნები იყო. აღმოჩენილ ნივთს თაროზე ათავსებდნენ, რათა შემდგომ მისთვის სრულიად
უინტერესოდ ან სულ მცირე ინტერესით შეეხედათ. ეს მცირედი ინტერესი მოიცავდა იმას თუ
საიდან მოდიოდა ნამარხი, რისი თქმა შეეძლო ამ არტეფაქტს ან მასთან დაკავშირებულ მასალას
მათი შემქმნელი ხალხის შესახებ. ამ ტიპის კოლექციონერებს ანტიკვარებს (ძველებური ნივთები
შემკრები) უწოდებენ.

ადრეული ანტიკვარული კოლექციები ნამარხებისა და

არქეოლოგიური მასალების გარდა ბევრ სხვა ნივთსაც
შეიცავდა. მაგალითად, ოლაუს ვორმიუსის, მე-18 საუკუნის
დანიელი სწავლულის მუზეუმი ნამარხებისა და უძველეს
ქვის იარაღებთან ერთად შეიცავდა უნიკალური ფორმის
ქვებს, ნიჟარებს, ეთნოგრაფიულ საგნებს და საინტერესო
ნივთებს მთელი მსოფლიოდან. მიუხედავად იმისა, რომ ეს
ნივთები უმეტესად დიდი სიფრთხილით იყო აღწერილი და
ილუსტრირებული, მათ არ აანალიზებდნენ, არ უკეთებდნენ
ინტერპრეტაციას, რათა სიცოცხლის ევოლუციისთვის ან
უძველესი ადამიანის ცხოვრების წესისთვის ნათელი
მოეფინათ. რა თქმა უნდა, უძველესი მონეტების, მეტალის
არტეფაქტებისა და სამკაულების ამოცნობა რთული არ იყო,
მაგრამ ქვის იარაღები და უძველესი ჭურჭელიც კი ბუნებრივად არსებულ ნივთებად ან ტროლების,
ელფების და ფერიების შექმნილად წარმოედგინათ.
მე-18 საუკუნიდან, სწავლულები საგნების მარტივ აღწერას გასცდნენ და გააცნობიერეს თუ რამხელა
მნიშვნელობა ჰქონდა ნამარხებსა და მატერიალურ კვალს ადამიანის უძველესი საზოგადოებების
შესწავლაში. ამ შესწავლამ მოიცვა კონტექსტი საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში არსებული
მთელი რიგი ახალი დაკვირვებებისა, მათ შორის ბევრი გეოლოგიური ძეგლების და დედამიწის
ასაკის შესახებ. 1797 წელს, ინგლისელმა ჯენტლმენმა, ჯონ ფრერმა, გამოაქვეყნა ანგარიში
ზოგიერთი ქვის იარაღზე, რომელიც მან სუფოლკში, ხრეშის კარიერში იპოვა. მართალია მცირე,
მაგრამ აღწერილობა მტანჯველია, წარსულის კვალის მიმართ შეცვლილი დამოკიდებულების
ფარგლებში. გადაშენებული ცხოველების განამარხებული ძვლები და ქვის იარაღები -
სინამდვილეში პალეოლითის დროინდელი ხელის ნაჯახი - იპოვეს მიწის შრეში, 12 ფუტზე დაბლა,
შედარებით ახალი ნივთებისგან დამოუკიდებლად. ფრერმა სწორად ივარაუდა რომ ეს იარაღები
„ნამდვილად ძალიან შორეული პერიოდიდან, დღევანდელ სამყაროზე გვიანდელიც კი“ იყო. ეს იყო
პრეისტორიული არქეოლოგიის აღიარება.
მე-19 საუკუნეში პირველად აღმოაჩინეს ადამიანის უძველესი წინაპრის ნამარხები. აღმოჩენილი
ნამარხი შეიცავდა ძვლებს, რომელიც ნეანდერის ხეობაში, გერმანიაში 1856 წელს იპოვეს.
დღესდღეობით მიჩნეულია როგორც არქაული ადამიანის სახეობა, ჰომო ნეანდერტალელი ან
ნეანდერტალელი ადამიანი. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ნამდვილად ისტორიული აღმოჩენა იყო,
ნამარხების მნიშვნელობა აღმოჩენის პერიოდში არ იყო გააზრებული. არსებობდა განსხვავებული
ინტერპრეტაციები. ზოგიერთი მკვლევარი სწორად მიიჩნევდა ნამარხს, როგორც ადამიანის
ადრეულ წინაპარს, ხოლო სხვები სხვადასხვანაირად უარყოფდნენ ამ მოსაზრებას აღმოჩენილ
ძვლებზე და ამტკიცებდნენ, რომ ისინი მიეკუთვნებოდა კაზაკელი ჯარისკაცის, მოხუცი
ჰოლანდიელის, ძლიერი აღნაგობის კელტს ან პათოლოგიურ იდიოტს. ინტერპრეტაციები დროთა
განმავლობაში გროვდებოდა, თუმცა მე-19 საუკუნის ბოლოს თანამედროვე არქეოლოგიური და
პალეო- არქეოლოგიურ შესწავლას უკვე კარგად ჰქონდა ფესვები გადგმული.
ამ თავში განხილული იქნება წარსულის ნივთიერი ძეგლები და ზოგიერთი ტექნიკა, რომელსაც
თანამედროვე არქეოლოგები იყენებენ, ადგილმდებარეობის განსაზღვრის, აღდგენისა და მათი
აღმოჩენების დათარიღებისთვის. ერთის მხრივ, ეს მოიცავს ძვლებს და დაკონსერვებულ ნაშთებს,
რომლებიც გამოიყენება პალეოანთროპოლოგების მიერ ადამიანის წარმოშობის კვალდაკვალ
მისაყოლად. მეორეს მხრივ, ეს ნივთიერი ძეგლები ეხება ადამიანის ქცევის მატერიალურ ჩანაწერს,
რომლებზეც არქეოლოგები ყურადღებას წარსულის კულტურების ინტერპრეტირების მიზნით
ამახვილებენ. რეალურად, ქვედისციპლინები ერთმანეთზე გადაჭდობილია.
პალეოანთროპოლოგები გათხრებსა და გეოდეზიურ კვლევებში დაახლოებით ისეთივე ტექნიკებს
იყენებენ როგორც არქეოლოგები, ან ეყრდნობიან არქეოლოგებს თავიანთი აღმოჩენების
ადგილმდებარეობისა განსაზღვრისას და აღდგენისას.
წიგნში წარმოდგენილია ზოგიერთი ტექნიკისა და თანამედროვე ინტერპრეტაციების ზოგადი
მიმოხილვა. ამ დისკუსიების კითხვისას მნიშვნელოვანია გახსოვდეთ, რომ ეს ინტერპრეტაციები
მუდმივ განახლებას განიცდის; გამუდმებით პოულობენ ახალ ნამარხებსა და არქეოლოგიურ
ძეგლებს. გაუმჯობესებული მეთოდები ასევე ცვლის მკვლევარებისთვის ხელმისაწვდომი
ინფორმაციის რაოდენობასა და ხარისხს. თითოეული ეს აღმოჩენა ემატება იმ ხელმისაწვდომი
ინფორმაციის რაოდენობას, რომლის მიხედვითაც ხდება წარსულის ინტერპრეტაცია და ამავე
ინფორმაციის საშუალებით ფასდება და განახლებას განიცდის უკვე არსებულის ინტერპრეტაციები.

პასუხის გაცემა შეკითხვებზე

ძალიან ცოტა არქეოლოგი ან პალეოანთროპოლოგი თუ უარყოფს იმ აღტაცებას, რომელიც
კარგად შემონახული ნამარხის აღმოჩენას ახლავს, ხელუხლებელი ისრის ბუნიკი იქნება თუ
მეფის დალუქული საფლავი, მაგრამ ამ მეცნიერებისთვის მთავარი მამოძრავებელი ძალა
აღმოჩენის რომანტიკა არ არის.
პოპულარული კინო-სურათების საპირისპიროდ, თანამედროვე მკვლევარები უფრო მეტ
დროს ლაბორატორიებში ან საბეჭდი მანქანის წინ ატარებენ ვიდრე ნამარხების ძიებასა ან
დაკარგული ქალაქების აღმოჩენაში. შესაძლოა, მათი ყველაზე ფუნდამენტური სურვილი
დროში დაბრუნება და ჩვენი წარსულის სრულად გაგება იყოს. ეს წიგნი ეხება რამდენიმე
მნიშვნელოვან შეკითხვას, რომლებზეც პასუხის გაცემას პალეოანთროპოლოგები
და არქეოლოგები ცდილობენ; სახეობების ევოლუცია, სამყაროს კოლონიზაცია ადამიანების
მიერ, მიწათმოქმედების წარმოშობა, რთული სოციუმისა და სახელმწიფოს წარმოქმნა.
მიუხედავად იმისა, რომ ანთროპოლოგები ძალისხმევას არ იშურებენ, რათა რამდენადაც
შესაძლებელია სრულად მოახდინონ გარდასული ეპოქის ნივთიერი ძეგლები
დოკუმენტაცია, ცხადია რომ შეუძლებელია თითოეული ნამარხის ადგილმდებარეობის
განსაზღვრა, თითოეული არქეოლოგიური ძეგლის დოკუმენტაცია, ან თუნდაც აღდგენილი
არტეფაქტების შესახებ ინფორმაციის თითოეული დეტალის ჩანიშვნა. მიუხედავად
ათწლეულების განმავლობაში ჩატარებული კვლევითი
სამუშაოებისა, ნამარხების ადგილმდებარეობებზე
ინფორმაციის მხოლოდ უმცირესი ნაწილია
გამოკვლეული, მათ შორის ისეთი მნიშვნელოვნებისაც კი,
როგორებიცაა ფაიუმის დეპრესია ეგვიპტეში და ოლდუვაი
გორჯი ტანზანიაში. არქეოლოგიური ძეგლის ან თუნდაც
კონკრეტული არტეფაქტის გამოკვლევისას შესაძლოა ბევრ
სხვადასხვა გზას მივდიოთ (იხ. „არქეოლოგიის
წარმოშობა: ქალის როლი აცტეკურ მექსიკაში“).
მაგალითად, როდესაც კონკრეტული არქეოლოგიური
ძეგლიდან მოპოვებულ თიხის ჭურჭელს შეისწავლიან,
ზოგიერთი არქეოლოგი შესაძლოა თიხის ტექნიკურ
მახასიათებლებსა და წარმოების პროცესზე
კონცენტრირდეს. სხვებმა შესაძლოა ყურადღება
გაამახვილონ თიხის ჭურჭლის დეკორატიულ თემებზე
(მოტივებზე) და თუ რა კავშირია ამ მოხატულობებსა
(მოხაზულობებს) და მათი შემქმნელი ხალხის მითებსა და რელიგიურ წარმოდგენებს შორის.
მაინც, სხვა მკვლევარი შესაძლოა ყველაზე მეტად დაინტერესდეს ჭურჭლის გავრცელებით
(თუ სად აღმოაჩინეს) და თუ რას ამბობს ეს უძველესი სავაჭრო მოდელების შესახებ.
კვლევის ძირითადი განმსაზღვრელი არის შეკითხვები წარსულის შესახებ, რომლებზეც
ანთროპოლოგს უნდა პასუხის გაცემა. იმისათვის, რომ ჩამოაყალიბოს ეს შეკითხვები,
მკვლევარი მიმოიხილავს არსებულ მონაცემებს, რომელიც ეხმარება მას თავისი კვლევა
უფრო ფართო კონტექსტში მოათავსოს. ასევე, ანთროპოლოგი კვლევას იწყებს
ანთროპოლოგიის იმ სხვადასხვა თეორიული პერსპექტივების საფუძვლიანი ცოდნით,
რომელიც მის შეკითხვას აყალიბებს. მსგავსი საფუძვლით, ანთროპოლოგი გეგმავს კვლევით
პროექტს. ყოველივე ეს კეთდება სისტემური გზით, როგორც ეს გამოკვეთილია პირველ
თავში, სამეცნიერო მეთოდის დისკუსიაში. იმისათვის რომ დარწმუნდნენ, რომ აღდგენილი
მონაცემები მათ მიერ დასმული შეკითხვისთვის რელევანტურია, პალეოანთროპოლოგები და
არქეოლოგები პროექტს კვლევის დიზაინის მომზადებით იწყებენ, რომელშიც ჩანს პროექტის
მიზნები და გამოკვეთილია რელევანტური მონაცემების აღდგენის სტრატეგია. კვლევის
დიზაინში გათვალისწინებული უნდა იყოს შეგროვებული მონაცემების ტიპი და როგორ
უკავშირდება ეს მონაცემები არსებულ ანთროპოლოგიურ ცოდნას. კვლევის დიზაინის
ფარგლებში ანთროპოლოგი ზუსტად განსაზღვრის თუ რა მეთოდები იქნება კვლევისთვის
გამოყენებული, რომელი რეგიონები იქნება მიმოხილული, რამდენი ძეგლი იქნება
გათხრილი და რამდენი არტეფაქტი იქნება გაანალიზებული. შემდეგ კვლევის დიზაინს სხვა
ანთროპოლოგები მიმოიხილავენ, რომლებიც რეკომენდაციას უწევენ აღნიშნულ კვლევას
მთავრობასთნ ან კერძო კვლევით ფონდებთან დაფინანსების მოპოვების მიზნით.

პალეოანთროპოლოგიური კვლევა
პალეოანთროპოლოგები შეისწავლიან უძველესი ადამიანისა და ადამიანის წინაპრის კვალს,
რათა ჩაწვდნენ ადამიანის სახეობების ბიოლოგიურ ევოლუციას და გაიგონ ამ შორეული
კავშირების ყოფა-ცხოვრება. ადრეული ადამიანები თანამედროვე ადამიანებისგან
განსხვავდებოდნენ მათი ქცევის, კვების და საქმიანობის მიხედვით. მათი ქცევის, ისევე
როგორც ასაკისა და ადრეული ადამიანის საცხოვრებელი გარემოს განსაზღვრა
დამოკიდებულია მთელ რიგ სპეციალიზებულ უნარებსა და ტექნიკებზე. საკითხის გაგება
დამოკიდებულია ჰოლისტურ, ინტერდისციპლინარულ მიდგომაზე, რაც დამახასიათებელი
ანთროპოლოგიისთვის.
ისევე როგორც ყველა ანთროპოლოგიურ კვლევაში, პალეოანთროპოლოგიური პროექტიც
კვლევის დიზაინით იწყება, რომელიც პროექტის მიზნებსა და გამოყენებულ მეთოდებს
გამოკვეთს. ეს მოიცავს შესასწავლი რეგიონისა და დროის პერიოდის აღწერას; აღსადგენ
მონაცემებს და ახსნას თუ რას შემატებს შემოთავაზებული კვლევა უკვე არსებულ ცოდნას.
მაგალითად, პოტენციალის გამო, რომ შესაძლოა აღმოაჩინონ ადამიანისა და მაიმუნების
საერთო წინაპრის წარმომავლობა, ადამიანის გვარეულობის სხვადასხვა ადრეული შტო ან
პირველი თანამედროვე ადამიანის ნამარხი, მკვლევარებმა კვლევისთვის შესაძლოა მიზანში
ამოიღონ კონკრეტული ლოკაციისა და ასაკის გეოლოგიური ფენა.
პალეოანთროპოლოგიური პროექტის პირველადი მიმოხილვითი სამუშაო ეყრდნობა
პალეონტოლოგებსა და გეოლოგებს, რომლებიც აფასებენ შესასწავლი ფენის ასაკს მოცემულ
რეგიონში და მის ფორმირებაში მონაწილე შესაძლო პირობებს. ასაკის დადგენისთვის
მნიშვნელოვანი დეტალები შესაძლოა განისაზღვროს გეოლოგიური ფენის მახასიათებლების
განსაზღვრითა და თანმხლები ფლორისა და ფაუნის ნაშთების საშუალებით. ამ ტიპის
ინფორმაცია ასევე გამოსადეგია რეგიონის პალეო ეკოლოგიური და გამომდინარე აქედან, იმ
გარემოს რეკონსტრუქციისთვის, რომელშიც ადამიანის ადრეული წინაპარი ცხოვრობდა.
პალეოეკოლოგია („პალეო“ ბერძნულში ნიშნავს „ძველს“, ხოლო „ეკოლოგია“ ნიშნავს
„გარემოს შესწავლას“) ნიშნავს უძველესი გარემოს შესწავლას.
გეოლოგებისა და პალეონტოლოგების მიერ მოწოდებული ინფორმაციაზე დაყრდნობით
იწყება უფრო დეტალური კვლევითი სამუშაოები ადრეული ადამიანის კვალის
ადგილმდებარეობის განსაზღვრის მიზნით. მსგავსი ნაკვალევის ძებნა თივის ზვინში ნემსის
პოვნის მსგავსია, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც „ძიება“ მოიცავს გეოლოგიური ფენების
გულდასმით განხილვას და ხერხემლის დამარხული ნაწილებისა და მასთან დაკავშირებული
მასალის ფრთხილ გათხრას. კვლევის ამ საფეხურზე შესაძლოა არქეოლოგის უნარების
დახმარება, რომელიც კვალიფიცირებულია გარდასული საზოგადოებების მატერიალური
ნაშთების გამოკვლევისთვის.

კრიტიკული პერსპექტივა

არქეოლოგიის წარმოშობა: ქალის როლი აცტეკურ მექსიკაში

არქეოლოგებისთვის ნივთიერი ძეგლების ინტერპრეტაცია გამოწვევას
წარმოადგენს. ნივთიერი ძეგლები ზოგიერთ საკვლევ საგანთან დაკავშირებით შესანიშნავ
მტკიცებულებებს წარმოადგენს - უძველესი ტექნოლოგია, კვება, ნადირობის ტექნიკები და
უძველესი დასახლების გეგმა, თუმცა ზოგიერთი საკითხი საკვლევად უფრო რთულია,
მაგალითად, საქორწინო ჩვეულებები, პოლიტიკური სისტემა ან კონკრეტულ არეალში
მაცხოვრებლების რელიგიური წარმოდგენები. ჩამოთვლილი ფაქტორები მათი ბუნებიდან
გამომდინარე არამატერიალურია და მათი არქეოლოგიურად შემონახვაც შეუძლებელია.
დოკუმენტირებულ ჩანაწერებითაც კი ზოგიერთ საკითხზე მხოლოდ მცირედის გაგება
შეიძლება.
ელიზაბეტ ბრუნფილდმა უძველესი მექსიკის აცტეკებს შორის გენდერებზე შთამბეჭდავი
კვლევა ჩაატარა. კვლევაში ბრუნფილდმა გამოიყენა როგორც არქეოლოგიური, ისე
დოკუმენტური ჩანაწერები წარსულის შესახებ ახალი ხედვის ჩამოსაყალიბებლად.
ცენტრალურ მექსიკაში აცტეკების ცივილიზაცია ყვაოდა, როდესაც ესპანელებმა ამერიკას
მიაღწიეს. მე-15 საუკუნისთვის ეს კულტურა რეგიონში მთავარი იმპერია გახდა, რომელიც
თანდათან გაბატონდა მეხიკოს ველიდან თანამედროვე გვატემალამდე, სამხრეთ-
დასავლელით 500 მილის მანძილზე. დედაქალაქი ტენოჩტიტლანი შთამბეჭდავი
რელიგიური ცენტრი იყო, რომელიც კუნძულზე, ტბა ტექსკოკოში იყო გაშენებული. 1520
წელს ქალაქის მოსახელობა დაახლოებით ათი ათასი იყო, როდესაც ესპანელ
კონკისკადორებთან ბრძოლაში, რომელსაც ერნან კორტესი უძღვებოდა, აცტეკების ლიდერი
მონტესუმა მოკლეს. ესპანელების გამოჩენიდან პირველი ათწლეულების განმავლობაში
აცტეკური იმპერია დანამცეცდა და ევროპული კოლონიებით ჩანაცვლდა.
აცტეკური ცივილიზაციის ჩანაწერები ესპანელების დოკუმენტირებულ ანგარიშებში
შემორჩა. ამ მხრივ ყველაზე ამომწურავი ფრეი ბერნანდო დე სააიუნის მიერ დაწერილი
აცტეკების ცხოვრების მონუმენტური ტრაქტატია, რომელშიც გადმოცემულია ყველაფერი
ბავშვის აღზრდიდან დაწყებული რელიგიური წარმოდგენებით დამთავრებული. ეს არის
ყველაზე ამომწურავი ჩანაწერი ადგილობრივი ამერიკული კულტურის შესახებ
ევროპელების მიერ ადრეული წლებიდან. ამ მიზეზით, აღნიშნული დოკუმენტი არის
ინფორმაციის ძირითადი წყარო აცტეკური ცხოვრებისა და კულტურის შესახებ.
ბრუმფილდი განსაკუთრებით დაინტერესებული იყო აცტეკურ საზოგადოებაში ქალის
როლის აღდგენით. სააიუნი ქალის აღწერისას ყურადღებას ქსოვაზე და საკვების
მომზადებაზე ამახვილებს. სამწუხაროდ, როგორც ბრუმფილდი მიუთითებს, მისი ნაწერები
მცირე ინფორმაციას გვაწვდის იმის შესახებ, თუ როგორ მიემართებოდა ეს საქმიანობა სხვა
ეკონომიკურ, პოლიტიკურ და რელიგიურ აქტივობებს. ამას გარდა, სააიუნი კომენტარს არ
აკეთებს ზოგიერთ თავის ილუსტრაციაზე, რომელზეც გამოსახულია ისეთ საქმეებში
ჩართული ქალი, როგორიცაა მკურნალობა (წამლობა) და ვაჭრობა. მხოლოდ სააიუნის
აღწერაზე დაფუძნებული ინტერპრეტაციების მიხედვით ქალების როლი იზოლირებული
იყო წარმოებაში, როგორც არადინამიკური და უმნიშვნელო კულტურის ცვლილების
შესწავლისა.

***
აცტეკების საზოგადოების ქალებზე უფრო ჰოლისტური წარმოდგენის შესაქმნელად,
ბრუმფილმა სხვა წყაროებიც დაიხმარა. აცტეკები თავადაც ფლობდნენ თავიანთ ჩანაწერებს.
მართალია, მათი უმრავლესობა ფანატიკოსმა ესპანელმა მღვდლებმა დაწვეს, თუმცა,
ზოგიერთი ხელნაწერი გადარჩა. ეს წყაროები მიუთითებს, რომ ქსოვილები არსებითი
მნიშვნელობის იყო ხარკის, რელიგიური ძღვენის და გაცვლა-გამოცვლის დროს. ბევრი
ილუსტრაცია აღწერს საკვების პროდუქციასთან დაკავშირებულ აქტივობებში ჩართულ
ქალებსაც. სხვადასხვა საკვების გარდა, გრაგნილებზე ტაფები, ქოთნები და საჭმლის
მომზადებისთვის სხვა საჭირო ნივთებია ნაჩვენები.
ამ აქტივობებზე არქეოლოგიური მასალებიც გვაძლევს ინფორმაციას. მაგალითად, ქსოვის
შედარებითი მნიშვნელობა თითისტარის ხვეულების (კერამიკის გახვრეტილი დისკო,
რომლითაც წონიდნენ თითისტარს ტრიალის დროს) დიდი რაოდენობითა და ტიპებით
შეიძლება დადგინდეს. კვების რეჟიმზე არქოლოგიური გათხრების დროს აღმოჩენილი
კერამიკის ტაფები, ქოთნები, ქილები და ქვის იარაღებიც მიუთითებს, რომლებსაც საჭმლის
მოგროვებისა და მომზადების დროს იყენებდნენ.
ბრუმფილი აღნიშნავს, რომ ყველაზე საინტერესო რამ ქსოვასა და საკვებზე აღმოჩენილი
მონაცემებიდან, მათი ვარიაციაა. დოკუმენტური ჩანაწერები ქალების როლის უძრაობაზე
მიუთითებს, რაც გვაძლებს საბაბს, რომ არქეოლოგიური მონაცემებისგან ერთგვაროვან
ნიმუშებს ველოდებოდეთ. სინამდვილეში კი, პირიქით მოხდა. ქსოვისა და ცხობის
აქტივობების მტკიცებულებები იცვლებოდა სხვადასხვა ადგილებზე და დროის
განმავლობაში. ბრუმფილი ეჭვობდა, რომ ამ აქტივობების შესრულებაზე რამდენიმე ცვლადი
ახდენდა ზეგავლენას, მათ შორის, გარემო ადგილი, ქალაქის ბაზრებთან სიახლოვე,
სოციალური სტატუსი და გაძლიერებული სასოფლო სამეურნეო პროდუქცია.
საკვების მომზადება, ოჯახებისთვის აუცილებელი რამ, მნიშვნელოვანი იყო მეხიკოს ველის
პოპულაციის ათჯერ გაზრდაშიც ესპანელების მმართველობამდე ოთხი საუკუნის
განმავლობაში. არქეოლოგიური საბუთები მიუთითებს, რომ აცტეკების გვიანდელ
პერიოდში, მოსახლეობის მატებასთან ერთად, ტენოჩტიტლანში საკვებს უფრო
გაძლიერებულად აწარმოებდნენ. ქსოვასთან დაკავშირებული მასალების რაოდენობა კი,
პირიქით - შემცირდა, რაც მიუთითებს ქალების გადანაცვლებას ბაზარზე ორიენტირებული
საკვების პროდუქციისკენ. ეს დაკვირვებები არ შეიმჩნევა აცტეკების დედაქალაქზე შორს.
შორეულ ადგილებში ქალებმა გააძლიერეს შესაწირი ტანსაცმლის წარმოება, რომლითაც
აცტეკების იმპერია საქმეებს აწარმოებდა.
ბრუმფილის კვლევა გვაძლევს წარსულის გაგების საშუალებას ისე, როგორც არც
არქეოლოგიური და არც დოკუმენტური ინფორმაცია მოგვცემდა. მას გაუმართლა, რომ
დამოუკიდებელ წყაროებზე ჰქონდა წვდომა, რომლებზე დაყრდნობითაც ინტერპრეტაცია და
თავისი დასკვნების შეფასება შეეძლო. მისი ინტერპრეტაცია აცტეკების ცხოვრებაზე
გვანახებს ქალების როლის ბევრად უფრო დინამიკურ სურათს. დაკვირვებები თავსებადია
შეხედულებასთან, რომ ოჯახები მოქნილი სოციალური ინსტიტუტებია, რომლებიც
ერთმანეთისგან განსხვავდებიან წარმოდგენილი შესაძლებლობებითა და შეზღუდვებით.
ბრუმფილის სამუშაო ხაზს უსვამს, რომ მნიშვნელოვანია გავითვალისწინოთ, რომ ქალებისა
და მამაკაცების როლები ურთიერთდაკავშირებული, დინამიკური სისტემის ნაწილია.
დასაფიქრებელი საკითხები
1. თუ დოკუმენტური და ეთნოგრაფიული ინფორმაცია არ მოიპოვება, როგორ
შეუძლიათ არქეოლოგებს წარსული საზოგადოებების გენდერის დადგენა?
2. შეგვიძლია ზოგიერთი არტიფაქტი ავტომატურად დავუკავშიროთ მამაკაცებს ან
ქალებს?
3. შეიძლება, რომ განსხვავებულ კულტურულ გარემოცვაში სხვადასხვანაირი
ინტერპრეტაციები არსებობდეს?

წიაღისეული და მისი ადგილმდებარეობა

პალეოანთროპოლოგიის კვლევების დიდი ნაწილი წიაღისეული ნარჩენების
ადგილმდებარეობის განსაზღვრასა და მათ შესწავლას უკავია. წიაღისეული არის
შენარჩუნებული ნარჩენები, ანაბეჭდები ან წარსულის ცოცხალი არსებების ნაკვალევები.
ისინი იქმნება, როდესაც ორგანიზმი კვდება და რბილი ტალახით, ქვიშით ან შლამით
იმარხება. დროთა განმავლობაში ეს ნალექი მაგრდება და ცოცხალი არსების ნარჩენები
შიგნით ინახება. ხანდახან, გარემოებების გამო, ორგანიზმის ნაწილები გადარჩენილია -
ნიჟარების ფრაგმენტები, კბილები, ან ძვლები. მაგრამ უმეტეს წიაღისეულს ცვლილებები
ეტყობა, ნიჟარის ან ძვლის გახრწნილი ნაწილები მინერალებით ან გარემომცველი ნალექითაა
ჩანაცვლებული. იმ შემთხვევებშიც კი, როდესაც ძვლის ან ნიჟარის ფრაგმენტები ადგილზეა,
ხშირად ისინი გატეხილი ან დეფორმირებულია და ფრთხილი რეკონსტრუქცია ესაჭიროება.
პალეოანთროპოლოგების გამოწვევაა, მიხვდნენ, თუ რომელი კრიტერიუმი გამოიყენონ, რომ
განასხვაონ სახეობები მათთან ახლოს მყოფი ტაქსონისგან ნაწილობრივად გადარჩენილ
ძვლებზე დაყრდნობით. ცოცხალი სახეობების გენეტიკური კოდების ამოცნობამაც გამოიწვია
კლასიფიკაციასთან დაკავშირებული დებატები. წიაღისეული მასალების
არასრულყოფილების მიუხედავად, სიცოცხლის გასაოცარი ისტორია დედამიწაზე მაინც
გადარჩა.
წიაღისეულის ადგილმდებარეობა მათი პოვნის ადგილს ეწოდება. ეს არის ადგილები, სადაც
ან ადრეული ადამიანები ცხოვრობდნენ ან სადაც მტაცებლები აგდებდნენ მათ მიერ
მოკლულ ცხოველებს, რომლებიც მერე ბუნებრივად იფარებოდნენ ნალექით. წიაღისეულის
ადგილის დადგენაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ლოკაციის ტაფონომიას აქვს -
სწავლება ბუნებრივი და ქცევითი პროცესების ნაირსახეობაზე, რამაც წარმოქმნა
გამოვლენილი ნარჩენები. თითოეული წიაღისეულის ადგილმდებარეობის ტაფონომია
შეიძლება კომპლექსური და იმ ისტორიის ამხსნელი შეიძლება იყოს, რომელმაც ხელი
შეუწყო მის ასეთგვარ ფორმირებას (Blumenschine 1995; Lyman 2002). წიაღისეულის
ადგილმდებარეობა შეიძლება მოიცავდეს ადრინდელი ადამიანების აქტივობების კვალს -
მათი ქცევის, იარაღის წარმოების, გადაგდებული საკვების ნარჩენების არტიფაქტებს და
თავად ადამიანებსაც. მეორე მხრივ, ეს კვალი უამრავმა რამემ შეიძლება შეცვალოს, მათ
შორის ქარის ან წვიმის მიერ გამოწვეულმა ეროზიამ და ველური ცხოველების
გადაადგილებამ.
წიაღისეულ ნარჩენებში ოდესღაც ცოცხალი არსებების მხოლოდ მცირე ნაწილი ინახება.
სიკვდილის შემდეგ ცოტა ცხოველს თუ ფარავს ნალექი და წიაღისეულის სახით ინახება.
ბევრ მათგანს მტაცებლები კლავენ, რომლებიც მათ ძვლებს მიმოფანტავენ. საპროფაგებმა
შეიძლება გაიყოლონ სხეულის ნაწილები, მწერები, ბაქტერიები და შემდეგ ამინდი მალევე
ანადგურებს დარჩენილ ნაწილებს. შედეგად, ნაპოვნი წიაღისეულები ხშირად არასრულია.
ზოგ ტერიტორიაზე შეიძლება წიაღისეულად ქცევისთვის საჭირო პირობები არ ყოფილიყო,
ან შეიძლება იმდენად ფრაგმენტური და სხვა დროის ნარჩენებთან შერეული იყოს, რომ
გამოყენება ვერ შეძლონ. კიდევ ერთი რამ, რაც უნდა გავითვალისწინოთ, წიაღისეულის
ნარჩენებზე წვდომაა. წიაღისეული ბევრგან შეიძლება ვიპოვოთ, მაგრამ ხშირად ისინი
ღრმადაა ჩამარხული, რაც შეუძლებელს ხდის მკვლევარებისთვის შეისწავლონ და
დაათარიღონ. თუმცა, სხვა შემთხვევებში, ქარის მიერ გამოწვეული ეროზია ან წყლის ფენა
წიაღისეულის შემცველი ქვის ქვეშ, პალეოანთროპოლოგებს მათი აღმოჩენის შესაძლებლობას
აძლევს, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი ნიავდებიან.
მას შემდეგ, რაც წიაღისეულის ლოკაცია დადგენილია, სისტემატური გათხრითი სამუშაოები
იწყება დამარხული ნარჩენების გამოსავლენად. გათხრების პროცესში
პალეოანთროპოლოგებს დიდი ძალისხმევა სჭირდებათ წიაღისეულის კონტექსტის
აღსაწერად. კონტექსტი ნიშნავს წიაღისეულის ან არტიფაქტის ზუსტ პოზიციას
გარემომცველ ნალექთან ან ნებისმიერ მასალასთან მიმართებაში. თუ ზუსტი ლოკაცია და
ასოციაცია ცნობილია, მხოლოდ ამ შემთხვევაში ხდება შესაძლებელი წიაღისეულის
დათარიღება და მასთან დაკავშირებული არქეოლოგიური და პალეონტოლოგიური
მასალების ინტერპრეტაცია.
როდესაც წიაღისეული მიწიდან ამოღებულია, ნაპოვნი მასალის დეტალური ანალიზი
იწყება. პირველი ნაბიჯი წიაღისეული ნარჩენების და მასთან დაკავშირებული მასალების
ფრთხილად გაწმენდაა. წიაღისეულები უმეტესად ინახება გამაგრებულ, მინერალიზებულ
ნარჩენში და მისი გაწმენდა შრომატევადი და ხანგრძლივი პროცესი შეიძლება იყოს. ნალექის
ფრთხილი შესწავლა ხანდახან ამჟღავნებს მოლუსკების, ზღვის წყალმცენარეებისა და
ყვავილის მტვრის უმცირეს წიაღისეულებს. გაუმჯობესებული ტექნიკებით, როგორებიცაა
კომპიუტერი და ელექტრონული სკანირების აღჭურვილობა, ვიგებთ, რომ ძვლების
სტრუქტურის გამოსახულება ან თავის ქალის შიდა ნაწილი შეიძლება შენახული იყოს
წიაღისეულში. გათხრებში აღმოჩენილი არტეფაქტებსა და ფაუნის ნარჩენებს კატეგორია
ენიჭება და ფრთხილად აღიწერება, ადრეული ადამიანის ნარჩენების წიაღისეული კი
რეკონსტრუქტირდება.
გეოლოგიური, პალეონტოლოგიური, არქეოლოგიური და ფიზიკურ ანთროპოლოგიური
ინფორმაციის მოგროვების შემდეგ, პალეოანთროპოლოგი ცდილობს, რომ აღმოჩენები სხვა
აღმოჩენებს და ინტერპრეტაციებს დაუკავშიროს. ადრეული ადამიანების წიაღისეულის
ანატომიური მახასიათებლები შეედარება სხვა წიაღისეულს, მათი ევოლუციური კავშირის
დასადგენად, სხვა მონაცემებით კი შეეცდებიან იმ ანტიკური გარემოსა და ნიმუშის
რეკონსტრუქციას, რომელშიც ცხოვრობდნენ. რაც მეტი ფაქტი გახდება ცნობილი,
თავდაპირველი ინტერპრეტაცია შეიძლება დაადასტურონ, შეცვალონ ან არასწორად
მიიჩნიიონ. არქეოლოგიური კვლევა, როგორც პირველ თავში ვნახეთ, ანთროპოლოგიის ის
ქვედარგია, რომელიც შეისწავლის ადრეული ადამიანების კულტურას გადარჩენილი
ნივთიერი ნივთიერი წყაროების მეშვეობით. კულტურა ანთროპოლოგიის ფუნდამენტური
ნაწილია. ყოველდღიურ ცხოვრებაში ადამიანები სიტყვაში „კულტურა“ გულისხმობენ
„მაღალ კულტურას“: შექსპირის ნაწარმოებებს, ბეთჰოვენის სიმფონიებს, მიქელანჯელოს
ქანდაკებებს, გურმანის კულინარიას, იმპორტულ ღვინოს, და ა.შ. თუმცა, ანთროპოლოგები
ამ ტერმინს უფრო ფართო გაგებით იყენებენ და მასში გულისხმობენ ცხოვრების საერთო
გზას, რაც მოიცავს ღირებულებებს, რწმენებსა და ნორმებს, რომლებიც კონკრეტულ
საზოგადოებაში თაობიდან თაობას გადაეცემა. კულტურის ასეთი აღქმა მოიცავს სოფლის
მეურნეობის წესებს, სოციალურ ორგანიზაციებს, რელიგიას, პოლიტიკურ სისტემებს,
მეცნიერებასა და სპორტს. ასე რომ, კულტურა შეიცავს ადამიანის აქტივობის ყველა ასპექტს,
დაწყებულლი ხელოვნებით, პოპულარული გასართობებითა და ყოველდღიური ქცევით,
დამთავრებული ყველაზე ღრმად ჩანერგილი რელიგიური რწმენებით. კულტურაში შედის
გეგმები, წესები, ტექნიკები და ცხოვრების დიზაინი.
ფიზიკურ მასალებზე დაყრდნობით წარსულის კულტურების ახსნის დროს არქეოლოგები
ერთ ჩვეულ სირთულეს აწყდებიან. თავისი ბუნებით, კულტურა არ არის ნივთიერი - ის
ეხება საზოგადოების არახელშესახებ პროდუქტებს, (როგორებიცაა ღირებულებები,
რწმენები, რელიგია და ნორმები) რომლებიც არ კონსერვირდება არქეოლოგიურად. აქედან
გამომდინარე, არქეოლოგები უნდა დაეყრდნონ არტეფაქტებს - ადრეული საზოგადოების
ფიზიკურ ნარჩენებს. წარსულის ამ მემკვიდრეობას ნივთიერი კულტურა ეწოდება. ნივთიერი
კულტურა შეიცავს ადამიანების საზოგადოების ფიზიკურ პროდუქტებს (იარაღები,
ტანსაცმელი...). ნივთიერი კულტურის უძველესი ნაკვალევია 2.5 მილიონი წლის წინანდელი
ქვის იარაღები: მარტივი ცულები, საფხეკები და ა.შ. თანამედროვე ნივთიერი კულტურა
მოიცავს ყველა ფიზიკურ საგანს, რომელსაც ახლანდელი საზოგადოება აწარმოებს ან
წარსულიდან ინახავს, როგორებიცაა: იარაღები, ქუჩები, ნაგებობები, სახლები, სათამაშოები,
წამლები და ავტომობილები. არქეოლოგები იკვლევენ საზოგადოების ამ ნივთიერ მასალებს,
რათა განიხილონ მათი ღირებულებები, რწმენები, და ნორმები, რომლებიც ადრეული
საზოგადოებების ფიქრისა და ქცევის ნიმუშს წარმოადგენენ.
არქეოლოგიურ ინტერპრეტაციაზე ისტორიულად დიდ ზეგავლენას ახდენდა კულტურული
ანთროპოლოგიის თეორია ((Lamberg-Karlovsky 1989; Trigger 1989). კულტურული
ანთროპოლოგია - სწავლება თანამედროვე ადამიანის პოპულაციების შესახებ - არქეოლოგებს
ეხმარება გაიგონ, თუ როგორ მუშაობს კულტურული სისტემები და როგორ შეიძლება
აირეკლოს ამ სისტემის ნაწილები არქეოლოგიურ მასალაზე. მეორე მხრივ, არქეოლოგია
კულტურულ ანთროპოლოგიას სთავაზობს დროის სიღრმეს, რაც ცოცხალ პოპულაციებზე
დაკვირვებით ვერ მიიღება. არქეოლოგიური მასალა ადრეული ადამიანის ქცევაზე გვიქმნის
წარმოდგენას. ის გვაძლევს საშუალებას ჩავწვდეთ წარსულის ტექნოლოგიებს და გვაძლევს
პასუხებს კითხვებზე, როგორებიცაა: “როდის დაიწყეს ადამიანებმა თიხის ჭურჭლის
დამზადება?“ და „როგორ ადნობდნენ რკინას?“ არტეფაქტები ასევე გვიქმნის წარმოდგენას
წარსულის იდეალებსა და რწმენის სისტემებზე. წარმოიდგინეთ, მაგალითად, რა
მნიშვნელობებს და რწმენებს ატარებს ისეთი არტიფაქტები, როგორებიც ქრისტიანული
ჯვარი, ებრაული მენორა, ან ჰოპის კაჩინა ფიგურაა. სხვა არტიფაქტები ნაკლები სიმძაფრით
გამოხატავენ კულტურულ რწმენებს. ამერიკელებისთვის ყოველდღიური საგნები,
როგორებიცაა დანა, ჩანგალი, კოვზი და თეფში არაა ერთადერთი ჭურჭელი, რომლით ჭამაც
შესაძლებელია; მართლაც, თავად საკვების პრეფერენციაზეც კულტურა ახდენს ზეგავლენას.
არქეოლოგიური კვლევის ობიექტები ერთმანეთისგან განსხვავდება დროის პერიოდის,
გეოგრაფიული არეალის და საკვლევი კითხვის მიხედვით. ბევრ მკვლევარს განუხილავს ის
საკითხები, რაზეც ამ წიგნშია საუბარი: ადამიანების წინაპრების ქცევა, ამერიკის
თავდაპირველი დასახლება, სოფლის მეურნეობის საწყისები, კომპლექსური პოლიტიკური
 სისტემების გამოჩენა. სხვა არქეოლოგები ყურადღებას უფრო ახლო წარსულს უთმობდნენ
და ბოლო ხუთასი წლის ევროპული კოლონიზაციისა და მეცხრამეტე საუკუნის ამერიკული
საზოგადოების არქეოლოგიურ მასალებს იკვლევდნენ; ისინი თანამედროვე საზოგადოებასაც
კი ააშკარავებდნენ ნაგვის პარკებისა და ნაგავსაყრელების შესწავლით.

არქეოლოგიური ჩანაწერი
არქეოლოგიური საბუთები სხვადასხვანაირად აღწევს ჩვენამდე (Schiffer 1987). შეხედეთ
საგნებს, რომლებიც თქვენ გარშემოა. რამდენ ხანს გაძლებს ეს არტეფაქტები, თუ არავინ
მიხედავს და ელემენტებთან დაუცველი იქნება? ისევე, როგორც წიაღისეულის შემთხვევაში,
არქეოლოგიური წარსული გაცვეთილი და დანაწევრებული ქსოვილია და არა მთლიანი
გობელენი. ქვის არტიფაქტები კარგად უძლებენ დროს, ამიტომ, გასაკვირი არაა, რომ
ადრეულ ადამიანებზე ჩვენი ცოდნა, ძირითადად, ქვის იარაღებზეა დამყარებული. კერამიკა
და მინა კარგად ინახება, მაგრამ რკინა იჟანგება, ხოლო ორგანული მასალები, მაგალითად,
ძვალი, ქსოვილი, ქაღალდი, ხე, ძირითადად, სწრაფად ქრება.
ზოგ შემთხვევაში, ისეთ გარემო პირობებში, სადაც იზღუდება მწერისა და მიკრობული
მოქმედება და ლოკაცია ელემენტებთან შერწმისგან დაცულია
, გასაოცრად კარგად შეიძლება შემორჩეს არქეოლოგიური მასალები.

ისტორიის არქეოლოგია

ზოგ არქეოლოგს როგორც წერილობითი ჩანაწერების, ისე გადმოცემული ზეპირი

ისტორიების ფუფუნებაც აქვს. რაც მას აღმოჩენების ინტერპრეტაციაში ეხმარება. მკვლევარები
ძველი ეგვიპტის ღირსშესანიშნაობებს, ახლო აღმოსავლეთის, ანტიკური საბერძნეთის და
რომის ისტორიული ძეგლებს, ჩინური ცივილიზაციას, მაიას ტომის ტაძრებს, აცტეკების
ქალაქებს, ბიბლიურ არქეოლოგიას და შუა საუკუნეების ევროპის დასახლებებს სწავლობენ.
ყველა ეს ზემოთჩამოთვლილი წერილობით წყაროებს მიეკუთვნება, რომლებიც რელიგიური
ტექსტებიდან აღმომჩენის საგადასახადო ჩანაწერამდე რანჟირდება .
რატომ უნდა ვეძიოთ არქეოლოგიური მასალები
თუ წერილობით წყაროებს და ზეპირ
ტრადიციებს შეუძლიათ ისტორიის მოყოლა?
მიუხედავად იმისა, რომ ასეთ წყაროებს
მართლაც უზარმაზარი ინფორმაციის
მოწოდება შეუძლიათ, ის მაინც არ არის
ამომწურავი (Deetz1996; Noel Hume 1983; Orser
2004). სახელმწიფოს მმართველის ცხოვრება,
 სავაჭრო კონტრაქტების ჩანაწერები, ან ციხის კონსტრუქციის თარიღი შესაძლოა შემონახული
იყოს, მაგრამ ჩვეულებრივი მოქალაქეების ყოველდღიური ცხოვრება იშვიათად იყო ხოლმე
მატიანეების ინტერესის ობიექტი. აღსანიშნავია ისიც რომ ჩანაწერები მწერლის კულტურულ
და/ან პირად ხედვაზე არის ხოლმე დაფუძნებული. მაგალითად, მკვიდრი ამერიკელების,
საჰარელი აფრიკელების, ავსტრალიელი აბორიგენების შესახებ ძირითადად ევროპელი
მისიონერები, ვაჭრები წერდნენ, რომლებიც საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე
ადგილობრივების შესახებ დიდ ინფორმაციას არ გვაწვდიან.
ადგილობრივი მაცხოვრებლების მოწოდებულმა ინფორმაციამ შესაძლოა ასევე
მნიშვნელოვანი ინფორმაცია მოგვაწოდოს პოპულაციების, განსაკუთრებით კი იმ სოციუმების
შესახებ, რომლებსაც შეზღუდული რაოდენობის წერილობითი ჩანაწერები მოეპოვებათ. ასეთი
არაწერილობითი რესურსების ამოცნობის პროცესში აუცილებელია მათი შეზღუდულობის
ხაზგასმა. სპეციფიური როლები ზეპირსიტყვიერი ტრადიციების შესახებ განსხვავდებოდა
კულტურების მიხედვით. რამდენადაც ადრეული ევროპელი მემატიანეების ქრონიკები
დანახულია მათი კულტურული ტრადიციების ხედვიდან, ასევე ზეპირი ისტორიები
მსოფლმხედველობის, ისტორიის და რწმენების ჩარჩოშია ჩასმული. ასეთი მატერიალების
ინტერპრეტაცია შესაძლოა გამოწვევა იყოს ამ კულტურის გარეთ მცხოვრები ადამიანისთვის.
არქეოლოგიური ჩანაწერის შესწავლამ შესაძლოა მოგვაწოდოს ინფორმაცია, რომელიც სხვა
სახის წყაროებში არ იქნება უზრუნველყოფილი. (see the box “Engendering Archaeology: The Role
of Women in Aztec Mexico”).

ამერიკაში, გასული რამდენიმე დეკადის განმავლობაში, განსაკუთრებული ყურადღება

ექცეოდა იმიგრანტების ისტორიას, რომლებიც ევროპიდან, აზიიდან, აფრიკიდან და სხვა
ქვეყნებიდან ჩამოვიდნენ. არქეოლოგიურმა სწავლებებმა დიდი დახმარება გაუწიეს
ისტორიული ძეგლების და წარსული ცხოვრების ინტერპრეტაციაში, ასევე კულტურის
ცვლილებში, სოციოპოლიტიკური განვითარებასა და ეკონომიკური სისტემებში. შესწავლის
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი არე მონობის არქეოლოგიაა. (ფერგიუსონი 1992; სინგლტონი 1999).
მიუხედავად განათლებულ საზოგადოებაში ცხოვრებისა, მონებს აკრძალული ჰქონდათ წერა,
ხშირად საერთოდ კითხვაც კი არ შეეძლოთ. მათ მიერ დატოვებული დოკუმენტაცია ძალიან
ცოტაა. არქეოლოგიური მონაცემები მონების სოციუმის და პლანტაციებში ცხოვრების სრული
სურათის შესაქმნელად არის გამოყენებული.

საკითხები დასაფიქრებლად:
1. ისტორიული ინფორმაციის რა განსხვავებული წერილობითი და სიტყვიერი წყაროები
შეგიძლიათ მოიფიქროთ? როგორ განსხვავდებიან ესენი ერთმანეთისგან დეტალების
უზრუნველყოფის თვალსაზრისით?
2. წარმოიდგინე რამე კონკრეტული აქტივობა ან ქცევა (მაგალითად, სკოლაში წასვლა, ჰობის
ქონა და ა.შ). როგორ იქნებოდა წარმოდგენილი ამ აქტივობის მტკიცებულება წერილობით
ანგარიშში, ზეპირ ისტორიაში და არქეოლოგიურ ჩანაწერში?
 არსებობს ზოგი საოცარი შემთხვევა, როდესაც ნივთები სწრაფად გაიყინა. ამ ტიპის შემთხვევის
საილუსტრაციოდ შეგვიძლია მოვიყვანოთ 1991 წელს აღმოჩენილი 5,300 წლის წინანდელი,
სპილენძის ხანის კაცი, რომელიც იტალიაში, ტიროლის მთებში აღმოაჩინეს. (Fowler 2000).
სხეულთან ერთად იყო ხის ჩანთა, ხის თასი, 14 ძვლის ისარი და ტანსაცმლის ფრაგმენტები. სხვა
შემთხვევებში, წყალგაუმტარმა გარემომ, ძალიან მშრალმა კლიმატმა ან სწრაფმა დამარხვამ
წარსულის ნაშთების შენახვისთვის შესაძლოა არაჩვეულებრივი პირობები შექმნას. ასეთი
უნიკალური შემთხვევები არქეოლოგს ბევრად მეტ ინფორმაციას აწვდის, ვიდრე ეს ჩვეულებრივ
შემთხვევაში შეიძლება იპოვნოს.
წარსულში მცხოვრები ადამიანის მოქმედების ადგილებს, რომლებიც მიწაშია შენახული,
არქეოლოგიური ძეგლები ეწოდება. ძეგლები ადამიანის ცხოვრებას ირეკლავს. მაგალითად
დასახლება, რომელიც შესაძლოა დაპყრობილი ყოფილიყო დიდი ხნის განმავლობაში _
ადგილობრივი ამერიკელების სოფელი ან მიტოვებული ოქროს საბადოს ქალაქი ჩრდილოეთ
ამერიკაში. სხვა ძეგლები ასახავს განსაკუთრებულ აქტივობებს, ეს შეიძლება იყოს საცერემონიო
ცენტრი, დასაფლავების ადგილი, ან ტერიტორია, სადაც ადრეული მონადირეები ცხოველებს
კლავდნენ.
არქეოლოგების დიდი დრო არტეფაქტების შესწავლას ეძღვნება. არტეფაქტი ეწოდება ნებისმიერ
ნივთს, რომელიც დამზადებულია ან გადაკეთებულია ადამიანის მიერ. მათ მიეკუთვნება
ყველაფერი ქვის იარაღიდან და ჭურჭლიდან დაწყებული პლასტიკურ ბოთლებამდე და
კომპიუტერებამდე დამთავრებული. უძრავი არტეფაქტი, როგორიცაა უძველესი კვარცხლბეკი ან
კედელი, ეწოდება features. აღსანიშნავია, რომ არქეოლოგები ასევე იკვლევენ იმ ნივთებს, რომლებიც
არქეოლოგიურ ძეგლებში იპოვეს, მაგრამ ადამიანის მიერ არ არის დამზადებული. ასეთი ნივთები
მათ წარსულის შესახებ აწვდის ინფორმაციას. ცხოველთა ძვლები, ნიჟარები, ან მცენარე, რომელიც
არქეოლოგიურ ძეგლშია შემორჩენილი, გვიყვება როგორც იმდროინდელი კლიმატური პირობების,
ისე მაცხოვრებლების კვების რაციონის შესახებ.

ძეგლის ნიადაგი წარსული აქტივობების და ბუნებრივი პროცესების მნიშვნელოვანი ნაწილია,

რომელმაც გავლენა მოახდინა ამ ნიმუშის საბოლოო ჩამოყალიბებაზე. ხანძრები, წყალდიდობები,
ეროზია _ ეს ყველაფერი არქეოლოგს გარკვეულ კვალს უტოვებს. ამ ინფორმაციებმა შესაძლოა
მოგვაწოდონ ინფორმაცია ასაკზე, იმდროინდელი ორგანიზაციის ტიპსა და მის დანიშნულებაზე.
არაარტეფაქტული ორგანული და გარემოს ნარჩენები მიიჩნევა ეკოფაქტებად.

იმ შემთხვევაში, თუ საქმე წიაღისეულის აღდგენას ეხება, არქეოლოგები განსაკუთრებულ

ყურადღებას აქცევენ კონტექსტების ჩაწერას, სადაც ეს მასალაა ნაპოვნი, არტეფაქტების
განსაკუთრებული მდებარეობა მიწაში და ასოცირებული მატერიალები. კონტექსტის გარეშე,
არტეფაქტი პოტენციური ინფორმაციის ძალიან მცირე ნაწილს ტოვებს. თავისით, ქოთანი შეიძლება
განიხილებოდეს როგორც რიგითი შემთხვევა ამ კონკრეტული არეალიდან იმავე პერიოდიდან. როცა
მსგავსი ქოთნები ასოცირებულია ქალების სამარხებთან, ძალიან ბევრი დასკვნები შეიძლება
გაკეთდეს ამით წარსულზე. არტეფაქტების ძეგლებიდან წაშლა უნებლიედ იწვევს არქეოლოგიური
ჩანაწერის გამოუსწორებელ დაზიანებას.

ადგილსაპოვებლის მიგნება
1940 წელს, საფრანგეთში, მონტინაკის მახლობლად სკოლის მოსწავლე ბიჭები
თავიანთი ძაღლის ორმოდან ამოყვანის დროს მიწისქვეშა გამოქვაბულში აღმოჩნდნენ.
კედლები დახვეწილი, წითელი და შავი ნახატებით იყო დაფარული, რომლებზეც
ბიზონები, ცხენები და ირმები იყო გამოსახული. ბიჭებმა ლასკოს მღვიმე, პალეოლითური
გამოქვაბულის ხელოვნების ერთ-ერთი ყველაზე კარგად ცნობილი ნიმუში აღმოაჩინეს.
ამგვარი შემთხვევითი აღმოჩენები არქეოლოგიური ნაშთების პოვნაში, ისევე, როგორც
პალეოანთროპოლოგიურ კვლევაში მნიშნელოვან როლს თამაშობს. თუმცა, როგორც წესი,
მკვლევრებს უწევთ კონკრეტული ტერიტორიის, რეგიონისა თუ ქვეყნის სისტემატური
გამოკვლევის ჩატარება, რათა ადგილსაპოვებლებს მიაგნონ. ისინი, ჩვეულებრივ იწყებენ
უკვე არსებული აღწერილობების, რუკებისა და ცნობების შესწავლით, რათა მიაგნონ
მინიშნებას ადგილსაპოვებლის შესახებ. ინფორმატორებმა, რომლებიც აღნიშნულ
ტერიტორიაზე ცხოვრობენ და საქმიანობენ, შესაძლოა,ასევ დიდი დახმარება გაუწიონ
არქეოლოგებს აღმოჩენის გაკეთებაში.
რასაკვირველია, ზოგიერთი არქეოლოგიური ძეგლი უფრო ადვილად მისაგნებ
ადგილასაა განლაგებული, ვიდრე სხვები: ეგვიპტეში, კაიროს მახლობლად მდებარე დიდი
პირამიდები, სთოუნჰენჯი სამხრეთ ინგლისში და ათენის პართენონი არასდროს
დაკარგულა. მართალია, მათი ზუსტი დანიშნულების შესახებ მოსაზრებები, შესაძლოა,
განსხვავდებოდეს, თუმცა მათი შთამბეჭდავი ნაშთები შეუმჩნეველი არასოდეს დარჩენილა.
სამწუხაროდ, მრავალი სხვა ძეგლის, განსაკუთრებით კი უძველესი ძეგლების მიგნება
შედარებით რთულია. ადრეული ადამიანების დასახლებები, ჩვეულებრივ პატარა იყო და
მიწაში მხოლოდ მათი ეფემარული კვალია შემორჩენილი. ბევრ შემთხვევაში ისინი
შეიძლება ნალექის მრავალი ფენით იყოს დაფარული. მიწის ზედაპირის გამოკვლევამ,
შესაძლოა, გამოავლინოს არტეფაქტების ნამსხვრევები ან ნიადაგის შეფერილობის
ცვლილება, რამაც შესაძლოა, მინიშნeბა მოგვცეს განამარხებული ნაშთების თაობაზე.
ზოგჯერ ბუნება უნებლიეd ეხმარება არქეოლოგებს, რადგან ქარის ან წვიმის მიერ
გამოწვეულმა ეროზიამ შესაძლოა, ძეგლები თვალსაჩინო გახადოს. არქეოლოგიური
მასალების მოსაძიებლად არქეოლოგებმა ასევე შეიძლება გამოიყენონ გზის გაყვანისა და
სამშენებლო სამუშაოები, ახლად დახნული მიწა და ა.შ.
საველე სამუშაოზე არქეოლოგი განსაზღვრავს, რომელი მონაკვეთები უნდა შეირჩეს
გამოსაკლვლევად. ეს მონაკვეთები განისაზღვრება როგორც კვლევის მიზნის, ისე გარემოს
და ტოპოგრაფიული გათვლების გათვალისწინებით. მხედველობაში მიიღება აგრეთვე
პრაქტიკული შეზღუდვები, როგორიცაა დრო და ფინანსები. არქეოლოგიურ კვლევებში
გამოიყოფა სისტემური და არასისტემური მიდგომები (Renfrew and Bahn 2008). ეს უკანასკნელი
უფრო მარტივია. მკვლევარი მოივლის საკვლევ ტერიტორიაზე არსებულ ბილიკებს, მდინარის
ნაპირებსა და დახნულ მინდვრებს და ჩაინიშნავს ნებისმიერ აღმოჩენილ არქეოლოგიურ მასალას. ეს
მეთოდი თავიდან გვარიდებს გაუვალ კლდე-ღრეში სიარულის პრობლემას. სამწუხაროდ, ამან ასევე
შეიძლება მიგვიყვანოს არქეოლოგიური ნაშთების არაავთენტურ ნიმუშებამდე: მიწის უძველეს
გამოყენებას შესაძლოა მცირე ჰქონდეს საერთო თანამედროვე კვალთან თუ დახნულ მინდვრებთან.
მკვლევრები მრავალ სხვადასხვა მეთოდს იყენებენ, რათა უფრო სისტემური შედეგები
უზრუნველყონ. ზოგიერთ შემთხვევაში, რეგიონი, ხეობა ან მონაკვეთი იყოფა ბადისებურად,
რომელსაც შემდგომ სისტემატურად მიმოივლიან. სხვა შემთხვევაში, საჭირო ინფორმაცია შეიძლება
მოგვაწოდოს კვეთამ, განსაკუთრებით მაშინ, თუ მცენარეულობა ხშირია. ასეთ დროს, საკვლევ
ტერიტორიაზე ივლება სწორი ხაზი, შემდეგ მკვლევრები დადიან ამ ხაზის გასწვრივ და ინიშნავენ
ტოპოგრაფიაში, მცენარეულობასა თუ არტეფაქტებში შემჩნეულ ცვლილებებს.
ქვეზედაპირის შემოწმება და კვლევა. იქედან გამომდინარე, რომ მრავალი არქეოლოგიური
ძეგლი მიწაშია დამარხული, ბევრი კვლევა მიწის ქვეზედაპირის შესწავლას მოიცავს. ეს შეიძლება
მოხდეს მუდმივი ინტერვალებით ბურღის ან ბარის მეშვეობით ხვრელების გაკეთებით ნიადაგში,
რომელსაც არქეოლოგიური მასალების კვალის მოსაძებნად გამოიეყნებენ. ამ ტექნიკამ, შესაძლოა,
მნიშვნელოვანი ინფორმაცია მოგვცეს არქეოლოგიური ძეგლის ადგილმდებარეობის, მასშტაბის, თუ
არქეოლოგიური მასალის ტიპის შესახებ. დღესდღეობით, სხვადასხვა ტექნოლოგიური ინოვაცია
არქეოლოგებს საშუალებას აძლევს, დაზვერონ დამარხული ძეგლები გათხრების წარმოების გარეშე.
ამ ხელსაწყოების სარგებლიანობას განსაკუთრებით კარგად აჩვენებს მაგნიტომეტრი და წინაღობის
მზომი. პროტონული მაგნიტომეტრი არის სენსორი, რომელსაც შეუძლია, დააფიქსიროს
განამარხებული არტეფაქტებით გამოწვეული განსხვავება ნიადაგის მაგნიტურ ველებს შორის.
განამარხებული საძირკველი უძველესი გზისგან განსხვავებულ ჩვენებას მოგვცემს, ორივე მათგანი
კი გარემომცველი ხელშეუხებელი ნიადაგის მონაცემისაგან განსხვავებული იქნება. ვინაიდან
მაგნიტომეტრს საკვლევი ტერიტორიის თავზე სისტემატურად ამოძრავებენ, შესაძლებელი ხდება
ნიმუშების რუკის შექმნა.
ელექტრული წინაღობაც მსგავს ინფორმაციას გვაწვდის,თუმცა ის სხვა კონცეფციაზეა
დაფუძნებული. წინაღობის მზომი გამოიყენება მიწაში არსებულ ელექტროდებში გამავალი
ელექტრული დინების გასაზომად. განსხვავებები ელექტრულ დინებაში მიანიშნებს განსხვავებაზე
ნიადაგის ტენიანობის დონეში, რაც, თავის მხრივ, ასახავს განამარხებულ არხებს, საძირკვლებსა და
კედლებს, რომლებიც ტენიანობის სხვადასხვა დონეს ინარჩუნებენ.
მიუხედავად იმისა, რომ ზოგჯერ მაგნიტომეტრისა და წინაღობის მზომის მსგავსი ტექნიკის
მეშვეობით შთამბეჭდავი შედეგების მიღწევა შეიძლება,მათი შესაძლებლობები შეუზღუდავი არაა.
განამარხებულმა მეტალმა შეიძლება შეცვალოს სხვა ნივთიერებების მაგნიტური მაჩვენებლები,
ხოლო მილიდან გამოჟონილმა წყალმა შეიძლება სავსებით არაზუსტი გახადოს წინაღობის მზომის
მაჩვენებლები. ორივე ტექნოლოგიამ შეიძლება მოგვცეს დამაბნეველი მონაცემები, თხლად
დამარხული გეოლოგიური ნიმუშების, მაგალითად, ქანების ანალიზის შედეგად.
დისტანციური დაკვირვება. ერთხელ ერთმა არქეოლოგმა თქვა: „საველე არქეოლოგობისათვის
საჭიროა, იყო ფრინველი“.

არქეოლოგიის გამოყენება

წყალქვეშა ანთროპოლოგია
ჩაძირული გემები, დატბორილი დასახლებები და ქალაქები. მსოფლიოს სხვადასხვა ნაწილში
არსებული სხვადასხვა ეპოქის ამ მრავალფეროვანი ძეგლების მისაგნებად, გასათხრელად და
გამოსაკვლევად სპეციალური ტექნიკაა საჭირო (Ballard 2008; Bass 2005; Koppel 2003; Menotti 2004)
მართალია, წარსულში დროგამოშვებით იყო ჩაძირული გემების მოკვლევის მცდელობები,
თუმცა მხოლოდ მეოცე საუკუნეში, წყალქვეშ სუნთქვისთვის განკუთვნილი აღჭურვილობის
შექმნისა და მისი ხელმისაწვდომობის გაზრდის შემდეგ გახდა შესაძლებელი წყალვეშა ძეგლების
სისტემური გამოკვლევა. ხშირად წყალქვეშა ძეგლებიდან მოპოვებული არტეფაქტები უკეთაა
შემონახული და უფრო ფართო სპექტრის მასალებს გვთავაზობს, ვიდრე ხმელეთზე მოპოვებული
არტეფაქტები. კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი ისაა, რომ წყალქვეშა ძეგლები დაზღვეულნი არიან
ადამიანის გამუდმებული ზემოქმედებისაგან, რაც ტიპურია ხმელეთზე არსებული ძეგლებისათვის.
ჩაძირული გემები შეიძლება დროის კაფსულას შევადაროთ, რომელიც სპეციფიკურ დროის
მონაკვეთში, კონკრეტულ კონტექსტში გამოყენებადი არტეფაქტების ნაკრებს შეიცავს. ხმელეთზე
მომუშავე არქეოლოგებს იშვიათად აქვთ შეხება ასე კარგად დაცულ არქეოლოგიურ ნაშთებთან.
წყალქვეშა არქეოლოგიური პროექტის დამაინტრიგებელი მაგალითია მერი როუზის,
ადრეული ინგლისური საზღვაო ძალებისა და ჰენრი VIII-ის ფლოტის მშვენების გათხრა და
ზედაპირზე ამოტანა. 700 ტონიანი საომარი ხომალდი, რომელიც სავარაუდოდ, ქვემეხების
სატარებლად შექმნილი პირველი ინგლისური ხომალდი გახლდათ, 1545 წლის ივლისის თბილ
შუადღეს ჩაიძირა პორტსმუთთან ახლოს. ჰენრი VIII-მ, რომელიც არმიასთან ერთად სამხრეთ
ზღვის ციხესიმაგრეში იყო დაბანაკებული, სავარაუდოდ, საკუთარი თვალით იხილა ეს კატასტროფა
და ეკიპაჟის განწირული ყვირილიც მოისმინა. მერი როუზის ადგილსამყოფელი 1970-იან წლებში
აღმოაჩინეს და იგი მსოფლიოს სხვადასხვა მოხალისე მყვინთავებმა გამოიკვლიეს. გემზე
აღმოჩენილ იქნა 14000 არტეფაქტის შთამბეჭდავი ერთობლიობა, დაწყებული მასიური
ქვემეხებიდან, დამთავრებული მუსიკალური ინსტრუმენტებით, სახელგანთქმული ინგლისური
მშვილდ-ისრითა და სანავიგაციო აღჭურვილობით. მერი როუზზე არმოჩენილი ნივთებისა და
კორპუსის შემორჩენილი ნაწილების ნახვა შესაძლებელია გემ მერი როუზის საგამოფენო დარბაზში
პორტსმუთის საზღვაო ბაზაზე, ინგლისში (Marsden 2003, 2009).
უმრავლესობა წყალქვეშა არქეოლოგიას ჩაძირულ გემებთან აკავშირებს და ეს მართლაც
წარმოადგენს ამ ქვედისციპლინის მნიშვნელოვან ნაწილს. თუმცა, მომატებულმა ზღვის დონემ და
ბუნებრივმა კატასტროფებმა შეიძლება ქალაქები და დასახლებებიც ჩაძიროს. წყალქვეშ მოქცეული
დასახლებების კვლევა ადამიანის ადრეული დასახლებების შესწავლის მეტ შესაძლებლობას იძლევა
(Koppel 2003; Menotti 2004). ისევე, როგორც ჩაძირული გემების შემთხვევაში, ჟანგბადის ნაკლებობა
და არქეოლოგიური მასალების ფიქსირებულობა (გაჭედილობა) გათხრისას განსაკუთრებულ
გამოწვევებს ქმნის, თუმცა ამასთანავე, კარგად შემონახულ ნიმუშებსაც გვთავაზობას, როგორც
მაგალითად, პორტ როიალის (იამაიკა) შემთხვევაში, რომელიც მეჩვიდმეტე საუკუნეში აყვავებულ
სავაჭრო ცენტრსა და მეკობრეთა თავშეყრის ცნობილ ადგილს წარმაოდგენდა. 1692 წელს ძლიერმა
მიწისძვრამ და ზღვის მოქცევის ტალღებმა ჩაძირა და დამარხა ქალაქის ზოგიერთი ნაწილი, რითაც
მომავალი არქეოლოგებისათის მონაცემები შემოინახა. გასული სამი ათწლეულის მანძილზე
მიმდინარე გათხრებმა მეჩვიდმეტე საუკუნის ცხოვრებასთან დაკავშირებული უხვი მასალა
გამოავლინა (Hamilton and Woodward 1984).

განსახილველი საკითხები:

1. არქეოლოგიური გათხრები ხმელეთზე რთული და საფრთხილო პროცესია. განიხილეT, თუ

როგორ უნდა მოხდეს გათხრისა და აღრიცხვის მეთოდების მოდიფიცირება არქეოლოგიური
გამოკვლევის წყალქვეს ჩასატარებლად.

2. წყალქვეშა ძეგლების უნიკალური ადგილმდებარეობიდან და დაცულობიდან გამომდინარე,

რატომ შეიძლება იყვნენ ისინი ხმელეთზე მდებარე ძეგლებთან შედარებით უფრო ხელსაყრელნი
და მნიშვნელოვანნი საკვლევი საკითხების კონკრეტული ტიპების განსახილველად?

და მართლაც, პერსპექტივა, რომელსაც ზოგჯერ „საჰაერო არქეოლოგიად“ წოდებული

აეროფოტოგრაფია გვთავაზობს, არქეოლოგებისათვის დიდი წყალობაა (Daniel 1981:165).
აეროფოტოგრაფიასთან დაკავშირებული ექსპერიმენტები პირველ მსოფლიო ომამდეც ტარდებოდა,
თუმცა სწორედ ომის დროს იქნა აღიარებული მისი პოტენციური მნიშვნელობა არქეოლოგიური
კვლევებისათვის. პილოტები ამჩნევდნენ, რომ ზოგიერთი ძეგლი, რომელიც მიწაზე შეუმჩნეველი
რჩებოდა, მკაფიოდ ჩანდა ჰაერიდან. არექოლოგიურ ძეგლებთან აღმოჩენილი მდიდარი ორგანული
ნიადაგები, მიწის ზედაპირზე არსებული მცირე ღრმულები, თუ მცენარეულობაში განამარხებული
ნაშთების შედეგად გამოწვეული მცირეოდენი განსხვავებანი კარგად ჩანს აეროფოტოსურათებში.
კიდევ უფრო თანამედროვე ტექნოლოგიური ინოვაციები, როგორიცაა ინფრაწითელი, ცრუ ფერის
ფოტოგრაფია, გვეხმარება, შევამჩნიოთ განსხვავებები მცენარეულობაში და უფრო ადვილად
შესამჩნევს ხდის მიტოვებულ დასახლებებსა და მიწის დამუშავების ადრიდნელ მეთოდებს.
აეროფოტოგრაფიას დიდი მნიშვნელობა აქვს ძეგლების ადგილმდებარეობის დადგენისას, თუმცა ის
აქტიურად გამოიყენება ასევე რუკების შედგენასა და ინტერპრეტაციაში (Brophy and Cowley 2005;
Kruckman 1987).
არქეოლოგების მიერ შედარებით ნაკლებად გამოიყენება თანამგზავრებისა თუ კოსმოსური
ხომალდების მიერ ძალიან შორი მანძილიდან გადაღებული ფოტოები. ამ სურათების მასშტაბი
ზოგჯერ ზღუდავს მათი გამოყენების შესაძლებლობას,
ხოლო მათი ღირებულება ხშირად აღემატება ბევრი
მკვლევრის შესაძლებლობებს (Madry 2003; Madry et al
2003). თუმცა, ასეთი დახვეწილი ტექნიკის
პოტენციური სარგებლიანობა კარგადაა ნაჩვენები.
NASA-ს მეცნიერებმა, რომლებიც არქეოლოგებთან
თანამშრომლობდენე, შეძლეს, მიეგნოთ უძველესი
მესოპოტამიური და მაიას ტომების დასახლებებისა და სამეურნეო მიწებისათვის, რომელთა
ადგილმდებარეობის დადგენა სხვა ტექნოლოგიების დახმარებით ვერ ხერხდებოდა. კოსმოსური
დაკვირვების რადარი, რომელსაც შეუძლია, გამოავლინოს ქვიშაში ექვსი ფუტის სიღრმეზე
დამარხული ნაშთები, დიდად გამოსადეგი აღმოჩნდა არაბეთის ნახევარკუნძულზე უძველესი
საქარავნო მარშრუტების დადგენისას. ამ მარშრუტებმა მკვლევარებს საშუალება მისცა, დაედგინათ
დაკარგული ქალაქის, უბარის, დაახლოებით ჩვ.წ. 100 წელს განადგურებული სავაჭრო ცენტრის და
ინდოეთის ოკეანესთან მდებარე ქალაქ საფარას ადგილმდებარეობა (Clapp 1998). ვინაიდან
უახლესი ტექნოლოგიები სულ უფრო დახვეწილი და ხელმისაწვდომი ხდება, ის, შესაძლოა
უფროდაუფრო მნიშვნელოვანი რესურსი გახდეს არქეოლოგებისათვის.

მდინარე ნილოსის სატელიტური ფოტო აჩვენებს მძაფრ კონტრასტს მდინარის კალაპოტსა და გარემომცველ
უდაბნოს შორის. სურათის სამხრეთ კიესდთან არის ლუქსორი, სადაც უძველესი ეგვიპტური ქალაქის, თებეს,
ნანგრევები მდებარეობს. არქეოლოგებს სულ უფროდაუფრო მეტად შეუძლიათ თანამედროვე
ტექნოლოგიების გამოყენება არქეოლოგიური ნაშთების მისაკვლევად.

არქეოლოგიური გათხრები
არქეოლოგიური კვლევები წარსულის შესახებ ფასდაუდებელ ინფორმაციას გვაწვდის.
ძეგლების განლაგება ლანდშაფტში გვაწვდის ცნობებს ბუნებრივი რესურსების გამოყენებასთან,
ვაჭრობის სახეებთან და პოლიტიკურ ორგანიზაციასთან დაკავSირებით. კვლევები ასევე გვეხმარება
სპეციფიკური ძეგლების მოცულobiს განსაზღვრაში და საშუალებას გვაძლევს, წინასწარი დასკვნები
გავაკეთოთ მათი ასაკისა და დანიშნულების შესახებ. ეს მონაცემები შეუფასებელია აგრეთვე
რეგიონალური მოვლენებისა და იმის ინტერპრეტაციისთვის, თუ როგორ შეადგენს კონკრეტული
ძეგლი უფრო დიდი სურათის ნაწილს. თუმცა, პროექტის საკვლევი მიზნებიდან გამომდინარე,
არქეოლოგს, შესაძლოა უფრო დეტალური ინფორმაცია სჭირდებოდეს კონკრეტული ძეგლის
შესახებ. როდესაც არქეოლოგიურ ძეგლს მიაკვლევენ, იგი, შესაძლოა, სისტემატური
არქეოლოგიური გათხრების ობიექტად იქცეს.
გათხრები ძვირადღირებულია, დიდ დროს მოითხოვს და ამასთანავე, საზიანოცაა. როდესაც
არქეოლოგიურ ძეგლს გათხრიან, ის სამუდამოდ იკარგება, ის მხოლოდ არქეოლოგთა მიერ
გაკეთებული ჩანიშვნების მეშვეობით შეიძლება იქნას „აღდგენილი“. ამის გამო, არქეოლოგიური
გათხრები უდიდესი სიფრთხილით ტარდება. შეიძლება, საქმეში დროდადრო წერაქვი და ბარიც
ჩაერთოს, მაგრამ ყველაზე ხშირად გამოყენებადი ხელსაწყოები აქანდაზი, ცოცხი და ნიჩაბია.
სხვადასხვა სახის ძეგლისათვის სხვადასხვა სახის ტექნიკის გამოყენება შეიძლება გახდეს საჭირო.
მაგალითად, მეტი სიფრთხილე უნდა იქნას გამოჩენილი პატარა სანადირო ბანაკის ნაშთების, ვიდრე
ურბანულ გარემოში მდებარე, ტონობით თანამედროვე ნარჩენებით დაფარული მეცხრამეტე
საუკუნის სახლის გათხრისას. წყალქვეშა ძეგლებთან მუშაობის დროს, მკველვარებმა უნდა
მაოხერხონ აღმოჩენების ჩანიშვნა სპეციფიკური ტექნიკის გამოყენებით სპეციალური სასუნთქი
აპარატურის ტარების პარალელურად. მიუხედავად ამისა, როგორიც არ უნდა იყოს ძეგლი,
არქეოლოგი გულმოდგინედ ინიშნავს თითოეული აღმოჩენილი არტეფაქტის, თითოეული
თვალსაჩინო მახასიათებლის კონტექსტსა და ნებისმიერ ცვლილებას გარემომცველ ნიადაგში.
 მუშაობა, ჩვეულებრივ, იწყება ძეგლის გასუფთავებითა და მისი დეტალური გეგმის შედგენით.
ძეგლის თავზე თავსდება ბადე. ის, ჩვეულებრივ ათვლის წერტილზეა მიმაგრებული. ისევე, როგორც
კვლევითი პროექტის სხვა ასპექტების შემთხვევაში, კვლევის მიზანი განსაზღვრავს, თუ რომელი
ტერიტორია უნდა იქნას გათხრილი. ნაგავსაყრელების ნაშთების, ანუ უძველესი ნაგვის გროვების
გათხრა ხშირად ინფორმაციას გვაწვდის ძეგლის არტეფაქტების დიაპაზონის შესახებ, თუმცა
საცხოვრებლების გათხრამ შეიძლება მეტი ინფორმაცია მოგვცეს წარსულში სოციალური თუ
პოლიტიკური ორგანიზაციისა და სოციოეკონომიკური სტატუსის შესახებ.
არქეოლოგებს ხშირად უსვამენ შეკითხვას, თუ რამდენად ღრმად უწევთ გათხრა, რათა „რამე
იპოვნონ“. პასუხია: „გააჩნია“. არქელოგიური ნაშთის სიღრმე მთელ რიგ ცვლადებზეა
დამოკიდებული. მათ შორისაა ძეგლის ტიპი, რამდენად დიდხანს იყო იგი დასახლებული,
წარმოდგენილი ნიადაგების ტიპები და ტერიტორიაზე გარემო პირობების ისტორია. ზოგიერთ
შემთხვევაში, ათასობით და ათიათასობით წლის არტეფაქტები შეიძლება ზედაპირზე იყოს
განლაგებული. სხვა შემთხვევაში, დატბორვამ, ჩამარხვამ ან კულტურულმა აქტივობებმა შეიძლება
ძეგლი ნიადაგის სქელი ფენით დაფაროს. ამის ნათელ მაგალითს ახლო აღმოსავლეთში აღმოჩენილი
საცხოვრებელი ყორღანები წარმოადგენს, რომლებიც ზოგჯერ 100 კვადრატულ აკრზე დიდ
ტერიტორიაზე განლაგებულ, მრავალი ფუტის სიღრმეზე მდებარე არქეოლოგიურ ნაშთებს შეიცავს.

ფოტო 2.3
ექსკავაცია, არქეოლოგიური გეგმა და მეთვრამეტე საუკუნის დროინდელი, სევილიის პლანტაციის
მონის კაბინის მხატვრისეული რეკონსტრუქცია. განამარხული არტეფაქტების გასაოცარი ბაზა,
არქეოლოგებს საშუალებას აძლევს აღადგინონ ძველი დასახლებების იერსახე. ამ შემთხვევაში,
მეთვრამეტე საუკუნის დროინდელი ილუსტრაციები და წერილობითი აღწერები დაეხმარა
მხატვარს, დაემატებინა ნიშანთვისებები, მაგალითად სახურავი, რომელიც არქეოლოგიურად არ
შემორჩენილა.
სკოტ მანდრი:
Google Earth და არქეოლოგია სახლიდან გაუსვლელად.
მაღალტექნოლოგიური სატელიტური დასურათების და საჰაერო ფოტოგრაფიის ღირებულება
კვლევისთვის, კარგად არის დემონსტრირებული. მაგრამ, მსგავსი რესურსების ფასი, მათ
გამოყენებას, არქეოლოგებისთვის ხშირად ხელმიუწვდომელს ხდის, თუმცა სიტუაცია იცვლება.
თანდათან სამთავრობო და კოსმოსური პროგრამები, სიმაღლიდან გადაღებული ფოტოები ბევრად
ხშირია და ინტერესსაც უფრო მეტად იზიდავს, ამით არქეოლოგებიც სარგებლობენ. ნათელი
დემონსტრაციაა პოპულარული კომპიუტერული პროგრამა “Google Earth”, რომელიც საშუალებას
დააკვირდეთ სატელიტურ ფოტოებს, აირჩიოთ თქვენთვის სასურველი მონაკვეთი და
დამკვირვებელს შეუძლია საკუთარი გარემო და მოძრაობაც კი იპოვოს.
პროგრამა გამოსადეგია მისამართის, მიმართულებების საპოვნელად, დასასვენებელი ადგილების
საძებნად და ამასთანავე არასამთავრობო და საჯარო სარგებლისთვის მომუშავე
ორგანიზაციებისთვის.
არქოლოგი სკოტ მანდრი, დაინტერესდა “Google Earth”-ის გამოყენების პოტენციალით, თავისი
კვლევის ფარგებლში; „საფრანგეთი, ბურგუნდის არქოლოგია“ (ინგ. The Archaeology of Burgundy,
France). მადრის აინტერესებდა საჰაერო ფოტოგრაფიის, დისტანციური სენსორული და
გეოგრაფიული ინფორმაციის სისტემების გამოყენება, რათა გაეგო ურთიერთობა სხვადასხვა
კულტურებსა და მათ ფიზიკურ გარემოს შორის, ბოლო 2000 წლის განმავლობაში. მიუხედავად
იმისა, რომ „Google Earth”-ს ამ შემთხვევაში შეზღუდული გამოყენება ჰქონდა, არსებული
ინფორმაცია ახლომახლო რეგიონზე, რომელსაც იგივე გარემო და კულტურული ისტორია ჰქონდა,
გასაოცრად სასარგებლო აღმოჩნდა. სატელიტურ ფოტოებზე ასახული იყო არქეოლოგიური
ადგილების დრამატული სურათები. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ადგილები მანამდეც ყოფილა
აღმოჩენილი, ეს შემთხვევა, “Google Earth”-ის არქეოლოგიური პოტენციალის, ნათელი
დემონსტრაცია აღმოჩნდა.
„Google Earth” იდეალური არ არის ყველა კვლევისთვის. შეიძლება რაღაც რეგიონების ფოტოები არ
მოიძებნოს ან არ იყოს შესაფერისი ხარისხის, შესაბამისად პროგრამის გამოყენება შეზღუდულია.
ისეთ შემთხვევაშიც კი, როცა კარგი ფოტოები მოიპოვება, ბალახის საფარი და ხეები საშუალებას არ
იძლევიან დავინახოთ რა არის მათ მიღმა. მიუხედავად იმისა, რომ “Google Earth” შეიძლება
გამოსადეგი აღმოჩნდეს ადგილების პოვნისთვის და მათი აღნიშნისთვის, არქეოლოგებს გათხრითი
სამუშაოების ჩატარება მაინც მოუწევთ.

დათარიღების მეთოდები

როდინდელია? ეს მარტივი შეკითხვა, ფუნდამენტურია წარსულის შესწავლაში. წარსულში

მომხდარი მოვლენების ქრონოლოგიურად განლაგების გარეშე, შეუძლებელია ევოლუციური
ცვლილების, კულტურული განვითარების და ტექნოლოგოგიური ინოვაციების შესწავლა.
პალეონტოლოგები და არქეოლოგები, დათარიღების ბევრ სხვადასხვა ტექნიკას იყენებენ. ზოგი
მათგანი, ნამარხების და არქეოლოგიური ადგილების უბრალო ინტერპრეტაციას ეყრდნობა.
დანარჩენი მეთოდები უფრო შესაფერისია გარკვეული ასაკის არაორგანული ნივთების ან
მატერიალების (მაგალითად ვულკანური ქვეიბს) შესასწავლად. შესაბამისად, გარკვეული ტიპის
დათარიღების ტექნიკები ტიპიურად უფრო მეტად არის ასოცირებული არქეოლოგიურ კვლევასთან,
ვიდრე პალეოანთროპოლოგიურ შესწავლასთან და პირიქით. დათარიღების რამდენიმე ტექნიკა
შეიძლება იქნას გამოყენებული ერთდროულად, რომ დამტკიცდეს განმარხული ობიექტის ან
მატერიის ასაკი.
დათარიღების მეთოდები შეიძლება დაიყოს ორ ზოგად კატეგორიად; ფარდობითი დათარიღება და
რიცხვობრივი დათარიღება. ყველა შემთხვევაში, აღმოჩენის ასაკის გაგება, ორივე მეთოდს ემყარება.

ფარდობითი დათარიღება

ფარდობითი დათარიღება ისეთ მეთოდებს ეწოდება, რომლებიც ადგენენ კონკრეტული

განამარხებული ნივთების, არტეფაქტების ან განამარხებული ადგილების ასაკს, ერთმანეთთან
მიმართებაში. ანუ, რომელი უფრო ძველია ან ახალი. ფარდობითი დათარიღების მეთოდი, ნივთის
შექმნის დროს ან მის ასაკზე ზუსტ ინფორმაციას არ იძლევა, ის უბრალოდ მიგვანიშნებს
როდინდელი შეიძლება იყოს განამარხი, სხვა ნივთთან მიმართებაში. ფარდობითი დათარიღების
ყველაზე უბრალო მაგალითია „სტრატიგრაფული დათარიღება“ (ინგ. Stratigraphic dating), ტექნიკა
რომელიც მეჩვიდმეტე საუკუნეში განავითარა დანიელმა მეცნიერმა, ნილს სტენსენმა (1638-1687).
დღეს, სტენსენი უფრო ცნობილია მისი სახელის ლათინური ვარიანტით, ნიკოლას სტენო (Nicholas
Steno). სტენო იყო პირველი ვინც ივარაუდა, რომ არტეფაქტები ქვისმაგვარ, დალექვის გამო,
გამყარებულ გარსს დროთა განმავლობაში იკეთებდნენ. გარსზე დაკვირვებით შეგიძლიათ
აღმოაჩინოთ, რომ მას შრეები აქვთ და სტენოს მტკიცებით, ზედაპირიდან, ყოველი მომდევნო შრე,
ერთმანეთზე უფრო ძველია.
სტენოს „სუპრაპოზიციის კანონის“ თანახმად (ინგ. Law of Supraposition), ქვის ყველაზე
ზედაპირული შრე, ყველაზე ახალი, ხოლო მომდევნო შრეები და მათ შორის ყველაზე ღრმად
მდებარე, უფრო მეტად ახალგაზრდაა. ეს დასკვნა საფუძველში უდევს სტრატიგრაფულ
დათარიღებას.
სტენო ძირითადად გეოლოგიურ პრეციპიტატებს (ნარჩენებს) სწავლობა, მაგრამ სტრატიგრაფული
დათარიღება არანაკლებ მნიშვნელოვანია არქეოლოგიური მასალის შესწავლისას.

არქეოლოგიური არე წარმოადგენს, სტრატიგრაფიული დონეების, რთული შრეების ნამცხვარს,

რომელიც მოიცავს კულტურულ ნივთებს და მატერიალს, მაგალითად ნასახლარების ნარჩენებს,
გახრწნილ ორგანულ ნივთიერებებს და ბუნებრივ სტრატას, რომელიც შეიძლებოდა შემორჩენილიყო
დატბორვის შემდეგ ან რამე მსგავსი. ადამიანთა აქტივობის ნარჩენები, შეიძლება გასაოცარ
სიღრმეზე აღმოჩნდნენ.
როგორც ყველა ფარდობითი დათარიღების მეთოდი, სტრატიგრაფული დათარიღება, მკვლევარებს
არ აძლევს საშუალებას ზუსტად დაათარითონ ნამარხი ან არტეფაქტი. როგორც აღვნიშნეთ, ის
საშუალებას იძლევა დავადგინოთ, რომელი უფრო ძველია ან ახალგაზრდა. ეს ტექნიკა
მნიშვნელოვანია პალეოანთროპოლოგიურ და არქეოლოგიური ინტერპრეტაციისთვის, რადგან ის
საშუალებას აძლევს მკვლევარს, შეაფასოს ცვლილება დროის მანძილზე. თუმცა, მკვლევრებმა უნდა
გაითვალისწინონ სხვა ფაქტორებიც, რომლებსაც შეიძლება ემოქმედათ არქეოლოგიურ ნარჩენებზე.
მაგალითად ძვრები დედამიწის ქერქში ან მანტიაში, რაც იწვევს მიწისძვრებს ან ვულკანების
ამოფრქვევას, ხშირად არღვევენ სტრატიფრაფული შრეების კანონზომიერებას და ილექებიან
ნამარხებთან ერთად. არქეოლოგიური ადგილზე ან ნამარხზე, შეიძლება ემოქმედა ხრწნას, ეროზიას
და ადამიანის აქტივობასაც.
ფაუნური თანმიმდევრობა

უილიამ სმითი, ინგლისის გეოლოგიის მამა (1769-1839), ერთერთი პირველი იყო ვინც ნამარხების
ადგილმდებარეობის სისტემური აღწერა დაიწყო. როცა ინგლისი ტრანსფორმაციას განიცდიდა, ანუ
როცა დაიწყო კანალების და სარკინიგზო ხაზების აქტიური მშენებლობა, სმითმა შეამჩნია რომ ქვის
შრეები, რომლებიც მშენებლობის პროცესში მოშიშვლდნენ, ერთი და იგივე ტიპის ნამარხები
იჩენდნენ თავს, დაახლოებით ერთიდაიგივე თანმიმდევრობით. მან მალე აღმოაჩნინა, რომ
შემცველობის მიხედვით, შეეძლო ქვებიდან აღებული ნიმუშები განელაგებინა სწორ
სტრატიგრაფიული თანმიმდევრობით. სმითმა აღმოაჩინა ფაუნური ან გნებავთ ცხოველური
თანმიმდევდრობა. ეს ძალიან მნიშვნელოვანი აღმოჩენა იყო და სმითის დაკვირვებებს, დარვინის
ევოლუციურ თეორიამდე, 60 წლის წინ ჰქონდა ადგილი.

სმითის ერის შემდგომ, პალეონტოლოგებმა ათასობით ადგილი შეისწავლეს მსოფლიოს გარშემო.

ინფორმაცია ნამარხების ფარდობით ასაკზე, ნათელს ფენს ბევრი ობიექტის ან გნებავთ ორგანიზმის
არსებობის მიახლობით პერიოდს. ნამარხების ფარდობითი დროის პრინციპით განლაგებას,
ფაუნური ან გნებავთ ცხოველური კორელაცია ეწოდება (ინგ. Faunal correlation).

პალინოლოგია

მცენარეების სახეობების ნარჩენები, რომლებიც დროთა განმავლობაში განიცდიდნენ ევოლუციას,

ასევე გამოსადეგარნი არიან, ფარდობით დათარიღებაში. პალინოლოგია, სწავლობს მცენარეული
მტვრის მარცვლებს. შემორჩენილ მცენარეულ მარცვლებზე დაკვირვებით, ჩვენ შეგვიძლია
შევისწავლოთ ის ადაპტაცია და ვეგეტაცია, რომელიც მცენარემ გაიარა ამა თუ იმ პერიოდში. იმის
გარდა, რომ ეს ეხმარება მეცნიერებს, დაადგინონ სტრატას ანუ შრეების ფარდობითი ასაკი,
ცხოველური და მცენარეული ნამარხების შესწავლა მნიშვნელოვან მინიშნებებს იძლევა იმ
გარემოზე, რომელში ადამიანები და მათი წინაპრები ცხოვრობდნენ.

ძვლების დათარიღების მეთოდები

აღმოჩენილი ძვლების ასაკის დასადგენად მეცნიერები ფტორის (F), ურანისა (U) და აზოტის
(N) შემცველობას ზომავენ. ამ მეთოდებს, რომლებიც ერთდროულად შეიძლება გამოვიყენოთ, FUN
ტრიოს უწოდებენ. მას შემდეგ, რაც ძვლები ნამარხად იქცევა, „სამარხში“ თანდათანობით,
ბუნებრივად თავს იყრის ფტორი და ურანი. მას შემდეგ, რაც ძვლებში ზემოთ ჩამოთვლილი
ნივთიერებები მოხვდება, დროთა განმავლობაში, ისინი კვლავ განაგრძობენ დაგროვებას.
შესაბამისად, ამ ნივთიერებების რაოდენობის განსაზღვრით, მეცნიერებს შეუძლიათ შეაფასონ თუ
რა დრო გაატარა აღმოჩენილმა ძვლება სამარხში. რაც შეეხება აზოტს, იგი საპირისპიროდ იქცევა.
რაც დრო გადის მისი რაოდენობა ნელ-ნელა იკლებს. ცოცხალი ცხოველის ორგანიზმში N-ის
რაოდენობა დაახლოებით 4%-ია, და ხრწნის დაწყებიდანვე მისი რაოდენობა მუდმივად მცირდება.
ამ შემთხვევაშიც, დარჩენილი აზოტის პროცენტული მაჩვენებელი მეცნიერებს ეხმარება, რომ
განსაზღვრონ ძვლის ასაკი.

FUN ტრიოს თითოეული მეთოდი ფარდობითია, რადგან მათი სიზუსტე დამოკიდებულია

კონკრეტულ გარემო/რეგიონზე სადაც სამარხი მდებარეობს. კონკრეტულად კი, რადგან ბუნებრივი
პირობები ყველგან განსხვავებულია, ცხადია ნიადაგში ყოველთვის თანაბარი პროპორციით არ
გვხვედბა FUN-ის ელემენტები, ზოგ შემთხვევაში მათი რაოდენობა საშუალოზე მაღალი/დაბალია
და ამის გამო, აუცილებელია მხედველობაში გვქონდეს გარემო პირობების ეფექტიც.

სერიაცია (Seriation)
სერიაცია დათარიღების ერთ-ერთ მეთოდია, რომელიც ემყარება ვარაუდს უშუალოდ
აღმოჩენილ არტეფაქტებზე. ანუ, სერიაციის დროს მკვლევარები კარგად აკვირდებიან არტეფაქტებს
და ცდილობენ ისინი ერთმანეთს დაუკაშირონ ან ერთმანეთისგან ისე განასხვაონ, რომ მიიღონ
ქრონოლოგიური შეფასება. მაგალითად, კონკრეტულ არტეფაქტებს შორის აღმოაჩინონ ისეთი
თვისებრივი განსხვავება, რომელიც დაეხმარება მათ დაადგინონ თუ რომელი მათგანი უსწრებდა
დროში სხვას, რაიმე მონაცემი, რომელიც დროთა განმავლობაში თანდათანობით იცვლებოდა (A-
დან B-სკენ, ან პირიქით).
არქეოლოგებისთვის სერიაცია უმნიშვნელოვანესი მეთოდია კერამიკული და ქვის
ხელნაკეთი ნივთების დასათარიღებლად.
სერიაციის ერთ-ერთი მაგალითი ასევე არის, ახალ ინგლისში მე-17, მე-18 და მე-19
საუკუნეებში ქვის საფლავების შეცვლილი სტილისტიკის დადგენა. სტანდარტულ საფლავებზე
დაკვირვება არქეოლოგ ჯეიმს დითზს დაეხმარა ახლად აღმოჩენილი საფლავის ასაკის
განსაზღვრაში. მათ ქრონოლოგიურ განხილვას და გამორიცხვის მეთოდს, იმ გაგებით რომ თუ
შეინიშნება რაიმე ტენდენცია იგი კვლავ გააგრძელებს განვითარებას ან პირიქით ნელ-ნელა
გაილევა, შეუძლია ჭეშმარიტ დასკვნამდე მიგვიყვანოს.

რიცხვითი / აბსოლუტური დათარიღება

დაახლოებითი დათარიღების მეთოდებისგან განსხვავებით, რიცხვითი დათარიღება
რეალურ ასაკს გვაძლევს.
მე-19 საუკუნეში მეცნიერები სხვადასხვა ხერხებით ცდილობდნენ დედამიწის ასაკის
დადენას. უმეტესი მათგანი უშუალოდ ფიზიკურ სამყაროზე დაკვირვებით მუშაობდა,
როგორებიცაა მაგალითისთვის ეროზიის სიხშირე, ანუ დაახლოებით რა დრო დასჭირდებოდა
დიდი კანიონის(აშშ) ჩამოყალიბებას. ასევე ოკეანეში მარილის დონის განსაზღვით ცდილობდნენ
დედამიწის რეალური ასაკის დადგენას, ანუ რამდენ ხანში იქნებოდა შესაძლებელი, რომ ამ
მოცულობის მარილი მოგროვებულიყო. მაგრამ მსგავსი მეთოდები ყოველთვის უხეშ შეფასებას
გვაძლევდა, რადგან რთულია კონკრეტულ გარემოში კონკრეტული ფაქტორის როლი ადეკვატურად
შევაფასოთ, რათა საბოლოო შედეგი პრაქტიკულად რეალური იყოს. მაგრამ, საბედნიეროდ,
დღესდღეობით, მეცნიერებს აქვთ ზუსტი მეთოდები, რომლითაც არქეოლოგიურ და
პალეონტოლოგიურ არტეფაქტებს ვათარიღებთ.
რიცხვით დათარიღების მეთოდებს შორის არის ისეთი მეთოდებიც, რომლებიც
დაფუძნებულია რადიოაქტიულ დაშლის პროცესზე, ანუ როდესაც რადიოიზოტოპების ატომები
იშლება და გამოყოფენ ენერგიას ამ დროის განმავლობაში.
ნახშირბადის (CO2) რადიოაქტიური იზოტოპით დათარიღების მეთოდი

ნახშირბადის რადიოაქტიური იზოტოპით დათარიღების მეთოდი ასევე ცნობილია, როგორც

ნახშირბად 14-ის მეთოდის სახელით. ამ მეთოდს არქეოლოგები ყველაზე ხშირად იყენებენ.
პირველად ეს მეთოდი დანერგა Willard Libby-იმ, რომელმაც ნობელის პრემია ქიმიის დარგში მიიღო.
ეს მეთოდი ემყარება რადიოაქტიული ნახშირბადის (14 C) დაშლის პროცესს, რომელიც გადადის
აზოტში. ცოცხალი ორგანიზმის სიკვდილის შემდეგ CO2-ის დონე ორგანიზმში აღარ იზრდება და
იწყება (14 C)-ის ხრწნის პროცესი.
სხვა რადიოაქტიული იზოტოპების მსგავსად (14 C)-ში ხრწნის სისწრაფეც ცნობილია, ვიცით
მათი ნახევრად დაშლის პერიოდები. ჩვენს შემთხვევაში (14 C)-ის ნახევრად დაშლის პერიოდი არის
5,730 წელი. როდესაც გავზომავთ ამ მონაცემს არტეფაქტზე შესაბამისად, პროპორციულად
დავადგენთ მის რეალურ ასაკს.
ეს მეთოდი ძალიან ფართოდ გამოყენებადია. მისი დახმარებით მრავალ არტეფაქტს
ვათარიღებთ როგორებიცაა, მაგალითისთვის, ანტიკური ხის ხელსაწყოები, ჩონჩხები. აღსანიშნავია,
რომ ამ მეთოდის გამოყენებით შესაძლებელია 80,000 წლის წინანდელი არტეფაქტების დადგენა,
მაგრამ ეს ტექნიკა უკეთეს შედეგს 60,000 წლამდე გვაძლევს. ამ შუალედში თითქმის
გარანტირებულად შეგვიძლია დავასკვათ არტეფაქტის რეალური ასაკი, თუმცა გარდა ამისა ცახადია
ეს მეთოდი კარგ მიახლოებასაც მოგვცემს იმ შემთხვევებშიც კი, როდესაც ასაკი გაცილებით დიდია.

კალიუმ-არგონის მეთოდი

რადიოაქტიური ნივთიერებები, ძირითადად ვულკანური წარმოშობის ქვებში გვხვდება.

ზოგიერთი მათგანის დაშლა ძალიან ნელა მიმდინარეობს, მილიარდი წელიც კი შეიძლება
გასტანოს.
მეცნიერებმა კალიუმის რადიაქტიული იზოტოპის 40K დაშლის პროცესი დაადგინეს,
რომელიც ინერტულ აირში 40Ar-ში გადადის. საკმაო მაღალ ტემპერატურაზე, როდესაც ვულკანური
ამოფრქვევა მიმდინარეობს, არგონი გამოიყოფა და რჩება მხოლოდ კალიუმი. როდესაც ლავა
გაცივდება და ქვად გადაიქცევა, კალიუმი იწყებს დაშლას არგონად. იმის გამო რომ 40K-ს ნახევრად
დაშლის პერიოდი 1.3 მილიარდი წელია, ეს მეთოდი ძალიან ეფექტური სხვადასხვა ნივთისა თუ
მოვლენის დასათარიღებლად.

Fission-track დათარიღების მეთოდი

ეს მეთოდიც, მსგავსად წინა რამდენიმე მეთოდისა დამყარებულია ნივთიერების

რადიაქტიული იზოტოპის ნახევრად დაშლის პერიოდზე. ამ შემთხვევაში ვიყენებთ ურანის 238
იზოტოპს (238U), რომელიც ენერგიას გარკვეული სიხშირით კარგავს. მიკროოგანიზმებზე
დაკვირებაშიც კი გვადგება ეს მეთოდი და მისი გამოყენებით შესაძლებელია განვსაზღვროთ ასაკი
300, 000-დან 4.5 მილიარდი წლის ინტერვალში.

თერმოლუმინესცენციით დათარიღება
თერმოლუმინესცენციით დათარიღების მეთოდი ცოტათი განსხვავდება ყველა ზემოთ
ნახსენები მეთოდისგან, მაგრამ ესეც რადიოაქტიულ იზოტოპების გამოყენებას ეფუძნება. ამ
შემთხვევაში ვცდილობთ დავადგინოთ ელექტრონების რაოდენობა, რომელიც კრისტალურ
სტრუქტურაში არის თავმოყრილი. ეს ელექტრონები წარმოიქმნება შემდეგი ნივთიერებების
დაშლის შედეგად: ურანი U, თორიუმი Th და კალიუმის რადიაქტიული იზოტოპი 40K. უშუალო
პროცედურისას ხდება არტეფაქტის გათბობა, გახურება, როგორც კერამიკის გამოწვისას. ამ დროს
თავისუფლდება ელექტრონები, ნივთიერებების დაშლა იწყება და ელექტრონები იწყებენ
კრისტალურ მესერში დაგროვებას. იმის მიხედვით თუ რა რაოდენობა დაგროვდება, განისაზღვრება
არტეფაქტის ასაკი.
ეს მეთოდი ხშირად გამოიყენება ხელნაკეთი ნივთების წლოვანების დასადგენად, მრავალი
თიხის, ქვის, ხის და მსგავსი ხელსაწყოებისა და ნივთების დათარიღება ძალიან მაღალი სიზუსტით
ხდება. ასევე, რაც ძალიან საინტერესეოა, ამ მეთოდს გაყალბებული ანტიკური ნივთების
იდენტიფიკაციაც შეუძლია.

რადიონახშირბადული დათარიღება
რადიოკარბონული დათარიღება, ასევე ცნობილი როგორც ნახშირბად 14-ის მეთოდი, ერთ-ერთი
ყველაზე გავრცელებული და გამოყენებადი დათარიღების მეთოდია რომელსაც არქეოლოგები
იყენებენ. რადიოაქტიური დაშლა როგორც დათარიღების მეთოდი პირველად ვილარდ ლიბიმ
შეიმუშავა და ამისთვის 1960 წელს ქიმიაში ნობელის პრიზითაც დაჯილდოვდა. როგორც ამ
მეთოდის სახელიდანაც ჩანს, ის დაფუძნებულია არასტაბილური იზოტოპის ნახშირბად 14-ის
რადიოაქტიურ დაშლაზე, რაც მას საბოლოოდ აზოტად გარდაქმნის. ცოცხალი ორგანიზმები
ატმოსფეროდან ნახშირბად 14-ს ნახშირორჟანგის სახით ითვისებენ და მისი კონცენტრაცია
ორგანიზმში შედარებადია გარემოში არსებულთან. როდესაც ორგანიზმი კვდება, მასში გარემოდან
CO2-ის შთანთქმა წყდება. შესაბამისად, ორგანიზმში არსებული ნახშირბად 14-ი დაშლას იწყებს
თუმცა ატმოსფეროდან მისი ჩანაცვლება დამატებითი ნახშირბადით აღარ ხდება.
სხვა რადიოიზოტოპების მსგავსად, ნახშირბად 14-ის დაშლის ტემპი ცნობილია და ის შეგვიძლია
გამოვხატოთ როგორც ნახევარ დაშლის პერიოდი, ანუ ის დრო, რაც საჭიროა რომ რადიოიზოტოპის
ნახევარი დაიშალოს. ნახშირბად 14-ის ნახევარ დაშლის დრო არის 5,730 წელი. ორგანიზმში
ნახშირბად 14-ის გაზომვით, მეცნიერებს შეუძლიათ დაადგინონ რამდენი დრო გავიდა მისი
გარდაცვალებიდან.
ნახშირბადული დათარიღება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია არქეოლოგებისათვის რადგან ის
შეგვიძლია გამოვიყენოთ ორგანული ნივთიერებების დასათარიღებლად, რომლებიც შეიცავენ
ნახშირბადს, ასეთებია მაგალითად ხის იარაღები, ძვლოვანი მასალა და ცეცხლის ნარჩენები.
მეთოდი ზოგადად ლიმიტირებულია 60,000 წელზე (Plastino et al. 2001; Taylor and Southon 2007),
თუმცა არსებობს 80,000 წლამდე დათარიღებული ნიმუშებიც. ამ თარიღებზე უფრო ძველი
ნიმუშების დათარიღება რთულდება რადგან მასში ნახშირბადის შემცველობა უკვე ძალიან დაბალი.
ამ ლიმიტების გამო ის შეზღუდულად გამოიყენება პალეოანთროპოლოგიაში, რადგან მათი ნაპოვნი
ნამარხები შეიძლება მილიონობით წლის იყოს. თუმცა არქეოლოგებისთვის ის ძალიან
მნიშვნელოვანი მეთოდია, რადგან მათ ასეთ ძველ ნიმშებთან მუშაობა არ უწევთ.

კალიუმ-არგონის და ურანის გამოსხივების მეთოდი

რამდენიმე იზოტოპი რომელსაც რადიოაქტიური დაშლა ახასიათებთ გვხვდება ვულკანური
წარმოშობის ქვებში. ზოგიერთი მათგანი იშლება ძალიან ნელი ტემპებით, მილიარდობით წლის
განმავლობაში. ორი რადიომეტრული დათარიღების მეთოდი რომელიც განსაკუთრებით
გამოსადეგი აღმოჩნდა პალეოანთროპოლოგებისა და არქეოლოგებისათვის, რომლებიც ადამიანის
პირველ წინაპრებს სწავლობენ არის კალიუმ-არგონის და ე.წ. Fission-track ანუ ურანის გამოსხივების
მეთოდი. ეს მეთოდები გამოიყენება არა თვითონ ნიმუშის, არამედ ვულკანური წარმოშობის მტვრის
და ლავის დასათარიღებლად რომელიც ასოცირებულია რომელიმე კონკრეტულ ნამარხთან.
სასიხარულოდ, ბევრ ადგილს, სადაც ნამარხების აღმოჩენა ხდება, ვულკანური აქტივობით
მდიდარი წარსული აქვს, შესაბამისად ასეთ ადგილებში ეს ორი მეთოდი წარმატებით გამოიყენება.
ესეთი ადგილებია მაგალითად ოლდუვაი ტანზანიაში და ჰადარი ეთიოპიაში.
კალიუმ-არგონის მეთოდში მეცნიერები ზომავენ კალიუმის რადიოაქტიური იზოტოპის დაშლას,
კერძოდ კალიუმ 40-ის, რომელიც დაშლისას გადადის ინერტულ გაზ არგონში. ვულკანის
ამოფრქვევისას არსებული სიცხე ქვებში არსებულ არგონს ათავისუფლებს, ანუ ქვებში აღარ გვაქვს
არგონი, მაგრამ მასში რჩება კალიუმი. როდესაც ქვა ცივდება, კალიუმ 40-ი იწყებს არგონად დაშლას,
რადგან ჩვენ ვიცით კალიუმის არგონად გარდაქმნის ტემპი, ქვაში დაგროვებული არგონის
რაოდენობის ანალიზით შეგვიძლია გავარკვიოთ მისი ასაკი. რადგანაც კალიუმ 40-ის ნახევრად
დაშლის პერიოდი 1,3 მილიარდი წელია, ეს მეთოდი შეიძლება გამოვიყენოთ ძალიან ძველი
ნიმუშების დასათარიღებლად, ისეთები როგორებიცაა პირველი ჰომინინების ნამარხები. ეს მეთოდი
ძირითადად 100,000 წლის ან უფრო ძველი ნიმუშების დასათარიღებლად გამოიყენება, თუმცა ის
ზოგჯერ ბერვად უფრო ახალგაზრდა, რამდენიმე ათასი წლის ნამარხზეც გამოუყენებიათ.
Fission-track დათარიღება ურანის (ურან 238) რადიოაქტიური იზოტოპის დაშლას ემყარება,
რომელიც თანაბარი ტემპით ასხივებს ენერგიას. გარკვეულ მინერალებში, ეს ენერგიის გამოსხივება
ტოვებს ფიზიკურ კვალს, რომლის დათვლის მეშვეობით მეცნიერებს საკმაო სიზუსტით შეუძლიათ
ივარაუდონ როდის მოხდა კონკრეტული ქვის ფორმირება. ეს მეთოდი გამოიყენება 300,000-დან 4,5
მილიარდ წლამდე ნიმუშების დასათარიღებლად, ამიტომ შეიძლება ზოგ შემთხვევებში ის კალიუმ-
არგონის დათარიღებასთან ერთად გამოვიყენოთ. მიუხედავად იმისა რომ ეს მეთოდი ძირითადად
პალეოანთროპოლოგიაში გამოიყენება, ზოგჯერ ამით შეგვიძლია დავათარიღოთ წარმოებული
მინის ჭურჭელიც. მოპოვებულია დაახლოებით 2000 წლამდე სიძველის ჭურჭლის ნიმუშები, ამიტომ
ეს მეთოდი პოტენციურად არქეოლოგებისთვისაც გამოსადეგარია.
თერმოლუმინისცენციის მეთოდი ასევე ეფუძნება რადიოაქტიურ დაშლას, თუმცა
წინებთან შედარებით ეს მეთოდი ცოტა განსხვავებულად მუშაობს. ეს ემყარება კრისტალიზებულ
მინერალებში გაჭედილი ელექტრონების რაოდენობას. ელექტრონები კი ძირითადად სამი
ელემენტის დაშლიდან მომდინარეობს, ესენია ურანი, თორიუმი და რადიოაქტიური კალიუმ 40, ეს
მინერალები სხვდასხვა კონცენტრაციებით გვხვდება გეოლოგიურ ნიმუშებში. იმისთვის რომ სწორი
შედეგი მივიღოთ, ასევე უნდა შევამოწმოთ გარშემო არსებულ ნიადაგში არსებული
რადიოაქტიურობა და გავითვალისწინოთ ის ნიმუშის დათარიღებისას. ამ მეთოდის
გამოყენებისთვის, ნიმუში უნდა იყოს წარსულში გაცხელებული(მაგალითად კერამიკის ჭურჭლის
დამზადება) სიცხე ათავისუფლებს/ანულებს ნიმუშებში დატყვევებულ ელექტრონებს, შემდეგ კი
იწყება კრისტალებში ელექტრონების ხელახალი დაგროვება. ელექტრონების დაგროვების ტემპის
გაზომვით და ნიმუშში მათი რაოდენობის დათვლით კი შეგვიძლია გამოვითვალოთ ნიმუშის ასაკი.
ეს მეთოდი მნიშვნელოვანია იმიტომ რომ ის გვაძლევს საშუალებას დავათარიღოთ უშუალოდ
ნაპოვნი არტეფაქტები და არა მათთან ასოცირებული სტრატიგრაფიული ელემენტები, როგორც წინა
დათარიღების მეთოდებში. ეს მეთოდი განსაკუთრებით ხშირად გამოიყენება კერამიკის ნივთების
დასათარიღებლად, რაც საკმაოდ ხშირად გვხვდება ბოლო 10,000 წლის პერიოდში. ის ასევე ყოფილა
გამოყენებული ქვის იარაღების დასათარიღებლად, თუ ეს იარაღები შექმნის დროს გაუცხელებიათ
(ზოგიერთი ქვა გაცხელებისას უფრო ადვილად დამუსავებადი ხდება) ან თუნდაც იმ ქვების და
თიხის გასაანალიზებლად რომელზეც მოხდა ტემპერატურით ზემოქმედება, ანუ გაცხელდა და ამ
დროს მოხდა მათში დატყვევებული ელექტრონების გათავისუფლება/განულება. ასევე ამ მეთოდით
შეიძლება ერთმანეთისგან ადვილად გაირჩეს მოტყუებით შექმნილი და ავთენტური ნიმუშები.

დენდროქრონოლოგია უნიკალური დათარიღების მეთოდია, რომელიც დაფუძნებულია

ზოგიერთი ჯიშის ხეებში გაზრდით გამოწვეული ყოველწლიური რგოლების დათვლაზე. რადგანაც
რგოლი შეესაბამება ერთ წელს, ხის ასაკი შეიძლება გავარკვიოთ რგოლების საერთო რაოდენობის
დათვლით. ეს პრინციპი შემჩნეული იყო საკმაოდ ადრე, 18 საუკუნეში, მანასი ქათლერის მიერ,
რომელიც ამტკიცებდა რომ ოჰაიოში არსებული ინდიელების ერთ-ერთი საცხოვრებელი ადგილი
მინიმუმ 463 წლის მაინც იყო. თანამდეროვე დენდროქონოლოგიას კი საფუძველი ჩაუყარა მეოცე
საუკუნის მეცნიერმა ე. დუგლასმა.
დღეისათვის ხის რგოლების დათარიღება ბვერად უფრო რთული და კომპლექსურია ვიდრე
უბრალოდ რგოლების რაოდენობა. გარდა წლებისა, რგოლები ასევე შეიცავენ ინფორმაციას
გარემოზე: სქელი რგოლები ნიშნავს რომ ამ წლებში ხე უხვად იღებდა წვიმას; თხელი რგოლები კი
მშრალ სეზონებს მიანიშნებს. უფრო თბილ რეგიონებში, ტემპერატურამ და სინათლის
ინტენსივობამ შეიძლება გავლენა მოახდინოს რგოლის სისქეზე. ერთ ლოკაციაზე არსებულ ერთი
სახეობის ხეებს მსგავსი თხელი და სქელი რგოლები ახასიათებთ. ეს რგოლები ჩვენ შეგვიძლია
“დავადოთ” მიყოლებით უფრო და უფრო ასაკოვანი ხეების რგოლებს, ანუ რგოლების ნაწილი
ახალგაზრდა და ასაკოვან ხეში ერთმანეთს დაემთხვევა, რადგან ისინი გარკვეული პერიოდი ერთად
“ცხოვრობდნენ” და შეექმნათ საერთო დენდროქრონოლოგიური მიმდევრობა, რომელშც ბევრი ხე
შედის. სამხრეთ-დასავლეთ ამერიკაში, ფიჭვის ხის საერთო დენდროქრონოლოგიური მიმდევრობა
შეადგინეს, რომელსაც თითქმის 9000 წლის უკან მივყავართ. მსგავსი მიმდევრობები არის
ევროპაშიც.
ამ მეთოდის მნიშვნელობა ცალსახაა. დენდროქრონოლოგია ძალიან მნიშვნელოვანია. მაგალითად
ამერიკის სამხრეთ-დასავლეთში, რადგან იქ არსებული მშრალი პირობები ხშირად კარგად ინახავს
ხის მასალას. ხის რგოლები არქეოლოგიური მასალიდან შეიძლება შევადაროთ საერთო
დენდროქრონოლოგიურ მიმდევრობას და ამით დავითვალოთ ნაპოვნი ხის მოჭრის თარიღი. ასევე
უმნიშვნელოვანესია ის, რომ დენდროქრონოლოგია წარმოადგენს დამოუკიდებელ მეთოდს,
რომლითაც შეგვიძლია ნახშირბადის მეთოდი გადავამოწმოთ. მაგალითად, ორივე მეთოდით
დათარიღებული ხის ფრაგმენტი გვაჩვენებს რომ ნახშირბად 14-ით მიღებული 3000 წელზე ძველი
თარიღები, სინამდვილეში უფრო ძველია, ცდომილება კი უფრო დიდია რაც უფრო მეტად
ვცილდებით 3000 წელს. ამის მიზეზია დედამიწის ატმოსფეროში არსებული ნახშირბად 14. ვილარდ
ლიბის თავდაპირველი კალკულაციები დაფუძნებული იყო იმაზე, რომ ნახშირბადის კონცენტრაცია
ატმოსფეროში ყოველთვის ერთნაირი იყო, თუმცა ჩვენ უკვე ვიცით რომ ის იცვლებოდა.
დენდროქრონოლოგიამ საშუალება მისცა მეცნიერებს, რომ მოეხდინათ ნახშირბად 14-ის მეთოდის
კალიბრაცია, რამაც ის უფრო ზუსტი გახადა.

ინტეპრეტაციები წარსულზე
წარსულზე არსებული შეხედულებები, თავისთავად მიბმულია აწმყოზე. როგორც პირველ თავში
განვიხილეთ, ანთროპოლოგები ცდილობენ რომ მათი ვარაუდები იყოს რაც შეიძლება ცხადი და
ნათელი. არსებულმა სოციალურმა, ეკონომიკურმა, პოლიტიკურმა და თეორეტიკულმა მიდგომებმა
შეიძლება გავლენა მოახდინონ ნაშრომის ინტერპრეტაციაზე. ადრეულ 20-ე საუკუნეში,
ანთროპოლოგიის, არქეოლოგიის და ლინგვისტიკის ნაწილებიდან გარკვეული ინფორმაციის
ამოკრეფით ხდებოდა გერმანული რასის, როგორც აღმატებულის და სხვებზე უკეთესის მითის
მხარდაჭერა და პოპულარიზაცია. გუსტავ კოსინა, რომელიც ფილოლოგი იყო, ამახინჯებდა
არქეოლოგიურ კვლევებს და ურევდა ქრონოლოგიას რითაც თითქოს ანახებდა, რომ განვითარება
დაიწყო გერმანიაში და შემდეგ გავრცელდა ევროპის დანარჩენ ნაწილებში.
არქეოლოგიური და ისტორიული ინფორმაცია ასევე გამოიყენებოდა რომ გაემართლებინათ
აპართეიდის წესი სამხრეთ აფრიკაში, რაც რასების დაყოფა ეხებოდა. სამხრეთ აფრიკული წიგნებში
ხშირად გვხვდებოდა იდეა, რომ, შავი, ბანტუს ენაზე მოსაუბრე ფერმერები რომლებიც
ჩრდილოეთიდან მიგრირებდნენ და დანიურად მოსაუბრე დასახლებლები, რომლებიც სამხრეთ-
დასავლეთიდან მოდიოდნენ, სამრეთ აფრიკის სანაპიროებზე ერთდროულად მოვიდნენ. ეს
ინტერპრეტაცია იყო კავშირში იყო თანამედროვეობასთან: ორივე ჯგუფს ჰქონდათ თანაბარი
უფლებები მიწაზე. თუმცა ბოლო ორ ათწლეულში, ახალი თაობის არქეოლოგებმა გააბათილეს ეს
ცნობები და ისტორიები. არქეოლოგიური მონაცემები აჩვენებს რომ შავკანიანი სამხრეთ
აფრიკელები ამ რეგიონში ქრისტეს შობიდან 200 წელს დასახლდნენ, 1500 წლით უფრო ადრე ვიდრე
ევროპელები.
 ამ შემთხვევებში, წარსული ყოფის აღდგენილ ვერსიებს ჰქონდა სახიფათო გავლენა აწმყოზე.
როგორც წესი, შეცდომები ინტერპრეტაციისას არის ხოლმე ნაკლებად გამიზნული და უფრო
უმნიშვნელო. ყველა მეცნიერი თან ატარებს გარკვეულ პირად და კულტურულ მიკერძოებას.
ადამიანის საზოგადოებები კომპლექსურია, და არქეოლოგიურად ამ კომპლექსურობის
გამოხატულება სხვადასხვანაირია ხოლმე. ეს ართულებს ინტერპრეტაციების გადამოწმებას და
ხშირად მოსაზრებები ერთმანეთს არ ემთხვევა.
მიუხედავად იმისა რომ არ არსებობს ერთი გარკვეული ფორმულა, რომლითაც შევამოწმებთ
ყველანაირ პალეოანთროპოლოგიურ და არქეოლოგიურ მასალას, არსებობს სასარგებლო
დირექტივები რაც შეგვიძლია გამოვიყენოთ. როგორც წინა თავში ვნახეთ, ანთროპოლოგიური
კვლევის მთავარი ასპექტი არის სისტემური, მეცნიერული მიდგომა ინფორმაციაზე. ვადაგასული,
არასწორი ინტერპრეტაციები შეიძლება გამოვავლინოთ ჰიპოთეზების ანალიზისას და შევცვალოთ
ისინი უფრო დამაჯერებელი მოსაზრებებით. კონკრეტული ინტერპრეტაციის სისწორე შეგვიძლია
გავამყაროთ ერთმანეთისგან დამოუკიდებელი ფაქტებით, რომელიც ერთ დასკვნამდე მიდის. ხდება
დასაბეჭდად გაგზავილი სამეცნიერო წიგნების და პუბლიკაციების განხილვა სხვა მეცნიერების მიერ
და მის ავტორს მოეთხოვება რომ კიდევ უფრო ნათლად განმარტოს ესა თუ ის საკითხი და
განიხილოს მისი დაკვირვებები. ხშირად ხდება ხოლმე, როცა გარკვეული თეორია ან ჰიპოთეზა
“იცდის” სანამ დაგროვდება მის შესახებ საკმარისი ინფორმაცია. მსოფლიოს დიდი ნაწილი და
წარსულის ბევრი ასპექტი თითქმის შეუსწავლელია. შესაბამისად, თეორიები რომლებიც ასეთ
თემებს ეხება, უნდა დარჩეს გადახედვადი და შესწორებადი.

შეჯამება
პალეოანთროპოლოგები და არქეოლოგები ადამიანების წარსულის სხვადასხვა ასპექტს იკვლევენ.
პალეოანთროპოლოგები კონცენტრირებას აკეთებენ ადამიანის, როგორც ბიოლოგიური სახეობის
ევოლუციაზე და ადამიანის ადრეული წინაპრების ქცევაზე, როდესაც არქეოლოგები უფრო
დაკავებულები არიან წარსულში არსებული ადამიანების კულტურით - მათი ცხოვრების სტილით,
ტექნოლოგიებით და სოციალური სისტემებით - ამას კი იკვლევენ მათ მიერ დატოვებული
მატერიალური ნივთებით. რომ დავრწმუნდეთ რომ კვლევიდან მოპოვებული ინფორმაცია
პალეოანთროპოლოგების და არქეოლოგების შეკითხვებს პასუხს გასცემს, ამისთვის
თავდაპირველად ხდება სამეცნიერო პროექტის კვლევის მიდგომის შემუშავება, რაც მიზნად სახავს
სტრატეგიას რომლითაც მეცნიერები ამ კვლევიდან მიიღებენ მათთვის საჭირო ინფორმაციას. ორივე
ეს დისციპლინა ერთმანეთს კვეთს და იყენებს ექსპერტებს სხვა დარგებიდან რათა მოხდეს
წაარსულის საერთო სურათის შექმნა.
პალეოანთროპოლოგები მუშაობენ ნამარხებზე, რომელშიც დატოვებულია წარსული სიცოცხლის
კვალი. ადგილი სადაც ნამარხებს პოულობენ მოიხსენიება როგორც ნამარხების ადგილსაპოვებელი.
ნამარხები ძალიან ფრაგმენტულია; ჩვენ წარსულში არსებული სიცოცხლის მხოლოდ პატარა
განამარხებულ ნაწილს ვპოულობთ; მიუხედავად ამისა, ადრეული სიცოცხლის საკმაოდ
შთამბეჭდავი მასალა გვაქვს მოგროვებული. ახალი ტექნოლოგიებით და დაკვირვებული მიდგომით
ხდება პაწაწინა ლოკოკინების, წყალმცენარეების, მცენარის თესლების და ძვლების სტრუქტურის
შესწავლა. პალეოანთროპოლოგია მოიცავს ისეთ დარგებს როგორიცაა: გეოლოგია,
პალეონტოლოგია, არქეოლოგია და ფიზიკური ანთროპოლოგია, რათა მოხდეს წარსულის უფრო
მთლიანი სურათის აღდგენა.
არქეოლოგიური ინფორმაცია მოიცავს წარსული კულტურების მიერ დატოვებულ ყველანაირ
მასალას. არქეოლოგიური ძეგლები ეწოდება ადამიანის მიერ შექმნილ ნივთიერი კულტურის
ძეგლებს, რომელიც მიწაშია პრეზერვირებული. ეს ძეგლები შეიცავს ნივთებს, ისევე როგორც
ადამიანების მიერ დატოვებულ სხვა რაიმე კვალს და ინახავს ცნობებს იმ დროინდელი გარემო
პირობების შესახებ. არქეოლოგიური მასალის შესწავლისას, არქეოლოგები განსაკუთრებულ
ყურადღებას აქცევენ კონტექსტს, ანუ კონკრეტულ ადგილს სადაც ესა თუ ის ნივთი იპოვეს და ასევე
მასთან ასოცირებულ სხვა ნივთებს. კონტექსტის გარკვევა არის ძალიან მნიშვნელოვანი შემდეგ ამ
ნივთის ასაკის, მისი გამოყენების და მნიშვნელობის დასადგენად. არქეოლოგიაში არსებობს სწავლის
სხვადასხვა დარგები რომლებიც განსაკუთრებულ მიდგომებს მოითხოვს, მაგალითად ისტორიული
არქეოლოგები ხატავენ ნაპოვნ ნაწერ მასალას და ტრადიციებს, რათა უკეთ განმარტონ აღმოჩენები.
წყალქვეშა არქეოლოგები კი საჭიროებენ სპეციალურ ტექნიკას წყალქვეშა გათხრებისთვის.
არქეოლოგიური ძეგლები გვაძლევს მნიშვნელოვან ინფორმაციას წარსულზე, მაგალითად,
ბუნებრივი რესურსების გამოყენებაზე, ვაჭრობაზე და პოლიტიკურ მოწყობაზე. ძეგლების პოვნა
შეიძლება სხვადასხვა საშუალებებით. ხშირად ძეგლის ნაწილები შეიძლება მიწის ზედაპირზეც
გადარჩენს, ამ ყველაფერს ეხმარება ადგილობრივი ცნობები, რუკები ან ძველი არქეოლოგიური
კვლევები. ძეგლის საპოვნელად, არქეოლოგებმა შეიძლება დაათვალიერონ ტერიტორიები და
ეძებონ ძეგლის რაიმე ნიშანი. ზედაპირულ დათვალიერების გარდა ხდება მიწისქვეშა სკანირებაც,
მაგალითად მაგნიტომეტრით ან წინაღობის გამზომით, რითაც შეიძლება მიწის ქვეშ დამარხული
არტეფაქტების აღმოჩენა.
პროექტის მიზნებზე დაყრდნობით, არქეოლოგიური ძეგლი შეიძლება აირჩეს და მოხდეს მისი
გათხრა. გათხრა ყოველთვის დიდი სიფრთხილიდ ხდება და პროცესის ყველა დეტალი იწერება.
გათხრამდე ხდება ძეგლის დაყოფა ე.წ. კვადრატებად, რაც საშულებას იძლევა მოხდეს თითოეული
ნაპოვნი არტეფაქტის ზუსტი ადგილმდებარეობის დადგენა. გათხრების სიღრმე დამოკიდებულია
რამდენიმე ფაქტორზე, ძეგლის ტიპზე, გათხრების ხანგრძლივობაზე, მიწის ტიპზე და გარემო
პირობებზე.
არქეოლოგიური მასალის დათარიღება უმნიშვნელოვანესია წარსულის აღსადგენად. ნაპოვნი
მასალის დროში განაწილების გარეშე შეუძლებელია ევოლუციური ცვლილებების, ტექნოლოგიური
ინოვაციების და კულტურული განვითარების დანახვა. პალეოანთროპოლოგები და არქეოლოგები
იყენებენ ბევრ სხვადასხვა დათარიღების მეთოდს რომლებიც შეიძლება დავყოთ ე.წ. შედარებით და
აბსოლუტურ მეთოდებად. მეთოდები როგორიც არის სტრატიგრაფიული დათარიღება, “ფაუნის
მონაცვლეობა,” ფტორის, ურანის და აზოტის ანალიზები გვაძლევს ამ ქანებში ნაპოვნი
არტეფაქტების მხოლოდ სავარაუდო, შედარებით ასაკს. აბსოლუტური მეთოდები, როგორიც არის
კალიუმ-არგონის, ნახშირბადის და დენდროქრონოლოგიის, გვაძლევს არტეფაქტის უფრო ზუსტ,
კონკრეტულ ასაკს.
 წარსულის ინტერპრეტაციებზე დიდ გავლენას ახდენს აწმყო. ზოგჯერ სამეცნიერო თეორიები
გამოყენებული იყო პოლიტიკური მიზნებისთვის, მაგალითად ნაცისტური გერმანიის და სამხრეთ
აფრიკული აპართეიდისთვის. მეცნიერები ცდილობენ აირიდონ რომელიმე მხარისკენ მიკერძოება
და ამას ცდილობენ სისტემური, მეცნიერული მეთოდოლოგიით. თეორიები შეიძლება იცნოს
ბათილად და მოხდეს მათი ახლით ჩანაცვლება. ახალი თეორიები კი გამყარდეს ახალი
მრავალფეროვანი, დამოუკიდებელი მტკიცებულებებით. არქეოლოგიური თეორიები, ხშირად
კულტურული ანთროპოლოგიიდან გამომდინარეობს, და ის ეხმარება არქეოლოგებს მოახდინონ
იმის გააზრება თუ როგორ მუშაობს კულტურები და წარსულის რა ასპექტების პრეზერვირება
შეიძლება მოხდეს არქეოლოგიურად. საბოლოო ჯამში, ეს მიდგომა გვაძლევს წარსული
კულტურების და მათი განვითარების უფრო სრულყოფილ ახსნას.

დასაფიქრებელი კითხვები:

1. რა არის განასხვავებული საკითხები, პრობლემები და მეთოდები რომლებიც განასხვავებს

არქეოლოგიას და პალეოანთროპოლოგიას?
2. როგორ განსხვავდება არქეოლოგიური და განამარხებული მასალები თავისი
შემადგენლობით?
3. რა არის ნაგულისხმები ტერმინ “ისტორიულ არქეოლოგიაში?” რა გზებით შეიძლება ხელი
შეუწყოს არქეოლოგიურმა კვლევებმა ისტორიის უკეთ გაგებას?
4. რა არის პრინციპული საკითხები, რომლებსაც ყურადღებას დაუთმობდით არქეოლოგიური
ან პალეოანთროპოლოგიური პროექტის კვლევის მეთოდის მომზადებისას? რა აქტივობებს,
ლოჯისტიკას და ცნებებს გაითვალისწინებდით?
5. საკმაოდ დიდი არქეოლოგიური ინფორმაცია შეიძლება მოგროვდეს ერთი ნიჩაბი მიწის
ამოთხრის გარეშეც კი. აღწერეთ სამი სხვადასხვა მეთოდი რომელსაც არქეოლოგები იყენებენ
ძეგლების შესასწავლად, რომელიც არ არის დამყარებული ძეგლის გათხრაზე.
6. რა პრინციპული განსხვავებებია აბსოლუტური და შედარებით დათარიღების მეთოდებში?
განიხილეთ ეს მეთოდები და ჩამოთვალეთ თითოეულის დადებითი და უარყოფითი
მხარეები.
Australopithecus sediba
skull,
310 discovered in South
Africa.
 11
Hominin Origins
in Africa

O
Key Questions ur species today dominates our planet as we use our brains and cul-
tural inventions to invade every corner of the earth. Yet, 5 million
▶ Who are the oldest
years ago, our ancestors were little more than bipedal apes, confined
members of the human
to a few regions in Africa. What were these creatures like? When and
lineage, and how do these
how did they begin their evolutionary journey?
early hominins compare
In Chapter 10, we discussed the techniques paleoanthropologists use to locate
with modern humans?
and excavate sites, as well as the multidisciplinary approaches used to interpret
With modern apes? How
discoveries. In this chapter, we turn to the physical evidence of the hominin fossils
do they fit within a
themselves. The earliest fossils identifiable as hominins are all from Africa. They
biological continuum?
date from as early as 6+ mya, and after 4 mya, varieties of these early hominins
become more plentiful and widely distributed in Africa. It’s fascinating to think
about all these quite primitive early members of our family tree living side by side
for millions of years, especially when we also try to figure out how they managed to
coexist with their different adaptations. Most of these species became extinct. But
why? What’s more, were some of these apelike animals possibly our direct
ancestors?
Hominins, of course, evolved from earlier primates (dating from the Eocene to
late Miocene), and in Chapter 9 we discussed the fossil evidence of prehominin pri-
mates. These fossils provide us with a context within which to understand the sub-
sequent evolution of the human lineage. In recent years, paleoanthropologists from
University of the Witwatersrand, Lee Berger. Photo by Brett Eloff

several countries have been excavating sites in Africa, and many exciting new finds
have been uncovered. However, because many finds have been made so recently,
detailed evaluations are still in progress, and conclusions must remain tentative.
One thing is certain, however. The earliest members of the human lineage
were confined to Africa. Only much later did their descendants disperse from the
African continent to other areas of the Old World. (This “out of Africa” saga will be
the topic of the next chapter.)

311
 chapter 11 Hominin origins in AfricA

312
The Bipedal sion of some specific hypotheses that
have tried to explain the early evolution
Adaptation of bipedal locomotion, see Chapter 10.)
Our mode of locomotion is indeed
In our overview in Chapter 10 of extraordinary, involving, as it does, a
behavioral reconstructions of early unique kind of activity in which “the
hominins, we highlighted several body, step by step, teeters on the edge
hypotheses that attempt to explain why of catastrophe” (Napier, 1967, p. 56). In
bipedal locomotion first evolved in the this way, the act of human walking is
hominins. Here we turn to the specific the act of almost falling repeatedly! The
anatomical (that is, morphological) problem is to maintain balance on the
evidence that shows us when, where, “stance” leg while the “swing” leg is off
and how hominin bipedal locomotion the ground. In fact, during normal
evolved. From a broader perspective, walking, both feet are simultaneously
we’ve noted a tendency in all primates on the ground only about 25 percent of
for erect body posture and some the time, and this figure becomes even
bipedalism. Of all living primates, less as we walk (or run) faster.
however, efficient bipedalism as the Maintaining a stable center of bal-
primary (habitual) form of locomotion ance in this complex form of locomo-
is seen only in hominins. Functionally, tion calls for many drastic structural/
the human mode of locomotion is anatomical alterations in the basic pri-
Left
os coxae
most clearly shown in our striding gait, mate quadrupedal pattern. The most
where weight is alternately placed on a dramatic changes are seen in the pel-
Right single fully extended hind limb. This vis. The pelvis is composed of three
os coxae specialized form of locomotion has elements: two hip bones, or ossa coxae
Sacrum developed to a point where energy lev- (sing., os coxae), joined at the back to
els are used to near peak efficiency. the sacrum (Fig. 11-1). In a quadruped,
Our manner of bipedal locomotion is a the ossa coxae are vertically elongated
far cry from what we see in nonhuman bones positioned along each side of the
primates, who move bipedally with lower portion of the spine and oriented
hips and knees bent and maintain bal- more or less parallel to it. In hominins,
ance clumsily and inefficiently, totter- the pelvis is comparatively much short-
ing along rather than striding. er and broader and extends around to
From a survey of our close primate the side (Fig. 11-2). This configuration
relatives, it’s apparent that while still in helps to stabilize the line of weight
the trees, our ancestors were adapted transmission in a bipedal posture from
to a fair amount of upper-body erect- the lower back to the hip joint
ness. Prosimians, monkeys, and apes all (Fig. 11-3).
spend considerable time sitting erect Several consequences resulted from
while feeding, grooming, or sleeping. the remodeling of the pelvis during
Presumably, our early ancestors dis- early hominin evolution. Broadening
▲ Figure 11-1 played similar behavior. What caused the two sides and extending them
The human pelvis: various elements these forms to come to the ground and around to the side and front of the
shown on a modern skeleton. embark on the unique way of life that body produced a basin-shaped struc-
would eventually lead to humans is ture that helps support the abdominal
still a mystery. Perhaps natural selec- organs (pelvis means “basin” in Latin).
tion favored some Miocene hominoids These alterations also repositioned the
coming occasionally to the ground to attachments of several key muscles that
forage for food on the forest floor and act on the hip and leg, changing their
forest fringe. In any case, once they mechanical function. Probably the
were on the ground and away from the most important of these altered rela-
immediate safety offered by trees, tionships is that involving the gluteus
bipedal locomotion could become a maximus, the largest muscle in the
tremendous advantage. (For a discus- body, which in humans forms the bulk

morphological 
 The Bipedal Adaptation

▼ Figure 11-3 313

Ossa coxae. (a) Homo sapiens. (b) Early
hominin (australopith) from South
Africa. (c) Great ape. Note especially
the length and breadth of the iliac
blade (boxed) and the line of weight
transmission (shown in red).
Ilium

Pubis
Ischium

▲ Figure 11-2
The human os coxae, composed of
three bones (right side shown). a b c

of the buttocks. In quadrupeds, the glu- a longitudinal arch and realignment of

teus maximus is positioned to the side the big toe in parallel with the other
of the hip and functions to pull the toes (that is, it was no longer divergent).
thigh to the side and away from the As you can appreciate, the evolution
▼ Figure 11-4
body. In humans, this muscle is posi- of hominin bipedalism required com-
Comparisons of important muscles
tioned behind the hip; this arrange- plex anatomical reorganization. For
that act to extend the hip. Note that the
ment allows it, along with the ham- natural selection to produce anatomi-
attachment surface (origin, shown in
strings, to extend the thigh, pulling it cal change of the magnitude seen in black) of the gluteus maximus in
to the rear during walking and running hominins, the benefits of bipedal loco- humans (a) is farther in back of the hip
(Fig. 11-4). The gluteus maximus is a motion must have been significant joint than in a chimpanzee standing
truly powerful extensor of the thigh indeed! We mentioned in Chapter 10 bipedally (b). Conversely, in chimpan-
and provides additional force, particu- several possible adaptive advantages zees, the hamstrings are farther in back
larly during running and climbing. that bipedal locomotion may have of the knee.
Modifications also occurred in
other parts of the skeleton because of
the shift to bipedalism. The most sig-
nificant of these, summarized in “A
Closer Look: Major Features of Bipedal
Locomotion,” include (1) repositioning Ilium
of the foramen magnum, the opening
at the base of the skull through which Gluteus
the spinal cord emerges; (2) the addi- maximus
tion of spinal curves that help to trans-
mit the weight of the upper body to the Hip joint
hips in an upright posture; (3) shorten-
ing and broadening of the pelvis and
the stabilization of weight transmission
(discussed earlier); (4) lengthening of
Hamstrings
the hind limb, thus increasing stride
length; (5) angling of the femur (thigh-
bone) inward to bring the knees and
feet closer together under the body; Knee
and (6) several structural changes in
a Human
(a) b Chimpanzee
(b)
the foot, including the development of
314
A Closer Look
Major Features of Bipedal Locomotion

a
a Human Great ape

c
b
Human Great ape

During hominin evolution, several major structural features through- the skull, so that the head is more or less balanced on the spine (and
out the body have been reorganized (from that seen in other pri- thus requires less robust neck muscles to hold the head upright).
mates), facilitating efficient bipedal locomotion. These are illustrated (b) The spine has two distinctive curves—a backward (thoracic)
here, beginning with the head and progressing to the foot: (a) The one and a forward (lumbar) one—that keep the trunk (and weight)
foramen magnum (shown in blue) is repositioned farther underneath centered above the pelvis. (c) The pelvis is shaped more in the form

­conferred upon early hominins. But form follows function. In other words,
these all remain hypotheses (even more during evolution, organisms don’t
accurately, they could be called scenar- undergo significant reorganization in
ios), and we have inadequate data for structure unless these changes—over
testing the various proposed models. many generations—assist individuals
Still, given the anatomical altera- in some functional capacity (and in so
tions required for efficient bipedalism, doing increase their reproductive suc-
some major behavioral stimuli must cess). Such changes didn’t necessarily
have been influencing its development. occur all at once, but probably evolved
When interpreting evolutionary histo- over a fairly long period of time. Even
ry, biologists are fond of saying that so, once behavioral influences initiated
 315

c e
Human Great ape
Human

Great ape

d
Human Great ape

66.5%
9.4% 58.6%

f
Human Great ape
20% 11% 15.5%
4.4%
9.2%

2.8% 2.6%

of a basin to support internal organs; the ossa coxae (specifically, comprises only 11 percent). (e) The femur is angled inward, keeping
iliac blades) are also shorter and broader, thus stabilizing weight the legs more directly under the body; modified knee anatomy also
transmission. (d) Lower limbs are elongated, as shown by the pro- permits full extension of this joint. (f) The big toe is enlarged and
portional lengths of various body segments (for example, in humans brought in line with the other toes; a distinctive longitudinal arch
the thigh comprises 20 percent of body height, while in gorillas it also forms, helping absorb shock and adding propulsive spring.

certain structural modifications, the locomote efficiently in any other way.

process gained momentum and pro- For example, the loss of grasping ability
ceeded irreversibly. in the foot makes climbing much more
We say that hominin bipedalism is difficult for humans (although by no
both habitual and obligate. By habitual means impossible). The central task, habitual bipedalism
bipedalism, we mean that hominins, then, in trying to understand the earli-
unlike any other primate, move biped- est members of the hominin lineage is
ally as their standard and most efficient to identify anatomical features that obligate bipedalism
mode of locomotion. By obligate indicate bipedalism and to interpret to
bipedalism, we mean that hominins are what degree these organisms were
committed to bipedalism and cannot committed to this form of locomotion
 chapter 11 Hominin origins in AfricA

316 (that is, was it habitual and was it eal habitats. Finally, since anatomical
obligate?). remodeling is always constrained by a
What structural patterns are set of complex functional compromis-
observable in early hominins, and what es, a foot highly capable of grasping
do they imply regarding locomotor and climbing is less capable as a stable
function? By at least 4 mya, all the platform during bipedal locomotion.
major structural changes required for Some researchers therefore see early
bipedalism are seen in early homi- hominins as perhaps not quite as fully
nins from Africa (at least as far as committed to bipedal locomotion as
the evidence permits conclusions were later hominins.
to be made). In particular, the Further evidence for evolutionary
pelvis, as clearly documented by changes in the foot comes from two
several excellently preserved sites in East Africa where numerous
specimens, was dramatically fossilized elements have been recov-
remodeled to support weight in a ered (Fig. 11-5). As in the remains from
bipedal stance (see Fig. 11-3b). South Africa, the East African fossils
Other structural changes suggest a well-adapted bipedal gait.
shown after 4 mya in the earliest The arches are developed, but some
relatively complete hominin postcra- differences in the ankle also imply that
nial remains further confirm the pat- considerable flexibility was possible
© Russell L. Ciochon

tern seen in the pelvis. For example, (again, probably indicating some con-
the vertebral column (as known from tinued adaptation to climbing). From
specimens in East and South Africa) this evidence, some researchers have
▲ Figure 11-5
shows the same curves as in modern recently concluded that many forms of
A nearly complete hominin foot
(OH 8) from Olduvai Gorge, Tanzania.
hominins. The lower limbs are also early hominins probably spent consid-
(See Appendix C for an explanation of elongated, and they seem to be propor- erable time in the trees. What’s more,
how specimen numbers such as OH 8 tionately about as long as in modern they may not have been quite as effi-
are assigned.) humans (although the arms are longer cient bipedally as has previously been
in these early hominins). Further, the suggested. Nevertheless, most
carrying angle of weight support from researchers maintain that early homi-
the hip to the knee is very similar to nins from Africa displayed both habit-
that seen in Homo sapiens. ual and obligate bipedalism (despite
Fossil evidence of early hominin foot the new evidence from South Africa
structure has come from two sites in and the earliest traces from central and
South Africa; especially important are East Africa, all of which will require
some fossils from Sterkfontein (Clarke further study).
and Tobias, 1995). These specimens,
consisting of four articulating elements
from the ankle and big toe, indicate
that the heel and longitudinal arch
Finding Early
were both well adapted for a bipedal Hominin Fossils
gait. But the paleoanthropologists
(Ron Clarke and Phillip Tobias) who As we’ve discussed, paleoanthropology
analyzed these remains also suggest is a multidisciplinary science, and
that the large toe was divergent, unlike the finding, surveying, and eventual
the hominin pattern shown in “A excavation of hominin sites is a time-
Closer Look: Major Features of Bipedal consuming and expensive undertaking.
Locomotion.” If the large toe really did What’s more, since hominin fossils are
possess this anatomical position (and never common anywhere and are usu-
this is disputed), it most likely would ally at least partially buried under sedi-
have aided the foot in grasping. In turn, ment, finding them also requires no
this grasping ability (as in other pri- small portion of good luck.
mates) would have enabled early homi- In Africa, most fossil discoveries
nins to more effectively exploit arbor- have come from either East or South

Sterkfontein 
 Early Hominins from Africa

Africa. As we’ll soon see, a few numerous sites, which together have 317
extremely important discoveries have yielded several hundred hominin spec­
recently come from central Africa. imens. The most important South
Nevertheless, more than 99 percent of African hominin sites are Taung,
the early African hominin fossils so far Sterkfontein, Swartkrans, and Malapa.
discovered come from the eastern and It’s important to recognize that the
southern portions of the continent. geological context of all the South
In East Africa, early hominin sites African sites is quite different from
are located along the Great Rift Valley. that in East Africa. The Rift Valley
Stretching over more than 2,000 miles, does not extend into southernmost
the Rift Valley was formed by geologi­ Africa, where, instead, the sediments
cal shifting (actually separation, pro­ are composed of layer upon convolut­
ducing the “rift”) between two of the ed layer of accumulated limestones.
earth’s tectonic plates. That is, it’s the As a result, the geological layers are
same geological process as that leading extremely complex and do not form
to “continental drift” (discussed in into such recognizable strata as seen
Chapter 5). The outcome of these geo­ in sites along the East African Rift
logical upheavals leads to faulting (with Valley. In the South African land­
earthquakes), volcanoes, and some­ scape, caves and fissures form, into
times rapid sedimentation. Paleo­ which animals fall or perhaps are
anthropologists see all this as a major dragged by predators. Consequently,
plus, since it produces a landscape that the hominins accumulated in these
has many geological exposures reveal­ caverns and fissures, where they even­
ing at surface level ancient beds that tually became encased in a rock
just might contain fossils of all sorts— matrix. Decades ago, the hominins
including hominins. What’s more, the were removed by dynamite. Today,
chemical makeup of the volcanic sedi­ they are retrieved using small hand
ments makes accurate chronometric tools, and only then with extraordi­
dating much more possible. narily painstaking effort (Fig 11-7).
Paleoanthropological discoveries Because the geological setting is so
along the East African branch of the much more complicated in South
Rift Valley extend from northern Africa than in East Africa, the fossils
Ethiopia, through Kenya, and finally are generally more difficult to locate
into northern Tanzania (Fig. 11-6). Key and usually not as well preserved, and
locales within the Rift Valley, where in chronometric dating is typically far
total more than 2,000 hominin fossils more difficult. Still, there are some
have been found, include the extremely exceptions, as exemplified by an
productive Middle Awash area of extremely well-preserved skeleton still
northeastern Ethiopia (containing being excavated at Sterkfontein (see
Aramis, Hadar, and Dikika). In Kenya, Fig. 11-7) and the extraordinary (and
crucial discoveries have come from the well-dated) new finds from Malapa.
east and west sides of Lake Turkana and
just a bit to the south from the Tugen
Hills. Lastly, in northern Tanzania, the
remarkably informative paleoanthropo­
Early Hominins
logical site of Olduvai Gorge has been from Africa
explored for several decades, and near­
by, the Laetoli site has yielded other key As you are now well aware, a variety of
fossils as well as extraordinarily well- early hominins lived in Africa, and
preserved hominin footprints. we’ll cover their comings and goings
South Africa has also been a very over a 5-million-year period, from at
productive area for early hominin least 6 to 1 mya. It’s also important to
­discoveries. Over the last 80 years, keep in mind that these hominins were
paleoanthropologists have explored geographically widely distributed, with
 chapter 11  Hominin Origins in Africa

318
© Mission Paléoanthropologique Franco-Tchadienne

S P A I N
PORTUGAL Image not
available due
to copyright T U R K E Y

restrictions SYRIA

© Russell L. Ciochon
MALTA
CYPRUS
I R A N
LEBANON
M O R O C C O TUNISIA ISRAEL
I R A Q

JORDAN
A L G E R I A
KUWAIT

WT 17000

© Institute of Human Origins

L I B Y A
BAHRAIN
QATAR

Sahelanthropus S A U D I A R A B I A
WESTERN E G Y P T
SAHARA
MAURITANIA
Javier Trueba / MSF / Photo Researchers, Inc.

M A L I

Lucy
A F R I C A Toros-Menalla ERITREA Y E M E N
N I G E R S U D A N
C H A D
SENEGAL

BURKINA
FASO
N I G E R I A
GUINEA
BENIN
ETHIOPIA Hadar
H
S O M A L I A

TOGO

CENTRAL AFRICAN REPUBLIC Middle

Mid
Mi dl Awash
idddl
“Zinj” LIBERIA
CÔTE D’IVOIRE GHANA
Omo (Aramis)
CAMEROON

West Turkana East Turkana (Koobi Fora

EQUATORIAL GUINEA UGANDA
REP. OF Kanapoi and Allia Bay)
THE
GABON CONGO DEMOCRATIC
AN
ANDA
ND
NDA
RWANDA
Tugen Hills
REPUBLIC KENYA
OF THE CONGO
BURUNDI
Olduvai
O
P. V. Tobias; photo by Alun Hughes

Laetoli
T A N Z A N I A

A N G O L A

MALAWI
MOZAMBIQUE

Taung child Z A M B I A
© Russell L. Ciochon

Z I M B A B W E MADAGASCAR

N A M I B I A
BOTSWANA

SWAZILAND

SOUTH AFRICA
© Russell L. Ciochon

Taung Swartkrans
S
Sterkfontein
Drimolen
Malapa
Sts 5 SK 48
▲ Figure 11-6 
Early hominin fossil finds (pre-australopith and australopith localities).
The Rift Valley in East Africa is shown in gold.
 Early Hominins from africa

319

◀ Figure 11-7
Paleoanthropologist Ronald Clarke
carefully excavates a 2-million-year-
old skeleton from the limestone
matrix at Sterkfontein Cave. Clearly
seen are the cranium (with articu-
lated mandible) and the upper
arm bone.

John Hodgkiss
fossil discoveries coming from central, Pre-Australopiths
East, and South Africa. Paleoanthro-
pologists generally agree that among (6.0+–4.4 mya)
these early African fossils, there were The oldest and most surprising of
at least 6 different genera, which in these earliest hominins is represented
turn comprised upward of 13 different by a cranium discovered at a central
species. At no time, nor in any other African site called Toros-Menalla in
place, were hominins ever as diverse as the modern nation of Chad
were these very ancient members of (Brunet et al., 2002; Fig. 11-8).
our family tree. As you’ll see in a min- Provisional dating using faunal
ute, some of the earliest fossils thought correlation (biostratigraphy)

© Mission Paléoanthropologique Franco-Tchadienne

by many researchers to be hominins suggests a date of between 7 and
are primitive in some ways and unusu- 6 mya (Vignaud et al., 2002). Closer
ally derived in others. In fact, some examination of the evidence used
paleoanthropologists remain uncon- in obtaining this biostratigraphic
vinced that they are really hominins. date now has led many paleoan-
As you’ve already guessed, there are thropologists to suggest that the
quite a few different fossils from many later date (6 mya) is more likely.
sites, and you’ll find that their formal The morphology of the fossil
naming can be difficult to pronounce is unusual, with a combination
and not easy to remember. So we’ll try of characteristics unlike that
to discuss these fossil groups in a way found in other early hominins. The ▲ Figure 11-8
that’s easy to understand. Our primary braincase is small, estimated at no larg- A nearly complete cranium of
focus will be to organize them by time er than a modern chimpanzee’s (pre- Sahelanthropus from Chad, dating to
and by major evolutionary trends. In so liminary estimate in the range of 320 to approximately 6 mya or somewhat
doing, we recognize three major 380 cm3), but it is massively built, with older.
groups: huge browridges in front, a crest on
top, and large muscle attachments in
• Pre-australopiths— the earliest and the rear. Yet, combined with these ape-
most primitive (possible) hominins like features is a smallish vertical face
(6.0+–4.4 mya) containing front teeth very unlike an
• Australopiths—diverse forms, some ape’s. In fact, the lower face, being
more primitive, others highly more tucked in under the brain vault
derived (4.2–1.2 mya) (and not protruding, as in most other
• Early Homo—the first members of early hominins), is more of a derived
our genus (2.0+–1.4 mya) feature more commonly expressed in
 chapter 11  Hominin Origins in Africa

320 much later hominins (especially mem- Probably living at about the same
bers of genus Homo). What’s more, time as Sahelanthropus, two other very
unlike the dentition seen in apes (and early (possible) hominin genera have
some early hominins), the upper canine been found at sites in central Kenya in
is reduced and is worn down from the the Tugen Hills and from the Middle
tip (rather than shearing along its side Awash area of northeastern Ethiopia.
against the first lower premolar). The earlier of these finds (dated by
In recognition of this unique radiometric methods to around 6 mya)
­combination of characteristics, comes from the Tugen Hills and
paleoanthropologists have placed the includes mostly dental remains, but
Toros-Menalla remains into a new also some quite complete lower limb
genus and species of hominin, bones. The fossils have been placed in
Sahelanthropus tchadensis (Sahel being a separate early hominin genus called
the region of the southern Sahara in Orrorin. The postcranial remains
North Africa). These new finds from are especially important, since they
Chad have forced an immediate and seem to indicate bipedal locomotion
significant reassessment of early homi- (Pickford and Senut, 2001; Senut et al.,
nin evolution. Two cautionary com- 2001; Galik et al., 2004; Richmond
ments, however, are in order. First, as and Jungers, 2008). As a result of these
we noted, the dating is only approxi- further analyses, Orrorin is the pre-
mate, based, as it is, on biostratigraphic australopith generally recognized as
correlation with sites in Kenya (1,500 having the best evidence to establish it
miles to the east). Second, and perhaps
more serious, is the hominin status of
the Chad fossil. Given the facial struc-
ture and dentition, it’s difficult to see
how Sahelanthropus could be anything
but a hominin. However, the position
of its foramen magnum is intermediate
between that of a quadrupedal ape and
that of a bipedal hominin (Fig. 11-9); for
this and other reasons, some research-
ers (Wolpoff et al., 2002) suggest that
at this time, “ape” may be a better clas-
sification for Sahelanthropus. As we
have previously said, the best-defining a
anatomical characteristics of homi-
nins relate to bipedal locomotion.
Unfortunately, no postcranial elements
have been recovered from Chad—at
least not yet. Consequently, we do not
yet know the locomotor behavior of
Sahelanthropus, and this raises even
more fundamental questions: What if
further finds show this form not to be
bipedal? Should we still consider it a
hominin? What, then, are the defining
characteristics of our lineage? For all
these reasons, several paleoanthropol- (b)
ogists have recently grown more skep- b
tical regarding the hominin status of ▲ Figure 11-9
all the pre-australopith finds, and Position of the foramen magnum in (a) a
Bernard Wood (2010) prefers to call human and (b) a chimpanzee. Note the more
them “possible hominins.” forward position in the human cranium.
 Early Hominins from africa

as a hominin (compared to less clear mentary and required many years of 321
evidence for Sahelanthropus and incredibly painstaking effort to clean
Ardipithecus). and reconstruct. Indeed, it
The last group of possible hominins took 15 years before the par-
dating to the late Miocene (that is, tial skeleton was in adequate
earlier than 5 mya) comes from the condition to be intensively
Middle Awash in the Afar Triangle of studied. But the wait was well
Ethiopia. Radiometric dating places worth it, and in 2009, Tim
the age of these fossils in the very late White and colleagues pub-
Miocene, 5.8–5.2 mya. The fossil lished their truly remarkable
remains themselves are very fragmen- finds. By far, the most infor-
tary. Some of the dental remains mative fossil is the partial
resemble some later fossils from the skeleton. Even though it was
Middle Awash (discussed shortly), and found crushed and basically
Yohannes Haile-Selassie, the research- pulverized, the years of work
er who first found and described these and computer imaging have
earlier materials, has provisionally now allowed researchers to
assigned them to the genus Ardipithe- interpret this 4.4-million-
cus (Haile-Selassie et al., 2004; see “At a year-old individual. The skele-
Glance: Pre-Australopith Discoveries”). ton, nicknamed “Ardi,” has
In addition, some postcranial elements more than 50 percent of the Image not
have been preserved, most informative- skeleton represented; howev- available due
ly a toe bone, a phalanx from the mid- er, since it was found in such to copyright
dle of the foot (see Appendix A, Fig. poor condition, any recon- restrictions
A-8). From clues in this bone, Haile- struction must be seen as pro-
Selassie concludes that this primate visional and open to varying
was a well-adapted biped (once again, interpretations. Ardi has been
the best-supporting evidence of homi- sexed as female and contains
nin status). several key portions, includ-
From another million years or so ing a skull, a pelvis, and
later in the geological record in the almost complete hands and
Middle Awash region, a very large and feet (White et al., 2009;
significant assemblage of fossil homi- Fig. 11-10).
nins has been discovered at a site Brain size, estimated
called Aramis. Radiometric dating between 300 and 350 cm3, is
firmly places these remains at about quite small, being no larger
4.4 mya. The site, represented by a than a chimpanzee’s.
6-foot-thick bed of bones, has yielded However, it is much like that
more than 6,000 fossils. This abundant seen in Sahelanthropus, and
find reveals both large and small overall, the skulls of the two
vertebrates—birds and other reptiles hominins also appear to be
and even very small mammals. similar. The fact that remains
Additionally, fossil wood and pollen of the postcranial skeleton are
samples have been recovered. All this preserved is potentially cru-
information is important for under- cial, because key body elements, such
standing the environments in which as the pelvis and the foot, are only very
these ancient hominins lived. rarely discovered. This is the ­earliest
Hominin fossil remains from hominin for which we have so many
Aramis include several individuals, the different parts of the body represented,
most noteworthy being a partial skele- and it permits researchers to hypothe-
ton. At least 36 other hominins are rep- size more confidently about body size
resented by isolated teeth, cranial and proportions and, perhaps most
bones, and a few limb bones. All the crucially of all, the mode of
bones were extremely fragile and frag- locomotion.

Aramis 
 chapter 11 Hominin origins in AfricA

322 Height is estimated at close to 4 feet, dence that Ardi provides has not con-
with a body weight of around 110 vinced all paleoanthropologists that
pounds. Compared to other early hom- Ardipithecus or any of the other very
inins, such a body size would be similar early pre-australopiths are hominins;
to that of a male and well above average indeed, Ardi’s very odd anatomy has
for a female (table 11-1). The pelvis and caused doubts to increase. One thing
foot are preserved well enough to allow is for sure: It would take a considerable
good-quality computer reconstruc- adaptive shift in the next 200,000 years
tions. According to Tim White and to produce the more derived hominins
colleagues, both areas of the body show we’ll discuss in a moment. All of these
key anatomical changes indicating that considerations have not only intrigued
Ardipithecus was a competent biped. professional anthropologists; they have
For example, the ilium is short and also captured the imagination of the
broad (see Figs. 11-2 and 11-3), and the general public. When did the earli-
foot has been modified to act as a prop est member of our linage first appear?
for propulsion during walking. The search still goes on, and profes-
However, Ardi also contains some sional reputations are made and lost in
big surprises. While the shape of the this quest.
ilium seems to show bipedal abilities, Another intriguing aspect of all
other parts of the pelvis show more these late Miocene/early Pliocene
ancestral (“primitive”) hominoid char- locales (that is, Toros-Menalla, Tugen
acteristics. In fact, the paleoanthropol- Hills, early Middle Awash sites, and
ogists who analyzed the skeleton con- Aramis) relates to the ancient environ-
cluded that Ardi likely walked quite ments associated with these earliest
adequately, but might well have had hominins. Rather than the more open
difficulty running (Lovejoy et al., grassland savanna habitats so charac-
2009a, 2009b). The foot is also an odd teristic of most later hominin sites, the
mix of features, showing a big toe that environment at all these early locales
is highly divergent and capable of con- is more heavily forested. Perhaps we
siderable grasping. Some researchers are seeing at Aramis and these other
are not convinced that Ardi was biped- ancient sites the very beginnings of
al, and considering all her other primi- hominin divergence, not long after
tive characteristics, some have ques- the division from the African apes.
tioned whether Ardipithecus was really
a hominin at all (Sarmiento, 2010). The
extreme degree of reconstruction that Australopiths
was required (for the skull and pelvis
especially) adds further uncertainty to
(4.2–1.2 mya)
understanding this crucial discovery. The best-known, most widely distrib-
One thing that everyone agrees on is uted, and most diverse of the early
that Ardi was an able climber who like- African hominins are colloquially
ly was well adapted to walking on all called australopiths. In fact, this
fours along the tops of branches. It diverse and very successful group of
seems clear that she spent a lot of time hominins is made up of two closely
in the trees. related genera, Australopithecus and
Accepting for the moment that Paranthropus. These hominins have an
Ardipithecus was a hominin, it was established time range of over 3 million
a very primitive one, displaying an years, stretching back as early as 4.2
array of characteristics quite distinct mya and not becoming extinct until
from all later members of our lin- apparently close to 1 mya—making
eage. In fact, its combination of char- them the longest-enduring hominins
acteristics is very odd and unique yet documented. In addition, these
australopiths 
among our lineage. The new evi- hominins have been found in all the
 Early Hominins from africa

323
Table Estimated Body Weights and stature
11.1 in Plio-Pleistocene Hominins
Body Weight Stature
Male Female Male Female

A. afarensis 45 kg (99 lb) 29 kg (64 lb) 151 cm (59 in.) 105 cm (41 in.)

A. africanus 41 kg (90 lb) 30 kg (65 lb) 138 cm (54 in.) 115 cm (45 in.)

A. robustus 40 kg (88 lb) 32 kg (70 lb) 132 cm (52 in.) 110 cm (43 in.)

A. boisei 49 kg (108 lb) 34 kg (75 lb) 137 cm (54 in.) 124 cm (49 in.)

H. habilis 52 kg (114 lb) 32 kg (70 lb) 157 cm (62 in.) 125 cm (49 in.)
Source: after mcHenry, 1992. Note: reno et al. (2003) conclude that sexual dimorphism in A. afarensis was considerably less than shown here.

major geographical areas of Africa that There are two major subgroups of
have, to date, produced early hominin australopiths, an earlier one that is
finds, namely, South Africa, central more anatomically primitive and a
Africa (Chad), and East Africa. From later one that is much more derived.
all these areas combined, there appears These earlier australopiths, dated
to have been considerable complexity 4.2–3.0 mya, show several more primi-
in terms of evolutionary diversity, with tive (ancestral) hominin characteris-
numerous species now recognized by tics than the later australopith group,
most paleoanthropologists. whose members are more derived,

At a Glance
KEY PRE-AUSTRALOPITH DISCOVERIES
Dates Region Hominins Sites Evolutionary Significance

4.4 mya East Africa Ardipithecus Aramis Large collection of fossils,

ramidus including partial skeletons;
bipedal, but derived

5.8–5.2 mya Ardipithecus Middle Awash Fragmentary, but possibly

bipedal

~6.0 mya Orrorin Tugen Hills First hominin with post-

tugenensis cranial remains; possibly
bipedal

~7.0–6.0 mya Central Africa Sahelanthropus Toros-Menalla Oldest potential hominin;

tchadensis well-preserved cranium;
very small-brained;
bipedal?
 chapter 11 Hominin origins in AfricA

324 some extremely so. These more derived Australopithecus afarensis  Slightly
hominins lived after 2.5 mya and are later and much more complete remains
composed of two different genera, of Australopithecus have come primar-
together represented by at least five ily from the sites of Hadar (in Ethiopia)
different species (see Appendix C for a and Laetoli (in Tanzania). Much of this
complete listing and more information material has been known for three
about early hominin fossil finds). decades, and the fossils have been very
Given the 3-million-year time well studied; indeed, in certain instanc-
range as well as quite varied ecological es, they are quite famous. For example,
niches, there are numerous intriguing the Lucy skeleton was discovered at

Lynn Kilgore
adaptive differences among these var- Hadar in 1974, and the Laetoli foot-
ied australopith species. We’ll discuss prints were first found in 1978. These
Sectorial lower first premolar
the major adaptations of the various hominins are classified as members of
species in a moment. But first let’s the species Australopithecus afarensis.
▲ Figure 11-11 emphasize the major features that all Literally thousands of footprints
Sectorial lower first premolar. Left australopiths share: have been found at Laetoli, represent-
lateral view of the teeth of a male ing more than 20 different kinds of
patas monkey. Note how the large 1. They are all clearly bipedal animals (Pliocene elephants, horses,
upper canine shears against the (although not necessarily identical pigs, giraffes, antelopes, hyenas, and
elongated surface of the sectorial to Homo in this regard). an abundance of hares). Several homi-
lower first premolar.
2. They all have relatively small nin footprints have also been found,
brains (at least compared to including a trail more than 75 feet long
Homo). made by at least two—and perhaps
3. They all have large teeth, particu- three—individuals (Leakey and Hay,
larly the back teeth, with thick to 1979; Fig. 11-12). Such discoveries of
very thick enamel on the molars. well-preserved hominin footprints are
extremely important in furthering our
In short, then, all these australopith understanding of human evolution.
species are relatively small-brained, For the first time, we can make definite
big-toothed bipeds. statements regarding the locomotor
The earliest australopiths, dating to pattern and stature of early hominins.
4.2–3.0 mya, come from East Africa Studies of these impression patterns
from a couple of sites in northern clearly show that the mode of locomo-
Kenya. Among the fossil finds of these tion of these hominins was bipedal
earliest australopiths so far discovered, (Day and Wickens, 1980). Some
a few postcranial pieces clearly indicate researchers, however, have concluded
that locomotion was bipedal. There that A. afarensis was not bipedal in
are, however, a few primitive features quite the same way that modern
in the dentition, including a large humans are. From detailed compari-
canine and a sectorial lower first sons with modern humans, estimates
premolar (Fig. 11-11). of stride length, cadence, and speed of
Since these particular fossils have walking have been ascertained, indi-
initially been interpreted as more cating that the Laetoli hominins
primitive than all the later members moved in a slow-moving (“strolling”)
of the genus Australopithecus, paleo- fashion with a rather short stride.
anthropologists have provisionally One extraordinary discovery at
assigned them to a separate species. Hadar is the Lucy skeleton (Fig. 11-13),
This important fossil species is now found eroding out of a hillside by Don
called Australopithecus anamensis, Johanson. This fossil is scientifically
and some researchers suggest that it is designated as Afar Locality (AL) 288-1,
a potential ancestor for many later aus- but is usually just called Lucy (after the
tralopiths as well as perhaps early Beatles song “Lucy in the Sky with
members of the genus Homo (White et Diamonds”). Representing almost 40
sectorial 
al., 2006). percent of a skeleton, this is one of the
 Early Hominins from africa

325

◀ Figure 11-12
Hominin footprint from Laetoli,
Tanzania. Note the deep impression
of the heel and the large toe (arrow)
in line (adducted) with the other toes.

John Reader / Photo Researchers, Inc.

a

most complete individuals from any­ with other late Miocene apes and with
where in the world for the entire period living great apes than do later homi­
before about 100,000 years ago. nins, who display more derived
Because the Laetoli area was cov­ characteristics.
ered periodically by ashfalls from near­ For example, the teeth of A. afaren-
by volcanic eruptions, accurate dating sis are quite primitive. The canines are
is possible and has provided dates of often large, pointed teeth. Moreover,
3.7–3.5 mya. Dating from the Hadar the lower first premolar is semisectori­
region hasn’t proved as straight­ al (that is, it provides a shearing surface
forward; however, more complete for the upper canine), and the tooth
dating calibration using a vari­
ety of techniques has deter­
b

© 2010 Photo E. Daynes – Reconstruction Atelier Daynès Paris

mined a range of 3.9–3.0 mya
for the hominin discoveries
from this area.
Several hundred A. afaren-
sis specimens, representing a
minimum of 60 individuals
(and perhaps as many as 100),
have been removed from
Laetoli and Hadar. At present,

© Institute of Human Origins

these materials represent the
largest well-studied collection
of early hominins and as such
are among the most signifi­
cant of the hominins dis­
cussed in this chapter.
▲ Figure 11-13
Without question, A. afa-
(a) “Lucy,” a partial hominin skele-
rensis is more primitive than
ton, discovered at Hadar in 1974.
any of the other later australo­ This individual is assigned to
pith fossils from South or East Australopithecus afarensis.
Africa (discussed shortly). By (b) Artist’s reconstruction of a
“primitive” we mean that female A. afarensis derived from
A. afarensis is less evolved in study of the Lucy skeleton.
any particular direction than
are later­occurring hominin
species. That is, A. afarensis
shares more primitive features
 chapter 11 Hominin origins in AfricA

326 a b

▶ Figure 11-14
Jaws of Australopithecus afarensis.
(a) Maxilla, AL 200-1a, from Hadar,
Ethiopia. (Note the parallel tooth
rows and large canines.) (b)
Mandible, LH 4, from Laetoli,
Tanzania. This fossil is the type
specimen for the species
Australopithecus afarensis.

© Russell L. Ciochon

Carol Ward
rows are parallel, even converging ger than in modern humans (also a
somewhat toward the back of the primitive Miocene ape condition).
mouth (Fig. 11-14). (This statement does not mean that
The cranial portions that are pre- the arms of A. afarensis were longer
served also display several primitive than the legs.) In addition, the wrist,
hominoid characteristics, including hand, and foot bones show several
a crest in the back as well as several differences from modern humans
primitive features of the cranial base. (Susman et al., 1985). From such
Cranial capacity estimates for A. afar­ excellent postcranial evidence, stature
ensis show a mixed pattern when can be confidently estimated: A. afar­
compared with later hominins. A pro- ensis was a short hominin. From her
visional estimate for the one partially partial skeleton, Lucy is estimated
complete cranium—apparently a large to be only 3 to 4 feet tall. However,
individual—gives a figure of 500 cm3, Lucy—as demonstrated by her
but another, even more fragmentary pelvis—was probably a female, and
cranium is apparently quite a bit small- there is evidence of larger individuals
er and has been estimated at about 375 as well. The most economical hypoth-
cm3 (Holloway, 1983). Thus, for some esis explaining this variation is that
individuals (males?), A. afarensis is well A. afarensis was quite sexually dimor-
within the range of other australopith phic: The larger individuals are male,
species (see “A Closer Look: Cranial and the smaller ones, such as Lucy, are
Capacity”), but others (females?) may female. Estimates of male stature can
have a significantly smaller cranial be approximated from the larger foot-
capacity. However, a detailed depiction prints at Laetoli, inferring a height of
of cranial size for A. afar­ensis is not not quite 5 feet. If we accept this inter-
possible at this time; this part of the pretation, A. afarensis was a very sex-
skeleton is unfortunately too poorly ually dimorphic form indeed. In fact,
represented. One thing is clear: for overall body size, this species may
A. ­afarensis had a small brain, probably have been as dimorphic as any living
averaging for the whole species not primate (that is, as much as gorillas,
much over 420 cm3. orangutans, or baboons).
On the other hand, a large assort- Significant further discoveries of
ment of postcranial pieces represent- A. afarensis have come from Ethiopia
ing almost all portions of the body of in the last few years, including two fur-
A. afarensis has been found. Initial ther partial skeletons. The first of these
impressions suggest that relative to is a mostly complete skeleton of an
lower limbs, the upper limbs are lon- A. afarensis infant discovered at the
 A Closer Look 327

Cranial Capacity These data for living hominoids can then be compared with
those obtained for early hominins:

C
Average (cm3)
ranial capacity, usually reported in cubic centi- Sahelanthropus ~350
meters, is a measure of brain size, or volume. The Orrorin Not currently known
brain itself, of course, doesn’t fossilize. However, the space once Ardipithecus ~420
occupied by brain tissue (the inside of the cranial vault) does some- Australopithecus anamensis Not currently known
times preserve, at least in those cases where fairly complete crania Australopithecus afarensis 438
are recovered. Later australopiths 410–530
For purposes of comparison, it’s easy to obtain cranial capacity Early members of genus Homo 631
estimates for contemporary species (including humans) from analy-
ses of skeletonized specimens in museum collections. From studies As the tabulations indicate, cranial capacity estimates
of this nature, estimated cranial capacities for modern hominoids for australopiths fall within the range of most modern great
have been determined as follows (Tobias, 1971, 1983): apes, and gorillas actually average slightly greater cranial
capacity than that seen in most early hominins. It’s important
Range (cm3) Average (cm3) to remember, however, that gorillas are very large animals,
Human 1150–1750* 1325 whereas most early hominins probably weighed on the order
Chimpanzee 285–500 395 of 100 pounds (see Table 11-1). Since brain size is partially cor-
Gorilla 340–752 506 related with body size, comparing such different-sized animals
Orangutan 276–540 411 can’t be justified. Compared to living chimpanzees (most of
Bonobo — 350 which are slightly larger than early hominins) and bonobos
*The range of cranial capacity for modern humans is very large—in fact, even (which are somewhat smaller), australopiths had proportion-
greater than that shown (which approximates cranial capacity for the majority ately about 10 percent bigger brains, and so we would say that
of contemporary H. sapiens populations). these early hominins were more encephalized.

Dikika locale in northeastern Ethiopia, anatomy of the hands and feet, and
very near the Hadar sites mentioned shape of the scapula (shoulder
earlier (Fig. 11-15). What’s more, the blade) reveal a similar “mixed”
infant comes from the same geological pattern of locomotion. The
horizon as Hadar, with very similar foot and lower limb indicate
dating: 3.3–3.2 mya (Alemseged et that this infant would have
al., 2006). been a terrestrial biped;
This find of a 3-year-old infant is yet, the shoulder and
remarkable because it’s the first exam- (curved) fingers suggest
ple of a very well-preserved immature that she was also capable
hominin prior to about 100,000 years of climbing about quite
ago. From the infant’s extremely well- ably in the trees.
preserved teeth, scientists hypothesize The second recently
that she was female. A comprehensive discovered A. afarensis par-
© Zeresenay Alemseged

study of her developmental biology has tial skeleton comes from the
already begun, and many more revela- Woranso-Mille research area
tions are surely in store as the Dikika in the central Afar, only about 30
infant is more completely cleaned and miles north of Hadar (Haile-Selassie
studied. For now, and accounting for et al., 2010). The dating places the find ▲ Figure 11-15
her immature age, the skeletal pattern at close to 3.6 mya (almost 400,000 Complete skull with attached verte-
appears to be quite similar to what years earlier than Lucy). Moreover, the bral column of the infant skeleton
we’d expect in an A. afarensis adult. individual was considerably larger than from Dikika, Ethiopia (dated to about
3.3 mya).
What’s more, the limb proportions, Lucy and likely was male. Analysis of
 chapter 11 Hominin origins in AfricA

328 bones preserved in this new find rein- lenged this hypothesis (Rak et al.,
forces what was previously known 2007), but at least for the moment, this
about A. afarensis as well as adding new interpretation has not been widely
some further insights. The large degree accepted. Still, it reminds us that sci-
of sexual dimorphism and well-adapted ence is an intellectual pursuit that
bipedal locomotion agree with prior constantly reevaluates older views
evidence. What’s more, a portion of a and seeks to provide more systematic
shoulder joint (with a scapula; see explanations about the world around
Appendix A) confirms that suspensory us. When it comes to understanding
locomotion was not a mode of arboreal human evolution, we should always be
locomotion; nevertheless, arboreal aware that things might change. So
habitats could still have been effective- stay tuned.
ly exploited.
What makes A. afarensis a homi- Later More Derived Australopiths
nin? The answer is revealed by its (3.0–1.2 mya) Following 3.0 mya,
manner of locomotion. From the abun- hominins became more diverse in
dant limb bones recovered from Hadar Africa. As they adapted to varied
and other locales, as well as those niches, australopiths became consider-
beautiful footprints from Laetoli, we ably more derived. In other words, they
know unequivocally that A. afarensis show physical changes making them
walked bipedally when on the ground. quite distinct from their immediate
(At present, we do not have nearly such ancestors.
good evidence concerning locomotion In fact, there were at least three sep-
for any of the earlier hominin finds.) arate lineages of hominins living (in
Whether Lucy and her contemporaries some cases side by side) between 2.0
still spent considerable time in the and 1.2 mya. One of these is a later
trees and just how efficiently they form of Australopithecus; another is
walked have become topics of some represented by the highly derived three
controversy. Most researchers, howev- species that belong to the genus
er, agree that A. afarensis was an effi- Paranthropus; and the last consists of
cient habitual biped while on the early members of the genus Homo.
ground. These hominins were also Here we’ll discuss Paranthropus and
clearly obligate bipeds, which would Australopithecus. Homo will be dis-
have hampered their climbing abilities cussed in the next section.
but would not necessarily have pre- The most derived australopiths are
cluded arboreal behavior altogether. the various members of Paranthropus.
Australopithecus afarensis is a cru- While all australopiths are big-toothed,
cial hominin group. Since it comes Paranthropus has the biggest teeth
after the earliest, poorly known group of all, especially as seen in its huge
of pre-australopith hominins, but premolars and molars. Along with
prior to all later australopiths as well these massive back teeth, these homi-
as Homo, it is an evolutionary bridge, nins show a variety of other specializa-
linking together much of what we tions related to powerful chewing
assume are the major patterns of early (Fig. 11-16). For example, they all have
hominin evolution. The fact that there large, deep lower jaws and large attach-
are many well-preserved fossils and ments for muscles associated with
that they have been so well studied also chewing. In fact, these chewing mus-
adds to the paleoanthropological sig- cles are so prominent that major ana-
nificance of A. afarensis. The consen- tomical alterations evolved in the
sus among most experts over the last architecture of their face and skull
several years has been that A. afarensis vault. In particular, the Paranthropus
is a potentially strong candidate as the face is flatter than that of any other
ancestor of all later hominins. Some australopith; the broad cheekbones (to
sagittal crest
ongoing analysis has recently chal- which the masseter muscle attaches)
 Early Hominins from Africa

329

Sagittal crest
National Museums of Kenya, copyright reserved

Postorbital
constriction

© Russell L. Ciochon
WT 17000 (West Turkana)
ER 406 (Koobi Fora)
Superior view
Javier Trueba / MSF / Photo Researchers, Inc.

Small incisor and Broad

canine teeth cheekbones
(zygomatics)

© Russell L. Ciochon
OH 5 “Zinj” (Olduvai)

SK 48 (Swartkrans)
National Museums of Kenya, copyright reserved     

Large
backwardly

National Museums of Kenya, copyright reserved

extending
zygomatic
arch
Very large
molar teeth

ER 732 (Koobi Fora)

Note: The size and proportions of this
specimen differ from ER 406 and OH 5
(above), and this individual has been ER 729 (Koobi Fora)
suggested as a female Paranthropus.

flare out; and a ridge develops on top of for a diet emphasizing rough vegetable ▲ Figure 11-16
the skull (this is called a sagittal crest, foods. However, this does not mean Morphology and variation in
and it’s where the temporal muscle that these very big-toothed hominins Paranthropus. (Note both typical fea-
attaches). did not also eat a variety of other foods, tures and range of variation as shown
in different specimens.)
All these morphological features perhaps including some meat. In fact,
suggest that Paranthropus was adapted sophisticated recent chemical analyses
 chapter 11 Hominin origins in AfricA

330 of Paranthropus teeth suggest that show that characteristic raised ridge
their diet may have been quite varied (sagittal crest) along the midline of the
(Sponheimer et al., 2006). cranium. Females are not as large or as
The first member of the Paran­ robust as the males, indicating a fair
thropus evolutionary group (clade) degree of sexual dimorphism. In any
comes from a site in northern Kenya case, the East African Paranthropus
on the west side of Lake Turkana. individuals are all extremely robust in
This key find is that of a nearly terms of their teeth and jaws—
complete skull, called the although in overall body size they are
“Black Skull” (owing to much like other australopiths. Since
chemical staining dur- these somewhat later East African
ing fossilization), and it Paranthropus* fossils are so robust,
dates to approximately they are usually placed in their own
2.5 mya (Fig. 11-17). separate species, Paranthropus boisei.
© Russell L. Ciochon

This skull, with a cra- Paranthropus fossils have also been

nial capacity of only found at several sites in South Africa.
410 cm 3, is among the As we discussed earlier, the geological
smallest for any hom- context in South Africa usually does
inin known, and it has not allow as precise chronometric
other primitive traits dating as is possible in East Africa.
reminiscent of A. afa­ Based on less precise dating methods,
rensis. For example,
rensis Paranthropus in South Africa existed
there’s a compound crest in about 2.0–1.2 mya.
the back of the skull, the upper Paranthropus in South Africa is
face projects considerably, and very similar to its close cousin in East
the upper dental row converges in Africa, but it’s not quite as dentally
▲ Figure 11-17 back (Kimbel et al., 1988). robust. As a result, paleoanthropolo-
The “Black Skull,” discovered at But here’s what makes the Black gists prefer to regard South African
West Lake Turkana. This specimen is
Skull so fascinating: Mixed into this Paranthropus as a distinct species—
usually assigned to Paranthropus
array of distinctively primitive traits one called Paranthropus robustus.
aethiopicus. It’s called the Black Skull
due to its dark color from the fossil-
are a host of derived ones that link it to What became of Paranthropus?
ization (mineralization) process. other, later Paranthropus species After 1 mya, these hominins seem
(including a broad face, a very large to vanish without descendants.
palate, and a large area for the back Nevertheless, we should be careful not
teeth). This mosaic of features seems to to think of them as “failures.” After all,
place this individual between earlier they lasted for 1.5 million years, during
A. afarensis on the one hand and the which time they expanded over a con-
later Paranthropus species on the siderable area of sub-Saharan Africa.
other. Because of its unique position in Moreover, while their extreme dental/
hominin evolution, the Black Skull (and chewing adaptations may seem pecu-
the population it represents) has been liar to us, it was a fascinating “evolu-
placed in a new species, Paranthropus tionary experiment” in hominin evolu-
aethiopicus. tion. And it was an innovation that
Around 2 mya, different varieties of worked for a long time. Still, these big-
even more derived members of the toothed cousins of ours did eventually
Paranthropus lineage were on the scene die out. It remains to us, the descen-
in East Africa. As well documented by dants of another hominin lineage, to
finds dated after 2 mya from Olduvai find their fossils, study them, and pon-
and East Turkana, Paranthropus con- der what these creatures were like.
tinues to have relatively small cranial
capacities (ranging from 510 to 530
* Note that these later East African
cm3) and very large, broad faces with Paranthropus finds are at least 500,000 years
massive back teeth and lower jaws. The later than the earlier species (P. aethiopicus,
larger (probably male) individuals also exemplified by the Black Skull).
 Early Hominins from africa

331

◀ Figure 11-19

Alun Hughes, reproduced by permission of Professor P. V. Tobias

Raymond Dart, shown working in his
laboratory.

Alun Hughes
▲ Figure 11-18
The Taung child’s skull, discovered in
1924. There is a fossilized endocast of
the brain in back, with the face and
lower jaw in front.

From no site dating after 3 mya in place in human evolution. Only years
East Africa have fossil finds of the later, following many more African
genus Australopithecus been found. discoveries from other sites, did pro-
As you know, their close Paranthropus fessional opinion shift. With this
kin were doing quite well during this admittedly slow scientific awareness
time. Whether Australopithecus actu- came the eventual consensus that
ally did become extinct in East Africa Taung (which Dart classified as
following 3 mya or whether we just Australopithecus africanus) was
haven’t yet found their fossils is impos- indeed an ancient member of the
sible to say. hominin family tree.
South Africa, however, is another Like other australopiths, the “Taung
story. A very well-knownAustralopith- baby” and other A. africanus individu- ▼ Figure 11-20
ecus species has been found at four als (Fig. 11-20) were small-brained, Australopithecus africanus adult
sites in southernmost Africa, in a cou- with an adult cranial capacity of about cranium from Sterkfontein.
ple of cases in limestone caves very 440 cm3. They were also big-toothed,
close to where Paranthropus fossils although not as extremely so as
have also been found. in Paranthropus.. Moreover,
In fact, the very first early hominin from very well-preserved
preserved
discovery from Africa (indeed, from postcranial remains from
anywhere) came from the Taung site Sterkfontein, we know
and was discovered back in 1924. The that they also were
story of the discovery of the beautiful- well-adapted bipeds.
ly preserved child’s skull from Taung The ongoing excava-
is a fascinating tale (Fig. 11-18). When tion of the remarkably
first published in 1925 by a young complete skeleton at
anatomist named Raymond Dart Sterkfontein should
(Fig. 11-19), most experts were unim- tell us about A. afri-
pressed. They thought Africa to be an canus’ locomotion,
unlikely place for the origins of homi- body size and propor-
nins. These skeptics, who had been tions, and much more.
© Russell L. Ciochon

long focused on European and Asian The precise dating of A.

hominin finds, were initially unpre- africanus,, as with most other
pared to acknowledge Africa’s central South African hominins, has
 chapter 11  Hominin Origins in Africa

332 been disputed. Over the last several Chap. 10), the fossils are dated to just a
years, it’s been assumed that this spe- little less than 2 mya and show a fasci-
cies existed as far back as 3.3 mya. nating mix of australopith characteris-
However, the most recent analysis sug- tics along with many features more
gests that A. africanus lived approxi- suggestive of Homo. Because of this
mately between 3 and 2 mya (Walker et unique anatomical combination, these
al., 2006; Wood, 2010; Fig. 11-21). fossils have been assigned to a new spe-
cies, Australopithecus sediba (sediba
A Transitional Australopith?  As we’ll means “wellspring” or “fountain” in the
see in the next section, almost all the local language). Australopith-like char-
evidence for the earliest appearance of acteristics seen in A. sediba include a
our genus, Homo, has come from East small brain (estimated at 420 cm3), the
Africa. So it’s no surprise that most australopith shoulder joint, long arms
researchers have assumed that Homo with curved fingers, and several primi-
probably first evolved in this region tive traits in the feet. In these respects
of Africa. A. sediba most resembles its potential
However, new and remarkably well- immediate South African predecessor,
preserved fossil discoveries from South A. africanus.
Africa have significantly challenged On the other hand, many other
this view. In 2008, paleoanthropologists aspects of A. sediba more resemble
discovered two partial skeletons at the Homo. Among these characteristics are
Malapa Cave, located just a few miles smaller teeth, narrower cheekbones
from Sterkfontein and Swartkrans (see (zygomatics), less postorbital constric-
Fig. 11-6). Actually, the first find was tion of the cranium (see Figs. 11-17 and
made by the lead researcher’s 9-year-old 11-22), several aspects of the pelvis,
son, Matthew. His father (Lee Berger, and proportionately less robust upper
from the University of Witwatersrand) limbs (as compared to lower limbs;
and colleagues have been further inves- Fig. 11-23). These latter two traits
tigating inside the cave, where several might indicate that A. sediba was
skeletons may be buried, and they becoming adapted to a more fully
▼ Figure 11-21 announced and described these finds ­terrestrial niche and was thus less
Time line of early African hominins. in 2010 (Berger et al., 2010). arboreal than other australopiths
Note that most dates are approxima- Using more precise radiometric (and more like Homo).
tions. Question marks indicate those techniques than have been used before All this is very new and quite com-
estimates that are most tentative. in South Africa (Dirks et al., 2010; see plex. Indeed, initial paleoanthropologi-

7 mya 6 mya 5 mya 4 mya 3 mya 2 mya 1 mya

Early Homo ?

Australopithecus sediba

Paranthropus robustus

Paranthropus boisei

Paranthropus aethiopicus ?

Australopithecus africanus

Australopithecus afarensis

Australopithecus anamensis

Ardipithecus ramidus*

Orrorin tugenensis

Sahelanthropus tchadensis

*The earlier Ardipithecus specimens (5.8–5.2 mya) are placed in a separate species.
 Early Hominins from africa

cal interpretations are highly 333

varied (Balter, 2010). It will
take some time for experts
to figure it out. Remember, ◀ Figure 11-22

University of the Witwatersrand, Lee Berger. Photo by Brett Eloff

too, that there are more fos- A. sediba skull, found at Malapa
sils still in the cave. For the Cave, South Africa. The mor-
moment, the initial consen- phology of this and another
sus among paleoanthropol- well-preserved individual sug-
gests this species may have been
ogists is that A. sediba is
transitional between australo-
very different from other aus-
piths and Homo.
tralopiths. In particular, it’s
more like genus Homo than any
other known australopith species.
So, was A. sediba the immediate ances-
tor of Homo,, and did this transition
take place in South Africa? Perhaps.
But let’s look at the fossils that many
researchers have considered the earliest tralopiths was first suggested by Louis
evidence of the evolution of Homo— Leakey in the early 1960s on the basis
and these come from East Africa. of fragmentary remains found at
Olduvai Gorge. Leakey and his col-
leagues gave a new species designation
Early Homo to these fossil remains, naming them
Homo habilis. There may, in fact, have
(2.0+–1.4 mya) been more than one species of Homo
In addition to the australopith remains, living in Africa during the Plio-
there’s another largely contemporane- Pleistocene. So, more generally, we’ll
ous hominin that is quite distinctive refer to them all as “early Homo.” The
and thought to be more closely related species Homo habilis refers particu-
to us. In fact, as best documented by larly to those early Homo fossils from
fossil discoveries from Olduvai and Olduvai and the Turkana Basin. There
East Turkana, these materials have is no evidence of transitional fossils in
been assigned to the genus Homo— East Africa, so it’s entirely possible that
and thus are different from all species just after 2 mya, H. habilis first evolved
assigned to either Australopithecus or in South Africa and then quite quickly
Paranthropus. spread to East Africa (see Fig. 11-24).

© Dr. Peter Schmid

The earliest appearance of genus The Homo habilis material at
Homo in East Africa may date back well Olduvai dates to about 1.8 mya, but due
before 2 mya (and thus considerably to the fragmentary nature of the fossil
before A. sediba). A discovery in the remains, evolutionary interpretations
▲ Figure 11-23
1990s from the Hadar area of Ethiopia have been difficult. The most immedi- One of the two partial A. sediba skele-
suggested to many paleoanthropolo- ately obvious feature distinguishing the tons so far discovered at Malapa Cave,
gists that early Homo was present in H. habilis material from the australo- showing those elements that were
East Africa by 2.3 mya; however, we piths is cranial size. For all the measur- preserved.
must be cautious, since the find is quite able early Homo skulls, the estimated
incomplete (including only one upper average cranial capacity is 631 cm3,
jaw). The recent discovery of A. sediba compared to 520 cm3 for all measur-
provides better evidence of a transition able Paranthropus specimens and
from Australopithecus to Homo in 442 cm3 for Australopithecus crania
South Africa than anything yet found (McHenry, 1988), including A. sediba
in East Africa. (see “A Closer Look: Cranial
Better-preserved evidence of a Capacity”). Early Homo, therefore,
Plio-Pleistocene hominin with a signif- shows an increase in cranial size of
Plio-Pleistocene 
icantly larger brain than seen in aus- about 20 percent over the larger of the
334 australopiths and an even greater
increase over some of the smaller-
brained forms. In their initial descrip-
tion of H. habilis, Leakey and his asso-
ciates also pointed to differences from
australopiths in cranial shape and in
tooth proportions (with early members
of genus Homo showing larger front
teeth relative to back teeth and narrow-
er premolars).
The naming of this fossil material
as Homo habilis (“handy man”) was
meaningful from two perspectives.
First of all, Leakey argued that mem-
bers of this group were the early

© 2010 Photo S. Entressangle E. Daynes – Reconstruction Atelier Daynès Paris

Olduvai toolmakers. Second, and most
significantly, by calling this group
Homo, Leakey was arguing for at least
two separate branches of hominin evo-
lution in the Plio-Pleistocene. Clearly,
only one could be on the main branch
eventually leading to Homo sapiens. By
labeling this new group Homo rather
than Australopithecus, Leakey was
guessing that he had found our
ancestors.
Because the initial evidence was so
fragmentary, most paleoanthropolo-
▲ Figure 11-24
gists were reluctant to accept H. habilis
Artist’s reconstruction of a female Homo habilis based on a cranium as a valid species distinct from all aus-
from East Lake Turkana (skull 1813; see photo of this specimen in tralopiths. Later discoveries, especially
Figure 11-26.) from Lake Turkana, of better-preserved
fossils have shed further light on early
Homo in the Plio-Pleistocene.* The
most important of this additional
material is a nearly complete cranium
(Fig. 11-25). With a cranial capacity of
775 cm3, this individual is well outside
the known range for australopiths and
actually overlaps the lower boundary
for later species of Homo (that is,
H. erectus, discussed in the next chap-
ter). In addition, the shape of the skull
vault is in many respects unlike that of
National Museums of Kenya

Images not available due to copyright restrictions australopiths. However, the face is still
quite robust (Walker, 1976), and the
fragments of tooth crowns that are pre-

* Some early Homo fossils from East Turkana are

classified by a minority of paleoanthropologists
as a different species (Homo rudolfensis; see
Appendix C). These researchers often identify
both H. habilis and H. rudolfensis at Turkana but
only H. habilis at Olduvai.
 Interpretations: What Does It All Mean?

335
served indicate that the back teeth in
this individual were quite large.† The
Interpretations: What
East Turkana early Homo material is Does It All Mean?
generally contemporaneous with the
Olduvai remains. The oldest date back By this time, you may think that
to about 1.8 mya, but a newly discov- anthropologists are obsessed with
ered specimen dates to as recently as finding small scraps buried in the
1.44 mya, making it by far the latest ground and then assigning them
surviving early Homo fossil yet found confusing numbers and taxonomic
(Spoor et al., 2007). In fact, this discov- labels impossible to remember. But
ery indicates that a species of early it’s important to realize that the
Homo coexisted in East Africa for sev- collection of all the basic fossil data
eral hundred thousand years with is the foundation of human evolu-
H. erectus, with both species living in tionary research. Without fossils,
the exact same area on the eastern side our speculations would be largely
of Lake Turkana. This new evidence hollow—and most certainly not
raises numerous fascinating questions scientifically testable. Several large,
regarding how two closely related spe- ongoing paleoanthropological
cies existed for so long in the same projects are now collecting addi-
region. tional data in an attempt to answer
As in East Africa, early members of some of the more perplexing ques-
the genus Homo have also been found tions about our evolutionary
in South Africa, and these fossils are history.
considered more distinctive of Homo The numbering of specimens,
than is the transitional australopith, which may at times seem somewhat
A. sediba. At both Sterkfontein and confusing, is an effort to keep the
Swartkrans, fragmentary remains have ­designations neutral and to make
been recognized as most likely belong- ­reference to each individual fossil
ing to Homo (Fig. 11-26) as clear as possible. The formal nam-
On the basis of evidence from ing of finds as Australopithecus,
Olduvai, East Turkana, and Hadar, we Paranthropus, or Homo habilis
can reasonably postulate that at least should come much later, since it
one species (and possibly two) of early involves a lengthy series of complex
Homo was present in East Africa interpretations. Assigning generic
around 2.0-1.8 mya, developing in par- and specific names to fossil finds is
allel with an australopith species. more than just a convenience; when
These hominin lines lived contempo- we attach a particular label, such as
raneously for a minimum of 1 million A. afarensis, to a particular fossil, we
years, after which time the australo- should be fully aware of the biologi-
piths apparently disappeared forever. cal implications of such an
One lineage of early Homo likely interpretation.
evolved into H. erectus about 1.8 mya. From the time that fossil sites are
Any other species of early Homo first located until the eventual inter-
became extinct sometime after pretation of hominin evolutionary
1.4 mya. In South Africa, the situation patterns, several steps take place.
is quite different. It’s possible that early Ideally, they should follow a logical
Homo evolved there first, deriving order, for if interpretations are made
from A. sediba. This, however, is not too hastily, they confuse important
yet certain. issues for many years. Here’s a rea-
sonable sequence:
† In fact, some researchers have suggested
that all these “early Homo” fossils are better
1. Selecting and surveying sites
classified as Australopithecus (Wood and 2. Excavating sites and recovering
Collard, 1999a). fossil hominins
 chapter 11  Hominin Origins in Africa

336

S P A I N

PORTUGAL ITALY

GREECE T U R K E Y

MALTA
CYPRUS SYRIA I R A N
LEBANON
M O R O C C O TUNISIA ISRAEL
Image not I R A Q
Image not
available due JORDAN
available due
to copyright KUWAIT

to copyright
A L G E R I A restrictions
restrictions L I B Y A BAHRAIN
QATAR

WESTERN S A U D I A R A B I A
SAHARA E G Y P T U. A. E.

M A U R I T A N I A N I G E R
M A L I

A F R I C A ERITREA Y E M E N
S U D A N
C H A D
SENEGAL

THE GAMBIA
BURKINA FASO
DJIBOUTI
GUINEA-BISSAU
GUINEA
BENIN N I G E R I A
H
Hadar
S O M A L I A
CÔTE D’IVOIRE
TOGO
ETHIOPIA
SIERRA LEONE LIBERIA
GHANA CENTRAL AFRICAN REPUBLIC

CAMEROON

EQUATORIAL GUINEA
East Turkana
UGANDA
K E N Y A
REP. OF
THE DEMOCRATIC
GABON CONGO
REPUBLIC RWANDA
Image not OF THE CONGO
BURUNDI
available due O
Olduvai
to copyright
restrictions T A N Z A N I A
University of the Witwatersrand,
Lee Berger. Photo by Brett Eloff

MALAWI

A N G O L A

MOZAMBIQUE

Z A M B I A

© William H. Kimbel, Institute of Human Origins

MADAGASCAR
P. V. Tobias (reconstruction by Ronald J. Clarke)

A. sediba Z I M B A B W E

N A M I B I A
BOTSWANA

SWAZILAND

S
Sterkfontein/
SOT
OTH
OT
THO
HO
LESOTHO
SOUTH AFRICA S
Swartkrans/
Malapa
AL 666-1
Stw 53
▲ Figure 11-26
Early Homo and transitional A. sediba
fossil finds.
 Seeing the Big Picture: Adaptive Patterns of Early African Hominins

337
3. Designating individual finds with
specimen numbers for clear
Seeing the Big
reference Picture: Adaptive
4. Cleaning, preparing, studying, and
describing fossils Patterns of Early
5. Comparing with other fossil
m
­ aterial—in a chronological
African Hominins
framework if possible As you are by now aware, there are sev-
6. Comparing fossil variation with eral different African hominin genera
known ranges of variation in close- and certainly lots of species. This, in
ly related groups of living primates itself, is interesting. Speciation was
and analyzing ancestral and occurring quite frequently among the
derived characteristics various lineages of early hominins—
7. Assigning taxonomic names to more frequently, in fact, than among
fossil material later hominins. What explains this
pattern?
But the task of interpretation still Evidence has been accumulating at a
isn’t complete, for what we really want furious pace in the last decade, but it’s
to know in the long run is what hap- still far from complete. What’s clear is
pened to the populations represented that we’ll never have anything
by the fossil remains. In looking at the approaching a complete record of early
fossil hominin record, we’re actually hominin evolution, so some significant
looking for our ancestors. In the pro- gaps will remain. After all, we’re able to
cess of eventually determining those discover hominins only in those special
populations that are our most likely environmental contexts where fossil-
antecedents, we may conclude that ization was likely. All the other poten-
some hominins are on evolutionary tial habitats they might have exploited
side branches. If this conclusion is are now invisible to us. ▼ Figure 11-27
accurate, those hominins necessarily Still, patterns are emerging from the A tentative early hominin phylogeny.
must have become extinct. It’s both fascinating data we do have. First, it Note the numerous question marks,
interesting and relevant to us as homi- appears that early hominin species indicating continuing uncertainty
nins to try to find out what influenced (pre-australopiths, Australopithecus, regarding evolutionary relationships.
some earlier members of our family
tree to continue evolving while others
died out. 0 mya
Although a clear evolutionary pic- H. erectus
ture is not yet possible for organizing 1 mya
all the early hominins discussed in Homo habilis
A. sediba
this chapter, there are some general A. africanus
2 mya
patterns that for now make good ?
Paranthropus
sense ( Fig. 11-27). New finds may of
course require serious alterations to 3 mya
this scheme. Science can be exciting A. afarensis ?
but can also be frustrating to many in
4 mya
the general public looking for simple Australopithecus
anamensis
answers to complex questions. For Ardipithecus
well-informed students of human 5 mya ?
evolution, it’s most important to
grasp the basic principles of paleoan- Orrorin
6 mya ?
thropology and how interpretations Sahelanthropus
are made and why they sometimes
must be revised. This way you’ll be 7 mya
?
prepared for whatever shows up
tomorrow. 8 mya
 chapter 11 Hominin origins in AfricA

338 Paranthropus, and early Homo) all had terned stone tool manufacture (see
restricted ranges. It’s therefore likely Chapter 10).
that each hominin species exploited a Although conclusions are becoming
relatively small area and could easily increasingly controversial, for the
have become separated from other moment, early Homo appears to be a
populations of its own species. So partial exception. This group shows
genetic drift (and to some extent natu- both increased encephalization and
ral selection) could have led to rapid numerous occurrences of likely associa-
genetic divergence and eventual tion with stone tools (though at many of
speciation. the sites, australopith fossils were also
Second, most of these species appear found). Moreover, some researchers
to be at least partially tied to arboreal now hypothesize that the earliest Homo
habitats, although there’s disagree- didn’t evolve until around 2 mya. If so,
ment on this point regarding early we need to account for 600,000 years
Homo (see Wood and Collard, 1999b; prior to this time during which stone
Foley 2002). Also, Paranthropus was tools were already being produced—but
probably somewhat less arboreal than by whom? It would likely have been one
Ardipithecus or Australopithecus. or more of the australopith species.
These very large-toothed hominins Lastly, all of these early African
apparently concentrated on a diet of hominins show an accelerated
coarse, fibrous plant foods, such as developmental pattern (similar to that
roots. Exploiting such resources may seen in African apes), one quite differ-
have routinely taken these hominins ent from the delayed developmental
farther away from the trees than their pattern characteristic of Homo sapiens
dentally more gracile—and perhaps (and our immediate precursors). This
more omnivorous—cousins. apelike development is also seen in
Third, except for some early some early Homo individuals (Wood
Homo individuals, there’s very little and Collard, 1999a). Rates of develop-
in the way of an evolutionary trend ment can be accurately reconstructed
of increased body size or of marked- by examining dental growth markers
ly greater encephalization. Beginning (Bromage and Dean, 1985), and these
with Sahelanthropus, brain size was data may provide a crucial window into
no more than that in chimpanzees— understanding this early stage of homi-
although when controlling for body nin evolution.
size, this earliest of all known homi- These African hominin predeces-
nins may have had a proportionately sors were rather small, able bipeds,
larger brain than any living ape. Close but still closely tied to arboreal and/or
to 5 million years later (that is, the time climbing niches. They had fairly small
of the last surviving australopith spe- brains and, compared to later Homo,
cies), relative brain size increased by matured rapidly. It would take a major
no more than 10 to 15 percent. Perhaps evolutionary jump to push one of their
tied to this relative stasis in brain descendants in a more human direc-
capacity, there’s no absolute associa- tion. For the next chapter in this more
tion of any of these hominins with pat- human saga, read on.
Summary
of Main Topics
• The most important subfields of • The two types of dating tech- relative dating; Potassium-Argon
paleoanthropology are geology, niques are relative dating and dating and radiocarbon (14C)
paleontology, archaeology, and chronometric dating. Stratigraphy dating are the most important
physical anthropology. and paleomagnetism are the two examples of chronometric
most important examples of dating.
 CritiCal thinking Questions

• The first stone tools thus far dis- • Bipedal locomotion is thought to tance walking (the latter 339
covered date to about 2.6 mya. have been significantly influenced coming more recently in
The tools include mostly simple by one or more of the following: human evolution).
flake implements and the discard- Carrying objects, seed gathering or
ed cores from which they were feeding from bushes, visual spot-
struck. ting of predators, and long dis-

What’s Important
key early hominin Fossil Discoveries from africa
Dates Hominins
Homini ns s tH

Critical Thinking
Questions
1. In what ways are the remains of ton are more similar to the chim- 4. Discuss two current disputes
Sahelanthropus and Ardipithecus panzee? Which are more similar regarding taxonomic issues con-
primitive? How do we know that to the human? (b) Which parts of cerning early hominins. Try to
these forms are hominins? How the Lucy skeleton are most give support for alternative
sure are we? informative? positions.
2. Assume that you are in the labo- 3. Discuss the first thing you would 5. What is a phylogeny? Construct
ratory analyzing the “Lucy” A. do if you found an early hominin one for early hominins (6.0–1.0
afarensis skeleton. You also have fossil and were responsible for its mya). Make sure you can describe
complete skeletons from a chim- formal description and publica- what conclusions your scheme
panzee and a modern human. tion. What would you include in makes. Also, try to defend it.
(a) Which parts of the Lucy skele- your publication?
ადამიანის ვარიაციები
შეკითხვები:

§ რა განსხვავებული გენეტიკური, კულტურული და გარემო ფაქტორები ახდენს ადამიანის

ვარიაციებზე გავლენას?

§ როგორ შეიძლება დავინახოთ ადამიანის პოპულაციებს შორის ფიზიკური სახესხვაობები,

როგორც ცვალებადი გარემოსადმი ადაპტაციის ინდიკატორები?

§ რა ჰიპოთეზები არსებობს, რომელიც ეხება ადამიანის პოპულაციებს შორის კანის ფერის

ვარიაციებს?

§ რა ვარაუდები არსებობს, კვლევების მიხედვით, ადამიანის სხვადასხვა პოპულაციებს

შორის მემკვიდრეობით გონებრივ შესაძლებლობებზე?

§ რა ადრეული ფოლკლორული და მეცნიერული იდეები არსებობს რასის შესახებ?

§ როგორ განიხილავენ თანამედროვე ანთროპოლოგები რასის კონცეპტს?

ჰომო საპიენსის პოპულაციები მთელი მსოფლიოს ირგვლივ მიგრირებდა და განსხვავებულ

კლიმატურ და გარემო პირობებში სახლდებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე

ადამიანი ბევრად უფრო მრავალფეროვან გარემოში ცხოვრობს, ვიდრე ნებისმიერი სხვა

პრიმატის ჯგუფი, ჩვენი გენეტიკური მსგავსების ხარისხი გასაოცარია. მართალია, ადამიანის

პოპულაციები ფართოდაა გავრცელებული და თავის თავზე რეპროდუქციული იზოლაციაც

გამოუცდია, მაგრამ ჩვენ უფრო მეტად ვგავართ ერთმანეთს, ვიდრე განვსხვავდებით. ფაქტია,

თანამედროვე ადამიანის არც ერთი პოპულაცია არ გამხდარა გენეტიკურად იმდენად

იზოლირებული, რომ ცალკე სახეობა წარმოექმნა. ნაცვლად ამისა, თანამედროვე ადამიანის

პოპულაციები გენთა უზარმაზარი რაოდენობის გაცვლის შედეგია.

მიუხედავად იმისა, რომ თანამედროვე ადამიანები მხოლოდ ერთ სახეობას წარმოადგენენ,

ჩვენ ყველანი აშკარად არ ვგავართ ერთმანეთს. როგორც სახეობა, ადამიანებში

წარმოდგენილია ფენოტიპური ვარიაციების დიდი რაოდენობა - ინდივიდების გარეგნული,

ხილული თვისებები, რომელიც ფორმირებულია ნაწილობრივ ორივე, გენოტიპისა და

1

ცხოვრების უნიკალური ისტორიის მიერ. ფიზიკურ მახასიათებლებს შორის ისეთი

განსხვავებები, როგორებიცაა სიმაღლე, კანის ფერი, თმის სტრუქტურა და სახის ნაკვთები

მარტივად შესამჩნევია. მაშინ, როდესაც ამ ვარიაციებიდან ზოგიერთი მემკვიდრეობითი

ხასიათისაა, ადამიანის პოპულაციებს შორის ბევრი განსხვავება კულტურიდანაა წარმოქმნილი:

როგორ ვიცმევთ, რა ტიპის სახლებში ვცხოვრობთ, საქორწინო წეს-ჩვეულებები (და არაა

გენეტიკურად განსაზღვრული). ფიზიკური ანთროპოლოგები ადამიანებს ისე შეისწავლიან,

როგორც ბიოლოგიურ სახეობას, როდესაც კულტურული ანთროპოლოგები ცდილობენ

ახსნან კულტურული განსხვავებების უამრავი ელემენტი. თუმცა, როგორც ვნახავთ,

კულტურული ჩვეულებები გავლენას ახდენს გენეტიკურ და ფიზიკურ ვარიაციებზე, გენთა

ნაკადზე გავლენის მოხდენითა და გარემოს შეცვლის მეშვეობით. ამ თავში ყურადღება

გამახვილებული იქნება იმ გამოწვევაზე, რომელიც ადამიანის ნაირგვარობის წყაროების

იდენტიფიცირებას და ამ განსხვავებების აღქმას უკავშირდება.

ადამიანის ვარიაციის წყარო

იმისათვის, რომ ადამიანის პოპულაციებს შორის ვარიაციები გავიგოთ, საჭიროა

გავითვალისწინოთ სამი ძირითადი გამომწვევი მიზეზი: (1) ევოლუციური პროცესი, რომელიც

პოპულაციებს შორის გავლენას ახდენს გენეტიკურ განსხვავებულობაზე; (2) გარემო -

ვარიაციები ინდივიდებს შორის, რომელიც მათი სპეციფიკურ გარემოში ცხოვრების უნიკალური

გამოცდილებიდან მომდინარეობს; (3) კულტურა - სხვადასხვა კულტურული რწმენებიდან და

ჩვეულებებიდან გამომდინარე ვარიაციები, რომლებიც ინდივიდში ჩნდება მისი ჩამოყალიბების

წლებში და მთელი ცხოვრების მანძილზე ძლიერდება. ამ მიზეზებს სათითაოდ განვიხილავთ.

გენეტიკა და ევოლუცია

პოპულაციის გენების მთლიან ნაკრებს გენოფონდი ეწოდება. ჰომო საპიენსებში, ისევე

როგორც სხვა ბევრი ცხოველის პოპულაციებში, გენებს შესაძლოა ჰქონდეს ორი ან მეტი

ალტერნატიული ფორმა (ან ალელები) - ფენომენი, რომელსაც ფილ ო მო რფიზმი ეწოდება

(სიტყვა სიტყვით „ბევრი ფორმა“). ეს განსხვავებები გამოხატულია სხვადასხვა ფიზიკურ

მახასიათებლებში, დაწყებული თმის და თვალის ფერიდან, დამთავრებული ნაკლებად

2

შესამჩნევი განსხვავებით სისხლის ქიმიურ შედგენილობით. ამ თვისებათა უმეტესობა

მსოფლიოს სხვადასხვა არეალში სხვადასხვაგვარადაა გამოხატული. მაგალითად,

გარკვეული ტიპის თმას და კანის ფერს გარკვეული გეოგრაფიული რეგიონის პოპულაციას

ვუკავშირებთ. სახეობას, რომელიც შედგენილია ცალკეული ფიზიკური თვისებების

საფუძველზე ჩამოყალიბებული რეგიონული პოპულაციებისგან, პოლ იტიპური ეწოდება.

ადამიანის სახეობაში წარმოდგენილი გენეტიკური ვარიაციები ოთხი ფუნდამენტური

ევოლუციური პროცესის შედეგია: მუტაციები, ბუნებრივი გადარჩევა, გენთა ნაკადი და გენთა

დრეიფი. მუტაციები, გენეტიკური კოდის შემთხვევითი ცვლილება, ცვლის ალელების სიხშირეს.

მუტაციას მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეუძლია ევოლუციური ცვლილების გამოწვევა, თუკი ის

მოხდება სასქესო უჯრედებში, რაც საშუალებას იძლევა ცვლილება შემდეგომ თაობებს

გადაეცეს. ადამიანის ვარიაციის ახსნისას მუტაციები ძალიან მნიშვნელოვანია, რადგან

საბოლოო ჯამში, სწორედ მუტაციებია ყველა გენეტიკური ვარიაციის წყარო. ორგანიზმის

რეპროდუქციული წარმატების მაჩვენებლის მიხედვით, ისინი შეიძლება იყოს სასარგებლო,

საზიანო ან ნეიტრალური. ევოლუციური პროცესი, რომელიც განსაზღვრას თუ რომელი ახალი

მუტაცია შევიდეს პოპულაციაში არის ბუნებრივი გადარჩევა. ამ ევოლუციური პროცესისას,

რეპროდუქციული წარმატების შემამცირებელი თვისებები თავიდან იქნება მოშორებული,

ხოლო გამრავლების უნარის გამაძლიერებელი თვისებები უფრო ფართოდ გავრცელდება.

მიუხედავად იმისა, რომ ბუნებრივი გადარჩევის შედეგად ადამიანის პოპულაციებში ზოგიერთ

თვისებას უპირატესობა მიენიჭა, ეს პროცესი ვერ ხსნის ყველა გენეტიკურ ვარიაციას. ზოგი

ფიზიკური მახასიათებელი, ისეთი როგორიცაა თვალის ფერი, არანაირ აშკარა

რეპროდუქციულ უპირატესობას არ იძლევა. შესაძლოა ვიფიქროთ, რომ მსგავსი ნეიტრალური

თვისებები გენების დინების გამო ადამიანის პოპულაციებს შორის თანაბრად იქნება

განაწილებული, თუმცა საქმე ამაში არაა. ნეიტრალური თვისებების არაშემთხვევითი

გადანაწილება ასახავს გენეტიკურ დრეიფს - პროცესს, რომელიც ცვლის ალელების სიხშირეს.

გენეტიკური დრეიფი განსაკუთრებით ხელსაყრელია გენეტიკურად იზოლირებულ

პოპულაციებს შორის არსებული განსხვავებების ასახსნელად.

3

იფიქრეთ იმ ფიზიკურ განსხვავებებზე, რომლებიც ერთმანეთისგან განარჩევს ცენტრალური

აფრიკის და ჩრდილოეთ არქტიკულ რეგიონში მცხოვრებ ხალხს. გენთა დინება, იგივე ახალი

გენების ჩართვა პოპულაციის გენოფონდში სხვა პოპულაციასთან შეჯვარების შედეგად, ამ

გეოგრაფიულად დაშორებული ხალხებისთვის ნაკლებ სარწმუნოა. ამას გარდა, უმეტესობა

კულტურებში არსებობს ენდოგამიის1 წესი, რაც გულისხმობს ქორწინებას იმავე ჯგუფის

წარმომადგენელთან, რაც კიდევ უფრო ზღუდავს გენთა დინებას. მეცნიერები ფიქრობენ, რომ

პალეოლითური პოპულაციები მცირე, დაახლოებით 30- 100 ინდივიდიანი ჯგუფებისგან

შედგებოდა, რომლებშიც გენეტიკური დრეიფი მნიშვნელოვანი ფაქტორი იქნებოდა.

ფიზიკური გარემო

ფიზიკური გარემო გავლენას ახდენს ადამიანის ვარიაციებზე ზრდისა და განვითარების

წახალისებით ან შეზღუდვით. ადამიანებს შორის ფიზიკური განსხვავებები შესაძლოა

წარმოიქმნას იმის მიხედვით, თუ რამდენად კარგადაა თავმოყრილი ზრდისთვის აუცილებელი

საჭიროებები. კვლევებმა აჩვენა, რომ ადამიანები ფიზიკური გარემოს ცვლილებებისადმი

ძალიან მგრძნობიარეები არიან. ჩვენ შეგვიძლია გამოვიკვლიოთ ფიზიკური გარემოს

ეფექტები იმის მიხედვით, თუ როგორ ვითარდებიან გენეტიკურად მსგავსი ინდივიდები

განსხვავებულ გარემო პირობებში. მაგალითად, თუკი იდენტურ ტყუპებს დაბადებისთანავე

დააშორებდნენ და მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში წაიყვანდნენ, ნებისმიერი ფიზიკური

ცვლილება მათ შორის მათი განსხვავებული ფიზიკური გარემოს გამოწვეული ყოფილიყო.

ადამიანის ზოგიერთ პოპულაციებში არსებულმა გენეტიკურმა ვარიაციებმა აჩვენა, თუ რა

როლი შეასრულა ბუნებრივმა გადარჩევამ სპეციფიკურ გარემოში ადაპტაციების

ჩამოყალიბებაში.

კულტურა

1
ენდოგამია - ჩვეულება, რომლის მიხედვითაც ქორწინება დასაშვებია მხოლოდ ერთი და იმავე
საზოგადოებრივი ჯგუფის წარმომადგენლებს შორის.

4

ბევრი თვისება, რომელიც ადამიანის პოპულაციებს ერთმანეთისგან განასხვავებს,

კულტურიდან მომდინარეობს. ხალხი განსხვავდება ჩვეულებებისა და რწმენების მიხედვით,

რაც თავის მხრივ განსაზღვრავს იმას, თუ როგორ ჭამენ, იმოსებიან და აშენებენ თავიან

სახლებს. ერთი შეხედვით მსგავსი განსხვავებები ზედაპირულია. თუკი მსოფლიოს რომელიმე

რეგიონში დაბადებული ბავშვი სხვა კულტურაში გაიზრდება, ის ისწავლის და შეითვისებს იმ

ჩვეულებებს და რწმენებს, რომელიც დედობილ კულტურაში არსებობს. კულტურას შეუძლია

ადამიანის გენეტიკაზე გავლენის მოხდენა რელიგიური წარმოდგენების, სოციალური

ორგანიზაციის ან საქორწინო ჩვეულებების ან ცრურწმენების საშუალებით, რომლებიც

ზღუდავენ სხვადასხვა ჯგუფის წარმომადგენლებს შორის ქორწინებას და ამგვარად გენთა

დინება ჩახშულია. კულტურული წარმოდგენები ასევე განსაზღვრავს კვების რაციონს,

საცხოვრებელ პირობებსა და სამუშაო გარემოს; თავის მხრივ ეს ფაქტორები ახალისებენ ან

აბრკოლებენ ადამიანის ზრდასა და განვითარებას.

ცვლილების მიზეზების შეფასება

მართალია ვიცით, რომ გენეტიკური, გარემო და კულტურული ფაქტორები ქმნიან ადამიანის

ვარიაციებს, თუმცა ხშირად რთულია თითოეული მათგანის შეფარდებითი მნიშვნელობის

დადგენა. სამივე მათგანი ურთიერთკავშირის შედეგად ქმნის ინდივიდში წარმოდგენილ

მახასიათებლებს. სხეულის სიმაღლის გამოკვლევის შედეგად შეგვიძლია ვნახოთ ვარიაციის ამ

სამი წყაროს გადაჭდობილი ბუნება. ის, თუ რა სიმაღლის იზრდება ადამიანი, ცალსახად მოდის

მისი გენეტიკიდან. ამის ილუსტრაცია შესაძლებელია ზოგიერთი აფრიკული, ფილიპინური და

ახალი გვინეის პოპულაციების მეშვეობით, რომელთა საშუალო სიმაღლე 150 სმ-ზე ნაკლებია.

ეს საშუალო მაჩვენებელი ბევრად უფრო დაბალია, ვიდრე უმეტესობა პოპულაციებში.

კვლევებმა აჩვენა, რომ ამ პოპულაციებში შედარებით დაბალი ტანი გენეტიკური ტენდენციაა,

რომელიც ზრდის მასტიმულირებელი ჰორმონის დეფიციტითაა გამოწვეული.

ამავე დროს, სიმაღლე საგრძნობლად განსხვავდება გენეტიკურად მსგავს პოპულაციებს

შორისაც. ამის ახსნის ერთ-ერთი გზა გარემოს ფაქტორებში ისეთ ვარიაციებზე დაკვირვებაა,

როგორებიცაა ადამიანზე მზის შუქის გარკვეული რაოდენობის ზემოქმედება, საშუალო

5

ყოველდღიური ტემპერატურა, განსხვავებები ჯანმრთელობასა და კვებაში და დაავადებებთან

ექსპოზიციის მაჩვენებელი.გასათვალისწინებელია სეზონური ცვლილებების მნიშვნელობა

ზრდის ხარისხში: ზომიერ კლიმატურ პირობებში მცხოვრები ბავშვები გაზაფხულსა და

ზაფხულში უფრო სწრაფად იზრდებიან ვიდრე შემოდგომასა და ზამთარში. რაც შეეხება

ტროპიკულ კლიმატურ პირობებში მცხოვრებ ბავშვებს, ისინი ბევრად უფრო სწრაფად

იზრდებიან მშრალი სეზონის განმავლობაში, ვიდრე წვიმიანი სეზონისას. ორივე შემთხვევაში,

მეცნიერები ასკვნიან, რომ უფრო სწრაფი ზრდა უკავშირდება უფრო მეტი რაოდენობის მზის

შუქის ზემოქმედებას, თუმცა მისი ზუსტი მოქმედების პრინციპი ჯერ არაა ცხადი. ერთ-ერთი

თეორიის მიხედვით, გარკვეულ სეზონზე გაზრდილი მზის სინათლე ასტიმულირებს D

ვიტამინის წარმოქმნას, რაც თავის მხრივ ძვლების ზრდას უწყობს ხელს.

საბოლოოდ, კულტურულ ფაქტორებსაც შეუძლია ადამიანის ჯანმრთელობაზე, აქედან

გამომდინარე კი ზრდაზე გავლენის მოხდენა. ზოგ კულტურაში, მაგალითად, ზოგიერთ

სოციალურ ჯგუფს სხვებთან შედარებით მეტ საკვებ პროდუქტზე და ბავშვთა ჯანმრთელობის

დაცვის უკეთეს საშუალებებზე მიუწვდება ხელი, რაც გავლენაც ახდენს ზრდის მაჩვენებელზე.

ღარიბი ბავშვები, რომელთა კვებითი მოთხოვნილებები ხშირ შემთხვევაში ვერ

კმაყოფილდება, ისეთი მაღლები ვერ იზრდებიან, როგორც დოვლათიან საზოგადოებაში

დაბადებულები. გენეტიკურ, გარემო და კულტურულ გავლენებს შორის რთული

ურთიერთკავშირის გამო თითოეული ამ ელემენტის შედარებითი მნიშვნელობის ბოლომდე

ამოცნობა მხოლოდ სპეციფიკური პოპულაციების დეტალური შესწავლითაა შესაძლებელი.

ადამიანის ვარიაციის ადაპტაციური ასპექტები

ბუნებრივმა გადარჩევამ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა როგორც ადამიანის სახეობის

ევოლუციაში, ისევე თანამედროვე ადამიანებს შორის ვარიაციების ჩამოყალიბებაში.

ბუნებრივმა გადარჩევამ თავისი წვლილი შეიტანა თანამედროვე ადამიანის პოპულაციებს

შორის არსებულ ხილულ განსხვავებებს შორის. თუკი ეს განსხვავებები ბუნებრივმა გადარჩევამ

წაახალისა, მაშინ უნდა არსებობდეს მტკიცებულება, რომელიც ამ მოსაზრებას დაადასტურებს.

სამწუხაროდ, რამდენადაც რბილი ქსოვილები განამარხებულ მასალებში შემონახული არაა, ამ

6

თეორიების ჭეშმარიტების შეფასება, მხოლოდ არაპირდაპირი გზებითაა შესაძლებელი.

როგორ განვსაზღვრავთ ბუნებრივი გადარჩევის ეფექტებს? ამისთვის ერთ-ერთი გზა იმის

გარკვევაა, თუ როგორ ეხმარება თანამედროვე ადამიანებს განსხვავებული ფიზიკური

მახასიათებლები განსხვავებულ გარემო პირობებთან შეგუებაში. ამას გარდა, ადამიანის

გენომის გაშიფვრამ ადამიანის ვარიაციის საფუძველსა და ზოგიერთ წარმოდგენილ

ადაპტაციურ თვისებას ნათელი მოფინა (იხ. „რასა და გენეტიკა“).

სხეულის თმა(ბალანი)

ადამიანებსა და დანარჩენ პრიმატებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე გასაოცარი ფიზიკური

განსხვავება ბალნის არარსებობაა. ჩვენი, შედარებით უთმო კანი, საოფლე ჯირკვლებითაა

დაფარული რაც დანარჩენს პრიმატებს არ გააჩნიათ. რამ გამოიწვია ეს განსხვავება? პასუხი

შესაძლოა იმ გარემო პირობებში იყოს, რომელშიც ჩვენი ადრეული წინაპრები განვითარდნენ.

სავარაუდოა, რომ ადრეულ ჰომინიდებს შედარებით ღია შეფერილობის, თმით დაფარული

კანი ჰქონდათ, უფრო მეტად ჩვენი უახლოესი ცოცხალი ნათესავების, თანამედროვე

შიმპანზეებისა და გორილების მსგავსი. ღია ფერის კანი და სქელი ბალანი კარგად შეეფერება

ტყიან გარემოს. თუმცა, რამდენადაც ადრეული ჰომინიდები უფრო ღია სავანებში გადავიდნენ,

ეს მახასიათებლები არახელსაყრელი იქნებოდა. აქ ადამიანის წინაპრები უფრო მაღალი

ტემპერატურის ქვეშ აღმოჩნდებოდნენ, ხოლო საკვების მოსაპოვებლად მეტი ენერგიის

დახარჯვა მოუწევდათ. ამ ფაქტორების გამო გაიზრდებოდა დასიცხვისა და გადახურების

რისკი. გამოსავალი მეტად გაოფლიანება იყო, რაც სხეულს აორთქლების მეშვეობით

აგრილებს.

საუბედუროდ, ადრეული ჰომინიდები სავარაუდოდ საკმარისად ვერ ოფლიანობდნენ.

თანამედროვე შიმპანზეებისა და გორილების მსგავსად, მათაც შედარებით ცოტა საოფლე

ჯირკვალი ექნებოდათ, ისიც ძირითადად ხელისა და ფეხის გულებზე. ზოგიერთ შემთხვევაში,

შესაძლოა ინდივიდები ჩვეულებრივზე მეტი საოფლე ჯირკვლით დაბადებულიყვნენ. ეს

ინდივიდები მეტი ოფლის გამოყოფას შეძლებდნენ და ამგვარად მაქსიმალურად გაზრდიდნენ

დროს საკვების მოსაპოვებლად და საბოლოოდ უკეთესად უზრუნველყოფდნენ თავიანთ

7

რეპროდუქციულ წარმატებასაც. ბალნის დაკარგვა გაგრილების პროცესს კიდევ უფრო

გაამარტივებდა. თანამედროვე ადამიანების მთელ სხეულზე 2 მილიონამდე საოფლე

ჯირკვალია.

კანის ფერი

თანამედროვე ადამიანის პოპულაციებს შორის ერთ-ერთი ყველაზე გასაოცარი ფიზიკური

განსხვავება კანის ფერია, რომელიც ძალიან განსხვავდება ინდივიდებში. მსოფლიოს

სხვადასხვა რეგიონში აღმოჩენილია კანის ფერის რამდენიმე ელფერი. ამასთან, ინდივიდები

შესაძლოა გარეგნულად სრულიად განსხვავებულები იყვნენ. კანის ფერი არის ფიზიკური

მახასიათებელი, რომლის უწყვეტი ვარიაციები არსებობს. ეს იმას ნიშნავს, რომ

განსხვავებების დაყოფა ცალკეულ, გამზადებულ ფერებად შეუძლებელია, რამდენადაც კანის

ფერი გამოიხატება ფერთა ვარიაციების, ერთი უკიდურესობიდან მეორემდე, უწყვეტი სპექტრის

სახით. ამ ვარიაციის საფუძველი საკმაოდ კომპლექსურია. კანის ფერი პოლიგენური თვისებაა,

რომელიც ერთზე მეტ გენში ალელების ვარიაციის შედეგია. სპეციფიკური გენეტიკური

მდებარეობები, მემკვიდრეობის მოქმედების ზუსტი წესი და კანის ფერის ვარიაციების

ჩამოყალიბებაში მონაწილე შესაძლო ევოლუციური პროცესები ფართოდ გავრცელებული

დებატების ყურადღების ცენტრში მოექცა.

განსხვავებები კანის ფერში

იმისათვის, რომ ადამიანის კანმა შეფერილობა მიიღოს, რამდენიმე ფაქტორის კომბინაციაა

საჭირო. ამათგან ყველაზე მნიშვნელოვანი მელანინია, მუქი ფერის პიგმენტი, რომელიც

განსაზღვრას კანის სითეთრეს თუ სიმუქეს და რომელიც პასუხისმგებელია ნამზეურის

ვარიაციებზე, კანის ყავისფერ და შავ ფერზე. მელანინს წარმოქმნის კანის ქვედა შრეებში

განთავსებული უჯრედი, რომელსაც მელანოციტი ეწოდება. საინტერესოა, რომ უკლებლივ

ყველა თანამედროვე ადამიანს დაახლოებით ერთი და იმავე რაოდენობის მელანოციტი აქვს.

თუმცა, მათი განლაგება და მათ მიერ წარმოებული მელანინის რაოდენობა საფუძვლად უდევს

კანის ფერის ვარიაციებს. ეს ფაქტორები კი გარკვეულწილად გენეტიკურად კონტროლდება.

8

ადამიანებს შედარებით ღია კანით ნაკლები მელანინი აქვთ, რომელიც კანის სიღრმეში

არსებულ თეთრ ქსოვილს (ეპიდერმისს) გამოჩენის საშუალებას აძლევს.

კანის ფერზე ასევე გავლენას ახდენს ცვლადების სხვადასხვაგვარობა. ჰემოგლობინი, ცილა,

რომელიც რკინას შეიცავს, ერითროციტებს წითელ შეფერილობას აძლევს. იმ ადამიანებში,

რომლთა კანშიც ნაკლები მელანინია, წითელი ფერი უფრო ძლიერად გამოიხატება, რაც კანს

ვარდისფერ შეფერილობას აძლევს. კაროტინს, ნარინჯისფერ-მოყვითალო პიგმენტს,

რომელიც კანს მოყვითალო შეფერილობას ანიჭებს, შეიცავს გარკვეული საკვები, ამგვარად

მათი კანი, ვის რაციონშიც დიდი რაოდენობით კაროტინი შედის, ნარინჯისფერ ტონს იძენს.

თუმცა, აზიური წარმოშობის ინდივიდების კანის მოყვითალო შეფერილობაში კაროტინის

არსებობას წვლილი არ მიუძღვის. კანის ეს ელფერი კანის გარე შრეების გასქელების შედეგია.

საბოლოოდ, კანის ფერზე პირდაპირ გავლენას ახდენს გარემო. მზის სხივების ულტრაიისფერი

გამოსხივება ასტიმულირებს მელანინის გამოყოფას, რაც იწვევს ნამზეურს. ამგვარად,

ინდივიდის კანის ფერი მოდის ორივე, გენეტიკური და გარემო ფაქტორების კომბინირებით.

კანის ფერის ადაპტაციური ასპექტები

კანის პიგმენტაციის განაწილების ანალიზი განსხვავებულ პატერნებს ავლენს. თითქმის მთელს

მსოფლიოში ეკვატორთან ახლოს მცხოვრებ პოპულაციებში კანის ფერი ზოგადად უფრო

მუქია. ეკვატორული ზონისგან შორეულ ჩრდილოეთ და სამხრეთ რეგიონებში კანი უფრო ღია

შეფერილობისაა (იხ. ნახ. 6.1). ეს დაკვირვება განსაკუთრებულად სწორი იყო მანამდე, სანამ

500 წლის წინ დიდი პოპულაციური მიგრაციები დაიწყებოდა.

მეცნიერებმა, რომლებიც კანის პიგმენტაციის დისტრიბუციულ მოდელებს სწავლობენ,

წამოაყენეს ჰიპოთეზა, რომლის მიხედვითაც კანის ფერის განსხვავებული ტონების

წარმოქმნაში ბუნებრივმა გადარჩევამ გადამწყვეტი როლი შეასრულა. პიგმენტაციის რამდენიმე

ადაპტაციური ასპექტი გვთავაზობს მიზეზს, თუ რატომ შეიძლებოდა კანის ფერი ბუნებრივად

გადარჩეულიყო. პირველი, ტროპიკულ გარემოში, სადაც ადრეული ადამიანები წარმოიშვნენ,

მუქი ფერის კანი უპირატესობას წარმოადგენს. მელანინი წარმოქმნის ერთგვარ დაცვას მზის

9

ულტრაიისფერი გამოსხივების საწინააღმდეგოდ, რომელიც მთელ რიგ დაზიანებებს იწვევს.

მზის სხივებზე დიდხანს ყოფნას შეუძლია დამწვრობის, კანის კიბოს გამოწვევა და რაც ყველაზე

მნიშვნელოვანია, ის მნიშვნელოვნად ამცირებს ფოლიუმის მჟავის მარილის (ფოლატი) დონეს.

ფოლატი, B ვიტამინ კომპლექსის შემადგენელი, აუცილებელია ნორმალური ემბრიონული

განვითარებისთვის. დედებში ფოლატის დაბალი დონე ემბრიონულ დეფექტებს იწვევს,

მაგალითად ხერხემლის ნაპრალს და ანენცეფალიას (სრული თავის ტვინის ან ზურგის ტვინის

არარსებობა). ღია ფერის კანის მქონე ინდივიდებისთვის მზის ინტენსიური გამოსხივების ქვეშ

ერთი საათით ყოფნაც კი ანახევრებს ფოლატის დონეს. რამდენადაც ჰომო საპიენსი

წარმოიშვა ტროპიკულ ეკვატორულ ზონაში, სავარაუდოდ, მუქი კანის პიგმენტაც

ადაპტაციურია.

თუ მუქი კანის ფერი აშკარად უფრო გამოსადეგი და სასარგებლოა, რატომ აქვთ ადამიანების

გარკვეულ მოსახლეობას ღია ფერის კანი? კვლევები აჩვენებს, რომ მუქი კანის ფერი ყველა

ბუნებრივ გარემოში უპირატესი არ არის. როდესაც ადრეული ადამიანები ნაკლებად მზიან,

შედარებით გრილ რეგიონებში გადავიდნენ, საჭირო გახდა მზის სინათლის უკეთ ათვისება,

განსაკუთრებით D ვიტამინის გამოსამუშავებლად. დღეს ვიცით, რომ როდესაც ადამიანის კანს

მზის სინათლეში არსებული ულტრაიისფერი გამოსხივება ხვდება, ეს ასტიმულირებს D

ვიტამინის გამომუშავებას. D ვიტამინის ნაკლებობა კი იწვევს სხვადასხვა დაავადებებს,

მაგალითად ხდება ძვლების კალცისგან დაცლა, რაც ასუსტებს მათ და იწვევს ძვლის

დეფორმაციას. ქალებში მენჯის ძვლის დეფორმაცია და მშობიარობის პრობლემები

გამრავლების ხელისშემშლელი ფაქტორები იქნებოდა. ამ ყველაფრის გათვალისწინებით

ანთროპოლოგები ვარაუდობენ, რომ D ვიტამინის გამომუშავების შესაძლებლობამ დიდი

როლი ითამაშა ღია ფერის კანის გავრცელებაში. დაბალი გამოსხივების დონეები

კორელაციაშია ღია ფერის კანთან.

ხალხს, რომლებიც მზით განებივრებულ ეკვატორულ რეგიონებში ცხოვრობდნენ,

განუვითარდათ უფრო მუქი კანის ფერი, რათა აერიდებინათ ულტრაიისფერი გამოსხივების

დიდი დოზით მიღების უარყოფითი შედეგები. ამის საპირისპიროდ კი ხალხი, რომლებიც ცივ

ღრუბლიან კლიმატში ცხოვრობდნენ, თბილ ტანსაცმელს ატარებდნენ და ღია ფერის კანი

10

ჰქონდათ, უფრო ადვილად გადარჩებოდნენ, ვიდრე იგივე ადგილას მუქკანიანები, რადგან მათ

ჰქონდათ მეტი D ვიტამინი ორგანიზმში. დროის განმავლობაში, ბუნებრივი გადარჩევით მოხდა

კანის ფერის განაწილება მზის სინათლის ინტენსივობის მიხედვით.

ახალმა კვლევებმა აჩვენა კანის ფერის გენეტიკური საწყისი. მაგალითად, ორი გენის

პოლიფორმიზმი, რომელიც მუქ კანთან ასოცირდება და სამი გენის ვარიაცია, რომელიც ღია

ფერთან ასოცირდება ევროპულ პოპულაციებში, თუმცა არა აღმოსავლეთ აზიის

პოპულაციებში. ეს აჩვენებს, რომ დროის განმავლობაში ხდებოდა კანის ფერის ცვლილებები

სხვადასხვა გზებით.

სხეულის აღნაგობა

ბუნებრივი გადარჩევის და გარემო პირობების გავლენა ადამიანის სხეულზე და კიდურებზე

განსაკუთრებით შესამჩნევია. ეს პირველად აღნიშნა 19-ე საუკუნის ინგლისელმა ზოოლოგმა

კარლ ბერგმანმა. მან შეამჩნია, რომ ძუძუმწოვრების და ფრინველების პოპულაციებში, დიდი

ზომის სახეობები უფრო ცივ გარემო პირობებში არიან, ხოლო ზომით პატარა სახეობები კი

უფრო თბილში. ეს ასევე მართალია ადამიანის პოპულაციებისთვისაც.

ბერგმანმა ახსნა ეს ჩიტების და ძუძუმწოვრების სითბოს განაწილების მიხედვით. ბერგმანის წესი

გულისხომბს, რომ პატარა ცხოველები, რომლებსაც აქვთ სხეულის დიდი ზედაპირი თავიანთ

პატარა წონასთან მიმართებაში, კარგად და ეფექტურად ახერხებენ გასცენ სითბო და

დაარეგულირონ თავისი წონა შესაბამისად ფუნქციონირებენ უკეთ თბილ პირობებში. დიდი

ცხოველები კი, რომლებსაც თავის სხეულის დიდ წონასთან შედარებით პატარა სხეულის

ზედაპირი აქვთ, უფრო ნელა გასცემენ სითბოს, შესაბამისად უფრო შეგუებულნი არიან ცივ

კლიმატს. იგივე წესი ვრეცლდება ადამიანებზეც: ცივ კლიმატში მცხოვრებ ხალხს უფრო

მასიური ფიგურა და მეტი წონა აქვთ, როდესაც სითბოში მცხოვრებ ხალხს უფრო თხელი

ფიგურა აქვთ.

ბერგმანის კვლევებზე დაყრდნობით ამერიკელმა ზოოლოგმა ა. ალენმა გააკეთა კვლევა

სხეულიდან "გამომავალ" ნაწილებზე, გასნაკუთრებით ხელებზე და ფეხებზე. ალენის წესი

11

გულისხმობს რომ ცივ კლიმატში მცხოვრებ ადამიანებს უფრო მოკლე და სქელი კიდურები

აქვთ. გრძელი კიდურები, რომლებიც უფრო მარტივად კარგავს სითბოს, უფრო თბილ

გარემო პირობებში გვხვდება.

ბერგმანის და ალენის დაკვირვებები შეიძლება გარკვეულწილად აიხსნას ბუნებრივი

გადარჩევით. თუმცა, განვითარებად აკლიმატიზაციას ასევე აქვს გავლენა სხეულის

ზომა/წონაზე. კვლევა გვაჩვენებს რომ ამერიკაში, იმ ინდივიდებს რომლებიც უფრო თბილ

ადგილას დაიბადნენ აქვთ უფრო გრძელი კიდურები ცივ ადგილებთან შედარებით და რადგან

ეს განსხვავებები ძალიან ცოტა დროში გამოიხატა, მას ვერ მივაწერთ ევოლუციურ პროცესებს.

ლაბორატორიაში ჩატარებულმა კვლევებმა იგივე შედეგები აჩვენა.

თავის ქალის და სახის თავისებურებები

რადგანაც ადამიანების თავის ქალა და სახის თავისებურებები ძალიან მრავალფეროვანია,

ჩამოყალიბდა სხვადასხვა თეორიები რაც ამ მრავალფეროვნებას ხსნის. მე-19 საუკუნეში

ბევრი ხალხი მისდევდა ფრენოლოგიას, ეს იყო პრაქტიკა, რომელიც გულისხმობდა რომ

ადამიანის თავის ქალის ფორმის ზუსტი შესწავლით შეიძლებოდა გაგვეგო ინფორმაცია ამ

ინდივიდის ხასიათზე, მის შესაძლებლობებზე და ა.შ. მე-19 საუკუნის სხვა თეორიებიც აკეთებდა

მსგავს ვარაუდებს სახის, რასის და თავის ქალის ფორმის კავშირებზე. თუმცა არცერთი

მათგანი არ შეესაბამებოდა სიმართლეს.

ისმის კითხვა, რატომ განსხვავდება თავის ქალის ფორმები ერთმანეთისგან? ისევე როგორც

სხეულის ფორმები, სახის და თავის ქალის ფორმებიც არის გარკვეულ ფიზიკურ გარემოსთან

ადაპტაცია. მრავალი სხვადასხვა პოპულაციის შესწავლის შედეგად აღმოჩნდა დიდი კავშირი

თავის ქალის ფორმასთან და კლიმატთან. ცივ კლიმატში მცხოვრებ ხალხს უფრო

მომრგვალებული თავის ფორმები აქვთ, რაც უფრო უკეთ ინარჩუნებს სითბოს, სითბოში კი

უფრო წაგრძელებული ფორმები აქვთ. სხვა კვლევები მიუთითებს ცხვირის გარკვეულ

ფორმებზე. უფრო მაღალ წვრილი ცხვირის ღრუებს ჰაერთან შეხების მეტი ზედაპირი აქვთ,

აქვთ მეტი ლორწო რაც უკეთ ატენიანებს და ათბობს ჰაერს. მშრალ კლიმატში მცხოვრებ

12

ხალხს უფრო მეტი ლორწოვანი ზედაპირი აქვთ. რა თქმა უნდა ეს შედარებები

განზოგადებულია და არსებობს ბევრი გამონაკლისები.

ბიოქიმიური თავისებურებები

ადამიანების მრავალფეროვნების კვლევებმა სხვა ნაკლებად შესამჩნევი თავისებურებებიც

აღმოაჩინა. ვარიაცია გვხვდება უამრავ შეუმჩნეველ თვისებაში, მაგალითად სისხლის ჯგუფში,

ლორწოვანი გარსის შემადგენლობაში და სხვა. ადვილი წარმოსადგენია როგორ მუშაობს

ბუნებრივი გადარჩევა ზოგიერთი ამ თვისების შესანარჩუნებლად ან გასაქრობად. მაგალითად

ავიღოთ დაავადების მიმართ გამძლეობა. თუ პოპულაციაში ლეტალურ დაავადებას

შევიყვანთ, ის ინდივიდები რომლებსაც ბუნებრივი გენეტიკური გამძლეობა აქვთ ამ

დაავადების მიმართ გადარჩებიან და ექნებათ გამრავლების მეტი შანსი, შესაბამისად ისინი

უცებ მოიცავენ პოპულაციას. ისტორიაში გვაქვს ბევრი ტრაგიკული ფაქტი როდესაც ერთმა

პოპულაციამ მეორე დააავადა რომელსაც არ ჰქონდა ამ დაავადების მიმართ

რეზისტენტულობა ანუ გამძლეობა. მაგალითად როდესაც ევროპელები ამერიკაში პირველად

ჩავიდნენ, მათ ჩაიტანეს წითელა და ყვავილი (დაავადებები) რადგან ეს დაავადებები

ევროპელებს საუკუნეების განმავლობაში ჰქონდათ მათ მის მიმართ იმუნიტეტი

გამომუშავებული. ხოლო როდესაც ის ჩაიტანეს ისეთ ადგილას სადაც ის მანამდე არასდროს

ყოფილა, საშინელი ეპიდემიები გავრცელდა.

სისხლის ჯგუფები

ერთ-ერთი ყველაზე კარგად შესწავლილი ბიოქიმიური ნიშან-თვისება არის სისხლის ჯგუფი,

კერძოდ ABO ჯგუფის სისტემა. ეს არის A, B და O ს ალელების ფენოტიპური ექსპრესია. A და

B ორივე დომინანტურია, O კი რეცესიული. ეს განსხვავებული ალელები პოლიმორფიზმის

კარგი მაგალითია. ის გვხვდება ოთხნაირად ექსპსრესიებული, ჯგუფი A (AA და AO), ჯგუფი B

13

(BB და BO), ჯგუფი AB (AB) და ჯგუფი O (OO)

ეს სისხლის ჯგუფის ალელები მსოფლიოში გვხვდება სხვადასხვა სიხშირით. ჯგუფი O ყველაზე

გავრცელებულია და აზიის ავსტრალიის, აფრიკის და ევროპის დაახლოებით 50%-! შეადგენს,

ზოგიერთი ინდიელების ჯგუფებში კი 100%-ც გვხვდება. ჯგუფი A-ც ყველგან გვხვდება, თუმცა

უფრო დაბალი პროცენტით ვიდრე ჯგუფი O. ჯგუფი B კი ყველაზე დაბალი სიხშირით

გვხვდება, და საერთოდ არ გვხვდება ინდიელებში. ჯგუფი B კი ძირითადად ევრაზიაშია.

ანთროპოლოგები ამას ხსნიან იმით, რომ სისხლის სხვადასხვა ჯგუფებს აქვთ სხვადასხვა

უპირატესობები, თითოეულ სისხლის ჯგუფს აქვს სხვადასხვა ანტიგენი წითელი სისხლის

უჯრედების ზედაპირზე. ანტიგენი არის "#$% ნივთიერება\ორგანიზმი, რომელიც იწვევს

ანისხეულების გამომუშავებას, ესენია ცილები რომლებიც ებრძვიან ორგანიზმში შემოჭრილ

უცხო სხეულებს. ამიტომ სჭირდებათ ექიმებს რომ იცოდნენ სისხლის ჯგუფები როდესაც ისინი

ახდენენ გადასხმას, რადგან ზოგიერთი ანტიგენების კომბინაცია არ არის თავსებადი სხვა

კომბინაციასთან. ადამიანებს რომლებსაც აქვთ B ჯგუფი, უფრო უკეთ უმკლავდებიან ისეთ

დაავადებებს როგორიც არის, მაგალითად, სიფილისი. მეცნიერებმა აღმოაჩინეს კავშირები

სისხლის ჯგუფებსა და დაავადებებთან რეზისტენტულობას შორის. თანამედროვე მედიცინის

განვითარებამდე ამ ბუნებრივ იმუნიტეტს კრიტიკული მნიშვნელობა ექნებოდა.

ნამგლისებრი ანემია

პოპულაციების გენეტიკის შესწავლით და მათი ევოლუციით მეცნიერებმა ბევრი რამ გაიგეს

გენეტიკურ დაავადებებზე, ანუ ისეთ დაავადებებზე რომლებსაც გენეტიკური საწყისი აქვთ და

იწვევს რომელიმე გენი. ერთ-ერთი ასეთი დაავადებაა ნამგლისებრი ანემია, რომელიც

სისხლში ერითროციტს, რომლეზეც ჰემოგლობინია მოთავსებული აძლევს არასწორ ფორმას,

ჰემოგლობინს გადააქვს ჟანგბადი. დაავადებულ ინდივიდებში ერითროციტის არასწორ

ფორმას კარგად ვერ გადააქვს ჟანგბადი. ის ინდივიდები რომლებსაც ეს დაავადება ჭირთ

ადრეულ ასაკშივე კვდებიან.

14

რატომ ვერ მოახერხა ბუნებრივმა გადარჩევამ რომ ასეთი გენი მოეშორებინა? ზოგიერთ

პირობებში, ის გენი რომელიც ანემიას იწვევს, ხელს უწყობს ორგანიზმს რომ გადარჩენ ისეთი

დაავადების დროს როგორიც არის მაგალითად მალარია. მეცნიერებმა აღმოაჩინეს კავშირი

ანემიის გამომწვევ გენსა და იმ რეგიონებს შორის სადაც მალარია ხშირია. ასეთ ადგილებში

გენი შეიძლება პოპულაციის 40%-ს ჰქონდეს. მალარია პოტენციურად ლეტალური

დაავადებაა და ის ინდივიდები რომლებსაც ანემიის გენი არ აქვს უფრო ხშირად კვდებიან.

მეცნიერებმა ნახეს რომ ის ადამიანები რომლებსაც ანემიის გენი აქვთ, მალარიის

პარაზიტისათვის სასურველები არ არიან.

ასე რომ, მიუხედავად იმისა, რომ ნამგლისებრი უჯრედებისეული ნიშნის მატარებლებს

შეიძლება მალარია სჭირდეთ, ნაკლები ალბათობაა, რომ ისინი ამისგან მოკვდებიან.

ეს შემდეგნაირად მუშაობს: მენდელის სეგრეგაციის პრინციპის მიხედვით არსებობს სამი

გენოტიპი - ჰომოზიგოტურ დომინანტური (AA), ჰეტეროზიგოტური (Aa) და ჰომოზიგოტურ

რეცესიული (aa). ვინაიდან ის ადამიანი, რომელიც ამ ანემიის მიმართ ჰომოზიგოტურია,

ძირითადად, გამრავლებამდე კვდება (Motulsky 1971), მხოლოდ ის ინდივიდები გადასდებენ

დაავადებას შემდეგ თაობას, რომლებიც ჰეტეროზიგოტულები არიან. ორ ჰეტეროზიგოტ

მშობელს 25%-იანი ალბათობით ეყოლება შვილი, რომელსაც დაავადება გამოუვლინდება.

მიუხედავად იმისა, რომ ეს ინდივიდები ნამგლისებრი უჯრედებისეული ნიშნის მატარებლები

არიან, უფრო დიდი შანსი აქვთ გადაურჩნენ მალარიას, ვიდრე ისინი, ვინც ამ გენს არ ატარებს.

ცდები ადასტურებს, რომ ამ ანემიის მიმართ ჰეტეროზიგოტულები უფრო ნაყოფიერები არიან,

ვიდრე სხვები იმ რეგიონში, სადაც მალარია ხშირია (Livingston 1971). ამ ჰეტეროზიგოტული

გენოტიპების გადარჩენა აბალანსებს ამ ნიშნის მიმართ ჰომოზიგოტურ რეცესიული ხალხის

სიკვდილიანობას. ნამგლისებრი უჯრედებისეული გენი, ამიტომ გადაიცემა თაობიდან თაოაბზე,

როგორც ევოლუციური ადაპტაცია მალარიით მოცულ რეგიონში.

Balanced Polymorphism
ნამგლისებრი უჯრედებისეული ანემიის შემთხვევაში, მომაკვდინებელი რეცესიული გენი

ნაწილობრივად მალარიისგან დამცველია. მდგომარეობას, როდესაც პოპულაციაში

15

ჰომოზიგოტური და ჰეტეროზიგოტური გენები შედარებით სტაბილურ მდგომარეობაში ან

წონასწორობაშია, დაბალანსებული პოლიმორფიზმი ეწოდება. ეკვატორულ აფრიკაში

მოსახლეობის 40 პროცენტი ნამგლისებრ უჯრედებისეულ გენს ატარებს, რაც ერთგვარი

ევოლუციური კომპრომისია. ბუნებრივმა გადარჩევამ წარმოშვა ეს დაბალანსებული

პოლიმორფიზმი, რათა დაეცვა აფრიკის მოსახლეობა, მაგრამ მაღალი დანახარჯებით:

ზოგიერთი ადამიანის სიკვდილის ხარჯზე.

ნამგლისებრი უჯრედებისეული გენის შესწავლიდან ვიგებთ, თუ როგორ მოქმედებს ბუნებრივი

გადარჩევა საზიანო გენეტიკური თვისების საწინააღმდეგოდ. აფრო ამერიკელების

დაახლოებით 2-6% ამ გენს ატარებს - იმაზე მეტია ეს რაოდენობა, ვიდრე არააფრიკული

წარმომავლობის მქონე ამერიკელებში, მაგრამ იმაზე ბევრად დაბალი, ვიდრე აფრიკულ

პოპულაციებშია (Workman et al. 1963). ეს ნაწილობრივ შეიძლება აიხსნას გენების დინებით

აფრო-ამერიკელებსა და სხვა პოპულაციებს შორის, რომლებსაც არ აქვთ ნამგლისებრი

უჯრედებისეული გენი. თუმცა, სტატისტიკა სხვა მიზეზზე მიუთითებს. აფრიკისგან განსხვავებით,

აშშ-ში მალარიული ინფექცია ისეთი ხშირი არაა, აქედან გამომდინარე, ეს გენი მხოლოდ

დაბრკოლებას წარმოადგენს ამ შემთხვევაში. ის აღარაა ბუნებრივი გადარჩევის დროს

ხელისშემწყობი და, ამიტომ, ნელ-ნელა ქრება გენის აუზიდან.

Lactase Deficiency
ადამიანები იმის მიხედვითაც განსხვავდებიან, თუ რამდენად კარგად შეუძლიათ კონკრეტული

საკვების გადამუშავება. კველაზე კარგად შესწავლილი საჭმლის მომნელებელი ფერმენტის,

ლაქტაზის, გამომუშავების ვარიაციაა, რომელიც პასუხისმგებელია ლაქტოზის (რძის შაქარი)

გადამუშავებაზე. ადამიანების შემთხვევაში რძის გადამუშავება ყველა ჩვილს შეუძლია.

მოშინაურებული მსხვილი რქოსანი საქონლის რძეც ბევრ პოპულაციაში მნიშვნელოვანი იყო

ბოლო 8,000 წელიწადში. თუმცა, ადამიანების უმრავლესობას არ აქვს ის გენეტიკური კოდი,

რომელიც ლაქტაზას 4 წლის ასაკის შემდეგაც გამომუშავებას უზრუნველყოფს, ეს ტენდენცია

სხვა ძუძუმწოვრებშიც აღინიშნება. ლაქტაზის გარეშე კუჭ-ნაწლავში მოხვედრილი რძის

ფერმენტები დიარეას და სპაზმებს იწვევს. ამ მდგომარეობას ლაქტაზური უკმარისობა ეწოდება.

როგორც ერთმა მკვლევარმა აღნიშნა, გავრცელებული შეხედულება სიმართლეს არ

შეესაბამება და, სინამდვილეში, ყველას სულაც არ სჭირდება რძე, სულ მცირე, ზრდასრულებს

16

მაინც არ ესაჭიროებათ ის. ხოლო, მილიონობით ადამიანის შემთხვევაში, რძის მოხმარება

სერიოზულ დისკომფორტს იწვევს (Nelson and Jurmain 1988:166). აზიისა და აფრიკის

პოპულაციებში ზრდასრული ადამიანების უმრავლესობა არ სვამს რძეს, ვინაიდან მათი

სათანადოდ გადამუშავება არ შეუძლიათ.

ლაქტაზის წარმოების სხვადასხვაგვარობა იმ გარემოებების შედეგია, რომლებმაც ლაქტოზის

გადამუშავების უნარი გამოარჩიეს. ეს უნარი განსაკუთრებით ხშირია პასტორალისტური

ისტორიის მქონე პოპულაციებში, ანუ იქ, სადაც ადამიანები დამოკიდებული იყვნენ შინაურ

ცხოველებზე, მაგალითად, ძროხებზე, ცხვრებსა და თხებზე. ასეთი ცხოველები დიდი

რაოდენობით რძეს აწარმოებენ. ასეთ კულტურულ გარემოში ბუნებრივმა გადარჩევამ

გამოარჩია ინდივიდები, რომლებსაც შეეძლოთ კვების ყველანაირი რესურსი გამოეყენებინათ.

შედეგად, არაა გასაკვირი, რომ ასეთი პოპულაციებში ადამიანებს მეტად ახასიათებთ

ლაქტოზის ამტანობა. აფრიკელი პასტორალისტები (მაგ. ფულანი) ბევრად მეტ ლაქტაზს

აწარმოებენ, ვიდრე ის აფრიკებები, რომლებიც საქონელს არ ზრდიან (Relethford 1997).

ევროპული პოპულაციები (ლაქტოზის ამტანობაში ერთ-ერთი პირველი), ნაწილობრივ, შუა

აღმოსავლეთის პასტორალისტების შთამომავლებია. მოშინაურებული საქონლის რძე კვების

მნიშვნელოვანი რესურსი იყო ბოლო 8,000 წლის განმავლობაში ევროპაში. ეს დიდხნიანი

დამოკიდებულება რძეზე ასახულია თანამედროვე პოპულაციებზე.

Effects of the Physical Environment

გარემომ შეიძლება წარმოშვას განსხვავებული გარეგნული ნიშნები (ფენოტიპები) მსგავსი

გენოტიპების მქონე ორგანიზმებში. მაგალითად, რომ ავიღოთ იდენტური გენოტიპების მქონე

ორი მცენარე და ერთი ნაყოფიერ, კარგად მორწყულ მინდორში და მეორე ქვიან, თითქმის

უწყლო ადგილას დავთესოთ, საბოლოოდ მათ განსხვავებული შესახედაობას მივიღებთ,

გენეტიკის ერთნაირობის მიუხედავად. ადამიანები საცხოვრებელი გარემოს

მრავალფეროვნებით გამოირჩევიან, ფიზიკური გარემო კი დიდ როლს თამაშობს მათ

პოპულაციებს შორის განსხვავებების წარმოქმანში. აღსანიშნავია, რომ ადამიანის პოპულაციები

ხანდახან ერთნაირ გარემო პირობებს განსხვავებულად ეგუებიან.

აკლიმატიზაცია იმ ფიზიოლოგიურ პროცესს ეწოდება, რომლის დროსაც ახალ გარემოსთან

შეგუება ხდება (Frisancho 1979). მაგალითად, ინდივიდებს, რომლებიც სტუმრობენ ან

17

მოძრაობენ ზღვის დონიდან ძალიან მაღლა, შეიძლება თავიდან გაუჭირდეთ სუნთქვა, თუმცა,

რაღაც პერიოდის განმავლობაში ასეთ გარემოში ცხოვრების შემდეგ, მათი სხეული

აკლიმატიზდება (აკლიმატიზაციას განიცდის) და სუნთქვა გაუადვილდებათ. ეს

ფიზიოლოგიური ცვლილება დროებითია: როდესაც ისინი დაბლა ბრუნდებიან მათი სხეული

და სუნთქვა ადრინდელ მდგომარეობას უბრუნდება. აკლიმატიზაციის ეს ტიპი შეგვიძლია

განვასხვავოთ განვითარებადი აკლიმატიზაციისგან, რომლის დროსაც ინდივიდებს, რომლებიც

დაიბადნენ ან გაიზარდნენ რაღაც კონკრეტულ გარემო პირობებში, შეიძლება განუვითარდეთ

შეუქცევადი (nonreversible) ფიზიკური მახასიათებლები, როგორებიცაა უფრო დიდი ფილტვები

ან სხეულის აგებულება.

High-Altitude Adaptations
ზღვის დონიდან მაღლა მცხოვრები ხალხი (Himalaya, Andes Mountains) აკლიმატიზაციის

ნათელი ილუსტრაციაა. ვინაიდან ასეთ ადგილებში დაბალი ბარომეტრული წნევაა, ადამიანები

ნაკლებ ჟანგბადს იღებენ. შედეგად, ადამიანების უმეტესობას თავბრუსხვევა ახასიათებს და

სუნთქვა უჭირს. ეს ორი რამ ჰიპოქსიის (ჟანგბადის უკმარისობა ორგანიზმში) სიმპტომებია. იმ

ადამიანებს, რომლებიც ზღვის დონიდან მაღალ ადგილას გაიზარდნენ ან აკლიმატიზირდნენ

ასეთ გარემოზე, ასეთი რეაქციები არ აქვთ. ისინი სხვადასხვანაირად ადაპტირდნენ ჟანგბადის

დაბალ რაოდენობასთან, ერთ-ერთი და მთავარი ადაპტაცია ფილტვების უფრო დიდი

ტევადობაა, რაც ხელს უწყობს ჟანგბადის უკეთ ცვლას. სიმაღლის მიმართ ამ ადაპტაციას ჩვენ

განვითარებად აკლიმატიზაციას მივაწერთ, რადგან ბავშვებს, რომლებიც იბადებიან დაბლა,

მაგრამ მაღლა იზრდებიან, უვითარდებათ ბევრი ისეთი ფიზიკური მახასიათებელი, რომლებიც

მაღლა დაბადებულებს აქვთ (Beall 2007).

Cultural Diversity in Human Populations

კულტურასა და საზოგადოებას უმნიშვნელოვანესი როლი აქვს ჩვენს ინტერაქციაში

გარემოსთან. შესაბამისად, გასაკვირი არაა, რომ კულტურა ადამიანის, და ხანდახან გენეტიკის,

ვარიაციაზეც ახდენს ზეგავლენას. მიუხედავად იმისა, რომ თეორიულად ადამიანებს შეუძლიათ

გეოგრაფიული ლიმიტის ფარგლებში ნებისმიერი ადამიანი აირჩიონ მეწყვილედ, კულტურა

ხშირად ზღუდავს არჩევანს. შუა აღმოსავლეთში, მაგალითად, ქრისტიანები, ებრაელები და

მუსლიმები ერთმანეთთან ახლოს ცხოვრობენ, თუმცა, უმეტესობა თავისივე რელიგიური

18

ჯგუფის წარმომადგენელზე ქორწინდება. კულტურის ამ შეზღუდვას ხანდახან სამართლებრივი

ძალაც გააჩნია. მაგალითად, ერთ დროს, სამხრეთ აფრიკასა და აშშ-ს ზოგიერთ რეგიონში

კანონი თეთრკანიანებსა და შავკანიანებს შორის ქორწინებას კრძალავდა. ასეთი კულტურული

პრაქტიკები აყოვნებს გენების დინებას პოპულაციაში. სხვა პრაქტიკებმა შესაძლოა გარემო

შეცვალოს და რესურსების განაწილებაზე მოახდინოს ზეგავლენა. კულტურის ზეგავლენა

ყველაზე მეტად თანამედროვე ურბანულ საზოგადოებებში იგრძნობა.

The Impact of Modern Urban Life

ურბანიზაციამ (პოპულაციის კონცენტრაცია ვრცელ ურბანულ ცენტრებში) მნიშვნელოვნად

შეცვალა ადამიანების ცხოვრების სტილი. არსებობს რამდენიმე საკითხი, რომელიც უნდა

განვიხილოთ, როდესაც ბევრი ადამიანის ერთად ცხოვრებაზე ვსაუბრობთ მცირე

ტერიტორიაზე: როგორ მიეწოდებათ მათ საკვები და წყალი? სანიტარული მოთხოვნები

როგორ დაკმაყოფილდება? მჭიდრო გარემო გააუმჯობესებს ცხოვრებას თუ თითქმის

აუტანელს გახდის? ეს საკითხები განსხვავებულმა კულტურებმა წარმატების სხვადასხვა

ხარისხით გადაჭრეს (ზომა გადაჭრა, ზოგმა - ვერა, ზოგმა - ნაწილობრივ). ზოგ ქალაქში ჭარბ

მოსახლეობას სანიტარული წესების, საკვების მარაგისა და პირადი ჰიგიენის არცოდნა დაემატა

და გამოიწვია საკვების უკმარისობა, ინფექციური დაავადეების გავრცელება და ზრდის

შენელებული ტემპი. თანამედროვე ამერიკელებს ყოველდღიურად ბინძურ ჰაერთან და

წყალთან, ხმაურთან და სხვა საფრთხეებთან აქვთ შეხება, რაც ფიზიოლოგიურ სტრესს იწვევს.

საშიში ქიმიკატების არასწორი განლაგებით მიღებული მომწამლავი ნარჩენები სერიოზულ

პრობლემას ქმნის აშშ-ში. ადამიანის ჯანმრთელობისა და განვითარების საფრთხეში ყოფნის

მაგალითი ნიუ იორკში, ნიაგარის ჩანჩქერთან არსებული სიყვარულის არხია (Love Canal),

რომელსაც ქიმიური ნარჩენების გადასაყრელად იყენებდნენ 1940-1953 წლებში (Vianna and

Polan 1984; Paigen et al. 1987). კვლევებმა აჩვენა, რომ ნაგავსაყრელთან მცხოვრები ქალები

საშუალოდ იმაზე ნაკლებ წონიან ბავშვებს აჩენდნენ, ვიდრე სხვა ადგილებში მცხოვრები

ქალები. ხოლო ბავშვები, რომლებიც “სიყვარულის არხთან” იზრდებოდნენ, უფრო დაბლები

იყვნენ, ვიდრე მათი სხვაგან მცხოვრები თანატოლები. შობადობის დაბალი მაჩვენებელი და

შენელებული ზრდის ტემპი შეიძლება მხოლოდ აისბერგის წვერი იყოს.

The Concept of Race

19

ტერმინი „რასა“, სავარაუდოდ, ლათინური წარმოშობისაა (ლათ. „ratio“) და ნიშნავს სახეობას

ან ტიპს. ფიზიკური მახასიათებლები, როგორებიცაა კანის პიგმენტაცია, ცხვირის ფორმა, თმის

ხარისხი, ისტორიის განმავლობაში ხშირად ყოფილა რასებად დაყოფის მიზეზი. თუმცა,

„მეცნიერულ კრიტერიუმებზე“ დაყრდნობით ადამიანის რასების კლასიფიცირება არ

ამართლებს, რადგან ისინი ზედმეტად მოუქნელია იმისთვის, რომ ე.წ. რასებს შორის ვარიაცია

ან მსგავსებები გაითვალისწინოს. ამ მიზეზის გამო, თანამედროვე ანთროპოლოგები

ცდილობენ არ გამოიყენონ რასობრივი კლასიფიკაცია და კონკრეტულ წარმოდგენილ

მახასიათებლებზე კონცენტირდნენ. თანაც, სიტყვა „რასა“ სხვადასხვანაირად გამოიყენება

კონტექსტების მიხედვით (MacEachern 2011).

ადამიანის პოპულაციების რასობრივი დაყობა ძალიან პრობლემატურია. მიუხედავად იმისა,

რომ პოპულაციების ნაირსახეობა უდავოა, რასის განსაზღვრას უმნიშვნელო პრაქტიკული თუ

მეცნიერული ღირებულება გააჩნია ადამიანის ვარიაციის სწავლის დროს (MacEachern 2011,

Lieberman and Scupin 2011). როგორც ამას ვნახავთ, ფიზიკური მახასიათებები არ ყოფენ

ადამიანებს განსხვავებულ ჯგუფებად ან რასებად; ცალკე მდგომი, რასობრივად განსხვავებული

პოპულაციები რეალურ სამყაროში არ მოიძებნება.

უძველესი კლასიფიკაციის სისტემები

უძველეს დროში, როდესაც ადამიანებმა წერა ჯერ კიდევ არ იცოდნენ, ქვებზე, გამოქვაბულის

კედლებზე სხვადასხვა გამოსახულებებს ხატავდნენ. არქეოლოგებმა აღმოაჩინეს რომ მათ

შორის იყო რასისტული გამოსახულებებიც. წერის მცოდნე ერები კი ქმნიდნენ ხალხების

ტაქსონომიას, რომელიც დაფუძნებული იყო კანის ფერსა თუ სხვა კულტურულ

მახასიათებლებზე. ამ კლასიფიკაციას იყენებდნენ ეგვიპტეში, საბერძნეთში, ისრაელში, რომში,

ზოგადად ევროპულ და აზიურ კულტურებში. ძვ. წ. 3000 წელს ძველმა ეგვიპტელებმა

ადამიანები დაყვეს ოთხ კატეგორიად: წითელი-ეგვიპტელებისთვის, ყვითელი-აღმოსავლეთში

მცხოვრები ხალხისთვის, თეთრი-ჩრდილოეთში მაცხოვრებლებს აღნიშნავდა, ხოლო შავი

აფრიკელებს. თუმცა ჩვენთვის არ არის დაზუტებით ცნობილი იყენებდნენ თუ არა ისინი კანის

ფერს ადამიანების კლასიფიცირებისთვის. მოგვიანებით, ბიბლიის პირველ შიგნში „დაბადება“

გამოყენება მსგავსი ტიპის დაყოფა:

20

„ნოეს შვილები იყვნენ სემი, ქამი და იაფეტი“... ესენი არიან ნოეს სამი ვაჟი და მათგან

წარმოიშვა მთელი მსოფლიოს ყველა ხალხი“ (დაბ, 9:18-19)

სემის შთამომავლები ანუ სემიტებად მიიჩნეოდნენ უძველესი ისრაელიტები. ქამის

შთამომავლები სამხრეთსა და აღმოსავლეთში დასახლდნენ. ხოლო იაფეტის-ჩრდილოეთში.

სახელი „ქამი“ ნიშნავს შავს თავდაპირველად ნილოსის დელტის შავ ნიადაგს მიემართებოდა.

თუმცა მოგვიანებით ეს მნიშნელობა შეიცვალა და ქამი მისივე შთამომავლების შავი კანის ფერს

აღნიშნავდა. ბიბლიის მიხედვით, მან მამამისი ნახა, როდესაც მთვრალს, შიშველს ეძინა. ეს კი

გახდა მისი დასჯის მიზეზი, რაც შავი ხალხის მამობაში გამოიხატა. „დაბადების“ ბოლოში კი ეს

ხალხი მოხსენიებულია როგორც სხვა ხალხების მორჩილნი.

ბევრი ვესტერნერის აზრით, სწორედ ბიბლიის ეს პასაჟია რასობრივი დისკრიმინაციის

გამართლება მორწმუნე ხალხისთვის.

რადგან უძველესი ხალხი თვლიდა რომ ფიზიკურ მახასიათებლებსა და კულტურულ

მახასიათებლებს შორის არსებობს მნიშნელოვანი კავშირი. შესაბამისად მსგავსი ფიზიკური

მახასიათებლების მქონდე კულტურებს მსგავსი ქცევებიც უნდა ჰქონოდათ. ამის შედეგად კი

უამრავი არასწორი ინტერპრეტაცია და სტერეოტიპი წარმოიშვა ხალხების შესახებ.

თანამედროვე კვლევები კანის ფერის, დნმ-ს, ლინგვისტიკის, გენეტიკის შესახებ, საეჭვოს ხდის

ბიბლიური რწმენებს ნოეს და მისი შვილების შესახებ.

ადრეული „მეცნიერული“ კვლევები და რასა

მოგვიანებით, ადრეული მე-16 საუკუნიდაც ადამიანები გასცდნენ ევროპას, აღმოაჩინეს უამრავი

ახალი კულტურა და ხალხი. შედეგად „მეცნიერულმა რასიზმმა“ იქამდე არსებული

შეხედულებები ჩაანაცვლა. მათი კონცეპტუალური ჩარჩო დაფუძნებული იყო სისხლსა და

იუმორის გრძნობაზე, რაც აღნიშნულ მეცნიერულ რასიზმს ამართლებდა. როგორც კი

ევროპელებმა აღმოაჩინეს ამერიკა, აფრიკა, ახლო აღმოსალეთი, მაშინვე დაიწყეს კანის

ფერის მიხევდით ადგილობრივების გონებრივი განვითარების, ქცევების შეფასება.

ევროპელები მათ ხშირად უწოდებნენ ველურებს და ბარბაროსებს. მიღებული იყო მათი

მიწების კოლონიზაცია და მონებად გამოყენება. ევროპელებს მიაჩნათ რომ ისინი ცხოველების

21

განვითარების დონეზე იყვნენ, ამიტომ საჭირო იყო „დახმარებოდნენ“ და განევითარებინათ.

ადამიანების კლასიფიკაციის ერთ-ერთი ძველი მეცნიერული მოდელი ეკუთვნის შვედ

მეცნიერს, კარლ ლინეს. 1735 წელს მან შექმნა ჰომო საპიენსის ტაქსონომია და გაყო ისინი 4

ნაწილად კანის ფერის მიხედვით: ჰომო ევროპეუსი (თეთრი ევროპელები), ჰომო ამერიკანუსი

(წითელი ჩრდ. ამერიკელი ინდიელები), ჰომო აზიატიკუსი (ყვითელი აზიელები) და ჰომო

აფერი (შავი აფრიკელები). ლინეზე გავლენას ახდენდა უძველესი თეორიები და ტრადიციული

შეხედულებები. მაგალითად, ის თვლიდა, რომ წითელკანიანი ინდიელების ჩვეულებები და

ტრადიციები არეგურილებდა მათ საზოაგდოებას, აფრიკელები ზარმაცები, დაუდევრები

იყვნენ. მათ საპირისპიროდ თეთრი ევროპელების სოციუმს კანონები არეგულირებდა,

ჭკვიანები და კრეატიულები იყვნენ.

1781 წელს გერმანელმა მეცნიერმა იოჰან ბლუმერბახმა ადამიანები ხუთ კატეგორიად დაყო.

საინტერესოა რომ ეს მოდელი არამეცნიერულ დისკუსიებში ჯერ კიდევ აქტიურად გამოიყენება.

მის მიერ დაყოფილი ჯგუფებია: კავკასიური, მონღოლური, მალაიური, ეთიოპიური და მკვიდრი

ამერიკული. ამ ჯგუფების შესაბამისი ფერებია თეთრი, ყვითელი, ყავისფერი, შავი და წითელი.

ბლუმერბახმა აღნიშნული კასიფიცირება შეადგინა როგორც კანის ფერის, ისე საცხოვრებელი

გეოგრაფიული არეალის მიხედვით. თუმცა ითვალისწინებდა სხვა ფიზიკურ

მახასიათებლებსაც, მაგალითად, თვალის ჭრილს, თმის ფერს, ნიკაპის ფორმას და ა.შ. გვიან

მე-19 და ადრეულ მე-20 საუკუნეში მის კლაისფიკაციაზე დაყრდნობით წარმოიშვა ახალი

კლასიფიკაცია, რომელიც კაცობრიობას ყოფდა სამ ნაწილად: კავკასიურ, მონღოლოიდურ და

ნეგროიდულ რასებად.

კიდევ უფრო გვიან, ანთროპოლოგებმა ევროპაში და ამერიკაში დაიწყეს მტკიცება რომ

კავკასიურ რასას ჰქონდა უფრო დიდი მოცულობის ტვინი და უფრო მეტი ინტელექტუალური

შესაძლებლობები.

კლასიფიკაციის სისტემების შეზღუდულობა

ეს ტიპოლოგიები მენდელის და დარვინის კვლევებამდეა შექმნილი. ამიტომ ისინი

ნატურალური სელექციის თანამედროვე პრინციპებს არ შეესაბამება. მენდელის პრინციპის

22

მიხედვით კი არ არსებობს მახასიათებლების „შეკვრა“, რომელიც განსხვავებულ რასებს

ახასიათებთ. ასევე, მაგალითად ქერა თმა და ცისფერი თვალები ყოველთვის ერთ

კომბინაციაში არ გვხვდება, ისევე როგორც კონკრეტული კანის ფერი და თმის ფერი არ არის

ერთმანეთზე მიბმული. არამედ ეს მახასიათებლები ერთმანეთისგან დამოუკიდებელია.

უწყვეტი ვარიაცია და კლ ასიფიკაცია

რასებად დაყოფის ერთ-ერთი პრობლემაა მახასიათებლების ფართო სპექტრი. ამ ფენომენს

უწყვეტი ვარიაცია ეწოდება. 6.3 ილ უსტრაციაზე ნაჩვენებია კანის ფერის ცვლ ილ ება

სინათლ ის არეკვლ ის მიხედვით ( იხ. სახელ მძღვანელ ო , გვ. 132). თუ კანის ფერს

მივიჩნევთ დაყოფის პირველ კრიტერიუმად, მაშინ როგორ მოვახერხებთ რასებად დაყოფას?

თუ რასები წარმოადგენდა ფუნდამენტურ დამყოფს ადამიანში, ასეთი განსხვავებები მარტივად

გაზომვადიც უნდა იყოს. მეცნიერები რაც უფრო სიღრმისეულად სწავლობენ ამ თემას, ეს

განსხვავებები სულ უფრო და უფრო ბუნდოვანი ხდება, საზღვრები კი ფერმკთალდება. თუნდაც

ის ფაქტი, რომ მეცნიერები ვერ ახერხებენ შეთანხმებას თუ რა ნიშნებით უნდა მოხდეს დაყოფა.

ბევრი ამას ხსნის შეჯვარებების მრავალფეროვნებით (mongrelization). რაც იმას ნიშნავს რომ

ერთ დროს რასები არ იყო ერთმანეთში შერეული, მაგრამ დროთა განმავლობაში სხვადასხვა

რასების წარმომადგენლებმა დაიწყეს შეჯვარება, რის შედეგადაც მივიღეთ ფიზიკური

მახასიათებლების მრავალფეროვანი კომბინაციები.

თეორიის რასების აღწერა კლ ასიფიკაციის

წარმოშობა რაო დენო ბა განმსაზღვრელ ი

ნიშანი

ძვ. ეგვიპტელები; 4 ეგვიპტელები კანის ფერი

ჩვ.წ.-მდე მე-14 (წითელი),

საუკუნე აღმოსავლელები

(ყვითელი), ხალხი

ჩრდილოეთიდან

(თეთრი), ხალხი

სამხრეთიდან (შავი)

23

კარლ ლინე, 1735 4 ევროპელები კანის ფერი

(თეთრი), აზიელები

(ყვითელი), მკვიდრი

ჩრდ. ამერიკელები

(წითელი),

აფრიკელები (შავი)

იოჰან ბლუმერბახი, 5 კავკასიური, კანის ფერი, თმის

1781 მონღოლური, ფერი, სახის

ეთიოპიური, მოყვანილობა, სხვა

მალაიური, მკვიდრი ფიზიკური

ამერიკული მახასიათებლები

დანიკერი, 1900 29 ადრიატიკული, თმის ფერი და

ავსტრალიური, ტექსტურა, თვალის

ბუშმენების... ფერი

უილიამ ბოიდი, 1950 6 ვროპული, აზიური, სისხლის ჯგუფები

აფრიკული,

ავსტრალოიდი,

ამერიკული

ინდიელური,

ადრეული ევროპული

კარლეტონ კუნი, 30 მურაიანული, ჩრდ.- სხეულის აღნაგობა,

სტენლი გარნი და აღმ. ევროპული, თვალის ფერი, თმის

ჯოზეფ ბირსდელი, ჩრდ-დას. ფერი

1950 ევროპული, ბუშმენი

ბანტუ...

სტენლი გარნი, 1961 9 ევროპეანები, გეოგრაფიული

ინდიანები, საზღვრებით

24

 აფრიკანელები... შეზღუდული გენების

გადინება-შემოდინება

რაც შეეხება თანამედროვე კვლევის თეორიები ამ სახის დაყოფას უარყოფს. (იხ.

სახელმძღვანელო, გვ 131)

რასიზმი. დროდადრო რასობრივი კლასიფიკაცია რასიზმის გასამართლებლად

გამოიყენებოდა, იდეოლოგიისა, რომელიც ერთი კონკრეტული რასის აღმატებულობასა და

დანარჩენების არასრულფასოვნებას უჭერს მხარს, რასაც ცრურწმენამდე და გარკვეული

პოპულაციების დისკრიმინაციამდე მივყავართ. 1853 წელს რასისტული შეხედულებები

შეჯამებულ იქნა ფრანგი არისტოკრატის, ჯოზეფ არტურ დე გობინოს ოთხტომიან სამეცნიერო

ტრაქტატში, სახელწოდებით Essai sur l’inégalité des races humaines („ნარკვევი ადამიანური

რასების უთანასწორობაზე“). თავის ნაშრომში გობინომ კაცობრიობის მთელი ისტორია

აღწერა, როგორც ბრძოლა ადამიანის სხვადასხვა რასებს შორის. ის ამტკიცებდა, რომ

თითოეულ რასას გააჩნდა საკუთარი, მაღალი ან დაბალი ინტელექტუალური

შესაძლებლობები, და რომ არსებობდა სუსტი და ძლიერი რასები. გობინო მხარს უჭერდა ე.წ.

„სუსტი“ რასების უფრო ძლიერთა მიერ დამორჩილებას. ის წიგნს იწყებს დებულებით, რომლის

მიხედვითაც კაცობრიობის მიღწევებს შორის ყველაფერი დიდებული, ღირსეული და

ნაყოფიერი არიული ოჯახიდან, ე.წ. „სუპერ რასიდან“ მომდინარეობს. სწორედ გობინოს

ნაშრომის დაწერამდე, დასავლელმა ლინგვისტებმა აღმოაჩინეს, რომ ბერძნები,

გერმანელები, რომაელები (ლათინური) და სპარსელები დაკავშირებულნი იყვნენ „არიულ“

ენობრივ ოჯახთან. ამგვრად, გობინო ამტკიცებდა, რომ ერთი კონკრეტული, არიელთა

„სუპერ“ რასა განაპირობებდა მსოფლიოს ძირიადი ცივილიზაციების განვითარებას. ის

მიუთითებდა, რომ არიული სუპერ რასა გავრცელდა, რათა შეექმნა, თავდაპირველად ინდური

ცივილიზაცია, შემდეგ ეგვიპტური, ასურული, ბერძნული, ჩინური, რომაული, გერმანული,

მექსიკური და პერუს ცივილიზაციები (Montagu 1997; Banton 1998). გობინო ამტკიცებდა, რომ ეს

ცივილიზაციები „რასობრივი შერევის“ გამო დასუსტდა. მიჰყვებოდა რა ბიბლიურ ნარატივს

ნოეს ვაჟების შესახებ, ის ამტკიცებდა, რომ აღმატებულ არიულ რასას იაფეტის თეთრკანიანი

25

შთამომავლები შეადგენდნენ. არიელები აღმატებულნი იყვნენ სემის ვაჟებთან, სემიტებთან

შედარებით. ხოლო ქამიტები, აფრიკაში მოსახლე მეორეხარისხოვან შავკანიანთა რასა, ქამის

შთამომავლები იყვნენ. ბევრ საზოგადოებაში რასიზმი მონობისა და უმცირესობათა

პოლიტიკური შევიწროების რაციონალიზაციისათვის გამოიყენებოდა. ამგვარი რასისტული

შეხედულებები ამართლებდა აფრიკელი მონებით ვაჭრობას, რაც სამოქალაქო ომამადე

ამერიკელი პლანტატორებისათვის სამუშაო ძალის წყაროს წარმოადგენდა. 1930-იან წლებში

ნაცისტთა რასისტული იდეოლოგია, დაფუძნებული წმინდა „არიული რასის“ აღმატებულობაზე,

გამოყენებულ იქნა ევროპაში მილიონობით ებრაელისა და სხვა „არა არიელის“ ამოჟლეტის

გასამართლებლად.

რასისტულ რწმენებს სინამდვილეში საფუძველი არ აქვს. ადამიანთა ჯგუფები არასდროს

თავსდება ასეთ მკაფიო კატეგორიებში. ჰოლოკოსტის დროს ევროპაში მცხოვრები მრავალი

ებრაელი ისეთივე ფიზიკურ მახასიათებლებს ფლობდა, როგორიც ე.წ. „არიელებს“ , ანუ

გერმანელებსა და სხვა ევროპელებს მიეწერებოდათ. ნაცისტური იდეოლოგიის ერთგულ

მხარდამჭერებსაც კი უჭირდათ, ზუსტად განესაზღვრათ, თუ რომელი ფიზიკური

მახასიათებლები გამოარჩევდა ერთ „ რასას“ მეორისაგან.

გეოგრაფიული რასები
სტენლი გარნმა (1971) სხვაგვარი მასალა გამოიყენა თანამედროვე ადამიანების

რასობრივი კლასიფიკაციისათვის. ადრინდელი თეორეტიკოსებისაგან განსხვავებით,

კლასიფიკაციის სისტემის შედგენისას, გარნი არ დაყრდნობია ერთ კონკრეტულ პირობით

მახასიათებელს, მაგალითად, კანის შეფერილობას. ამის ნაცვლად, მან კონცენტრირება

მოახდინა გავლენაზე, რომელიც შესაძლოა, ევოლუციურ ძალებს მოეხდინათ ადამიანთა

გეოგრაფიულად იზოლირებულ პოპულაციებზე. გარნმა თანამედროვე ადამიანები დაყო

(როგორც თვითონ უწოდებდა) გეოგრაფიულ რასებად. ანუ პოპულაციებად, რომლებიც

ერთმანეთისგან გამოიყოფიან ბუნებრივი ბარიერით, როგორიცაა ოკეანეები, მთები და

უდაბნოები. მისი მსჯელობის მიხედვით, ამგვარი ბარიერების გამო, თითოეულ პოპულაციაში

მცხოვრები ადამიანების უმეტესობა საკუთარი გენური ფონდის შიგნით წყვილდებოდა. გარნის

კლასიფიკაცია ადამიანებს ცხრა გეოგრაფიულ რასად ყოფდა: ამერიკელი ინდიელების,

26

პოლინეზიურ, მიკრონეზიულ, მალაიზიურ, ავსტრალიურ, აზიურ, ინდურ, ევროპულ და

აფრიკულ რასებად. შემდგომ ისინი იყოფოდნენ უფრო მცირე ლოკალურ რასებად და მიკრო-

რასებად, რაც შედარებით მცირე პოპულაციებს შორის გენთა შეზღუდულ მიმოცვლას ასახავდა.

ამ ინოვაციური და საგრძნობლად შეცვლილი მიდგომით გარნი ცდილობდა, ადამიანთა

რასების კლასიფიკაცია ევოლუციური ტერმინების ფარგლებში მოეხდინა. თუმცა კრიტიკოსებმა

ყურადღება მიაქციეს, რომ ამგვარი დაყოფაც კი რასებს შორის იმაზე მკვეთრ განსხვავებებს

გულისხმობს, ვიდრე სინამდვილეში არსებობს. ამასთანავე, გარნის მიერ გამოყოფილი

ზოგიერთი რასა ვარიაციის უზარმაზარ მასშტაბებს აჩვენებს. განვიხილოთ, მაგალითად,

ხმელთაშუაზღვიური რასა, რომელიც, გარნის მიხედვით, მაროკოდან,

ხმელთაშუაზღვისპირეთის უკიდურესი დასავლეთიდან აღმოსავლეთით, ათასობით მილზე,

არაბეთის ნახევარკუნძულამდე ვრცელდება. რთულია, ამ ვრცელ ტერიტორიაზე მცხოვრები

კულტურულად განსხვავებული ჯგუფების ერთ ცალკეულ პოპულაციად წარმოდგენა. კიდევ

უფრო მნიშვნელოვანი ისაა, რომ განსხვავების ხარისხი ამ ჯგუფსა და სხვა ჯგუფებს შორის არ

აღემატება თვითონ ჯგუფის შიგნით არსებულ ვარიაციას (Molnar 2006).

ალტერნატიული მიგომები ადამიანთა ვარიაციის

მიმართ
კლასიფიკაციები, რომლებიც ადამიანებს ცალკეულ რასებად ყოფენ, თუნდაც ისინი

თანამედროვე მეცნიერულ ევოლუციურ თეორიაზე იყოს დაუძნებული, არასაკმარისია, რადგან

ისინი მეტისმეტად სტატიკურია. კლასიფიკაციის საფუძვლად აღებული ნებისმიერი კრიტერიუმი

აუცილებლად თვითნებურია (შემთხვევითია, დაუსაბუთებელია). ფიზიკური მახასიათებლები,

რომლებიც ისტორიულად ერთი რასის მეორისაგან გამორჩევისთვის გამოიყენებოდა,

ადამიანის მთლიანი გენეტიკური შედგენილობის ძალიან მცირე ნაწილს შეადგენს. პოპულციის

შიგნით ინდივიდებს შორის იმდენად ბევრი ვარიაცია არსებობს, რომ კლასიფიკაციის სქემები,

როგორც წესი ან იმსხვრევა, ან სრულიად ბუნდოვანი ხდება. ამის გამო, ფიზიკური

ანთროპოლოგების უმეტესობა, რომელიც ამჟამად ადამიანთა ვარიაციებს სწავლობს, თავს

27

არიდებს რასის განსაზღვრას. ამის ნაცვლად, ისინი კონცენტრირებულნი არიან სპეციფიკური

ნიშან-თვისებების ვარიაციების ახსნაზე.

კლინური განაწილება
იმის გამო, რომ ფიზიკური მახასიათებლები ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად იცვლება,

ზოგიერთი მკვლევარი სასარგებლოდ მიიჩნევს ცალკეული ნიშან-თვისებების, ანუ

კონკრეტული ცვლადების შესწავლას. ბიოლოგიური ვარიაციების ბევრ თანმედროვე კვლევაში

ინდივიდულურ ნიშან-თვისებათა განაწილებას რუკაზე მეცნიერები „კლინებად“-Clines

(გრადაციის კონტინუუმი) წოდებული ზონებით აღნიშნავენ. კლინური განაწილების რუკა

შეიძლება ამინდის რუკას მივამსგავსოთ. იმის ნაცვლად, რომ უბრალოდ შეგვატყობინოს, სიცხე

იქნება თუ სიცივე, ამინდის რუკები დეტალურად განსაზღვრავენ ტემპერატურას ქვეყნის

სხვადასხვა ნაწილში. ტემპარატურის გამომსახველი ხაზები ახდენს მოახლოებული

ატმოსფერული ფრონტების იდენტიფიცირებას, ხოლო სპეციალური აღნიშვნები მიუთითებენ

მაღალი ტემპარატურის ტალღების ზემოქმედების ქვეშ მყოფ ტერიტორიებზე. ამინდის ეს

გრაფიკული რუკები ასახავს მთელი რიგი ცვლადების გადაკვეთას და მიზნად ისახავს ამინდის

ხასიათის ახსნას ლოკალური დონის მიღმა. ამის მსგავსად, ინდივიდუალური ნიშან-თვისებების

განაწილების რუკაზე დატანამ, შესაძლოა, ნათელი მოჰფინოს გენეტიკურ, გარემო და

კულტურულ ფაქტორებს, რომლებიც მათ განაწილებაზე ახდენენ გავლენას. იყენებდნენ რა

მათემტიკურ მოდელებს გენურ ფონდში ევოლუციური პროცესების ანალიზისათვის,

მეცნიერები აკვირდებოდნენ სპეციფიკურ ნიშან-თვისებებს პოპულაციის შიგნით.

28

სუ რათი 6.4. ქერა თმის კლინური განაწილების რუკა ავსტრალიაში. ეს ნიშან-თვისება, სავარაუდოდ დასავლეთ
უდაბნოში წარმოიშვა, სადაც ის ყველაზე მეტადაა გავრცელებული. ქერა თმის პროცენტული მაჩვენებელი
მცირდება ამ ტერიტორიიდან გავრცელებულ ტალღებში. ეს არის ერთ გენეტიკურ ნიშან-თვისებაზე
კონცენტრირებული კვლევის მაგალითი.
წყარო: Human Evolution by Joseph B. Birdsell. Copyright ©1975, 1981 by Harper & Row, Inc. Reprinted by permission of Addison-
Wesley Educational Publishers, Inc.

ანთროპოლოგმა ჯოზეფ ბირდზელმა (1981) ჩაატარა ავსტრალიელ აბორიგენებს შორის

ქერა თმის კლინური განაწილების კვლევა. საველე სამუშაოებისას, ბირდზელმა შენიშნა, რომ

აბორიგენების უმეტესობას მუქი ყავისფერი თმა ჰქონდა, მაგრამ ზოგიერთს-ოქროსფერი.

აღსანიშნავია, რომ ოქროსფერი თმა არათანაბრად იყო განაწილებული აბორიგენ

მოსახლეობაში, მაგრამ კონცენტრირებული იყო გარკვეულ ტერიტორიებზე. თითოეულ

რეგიონში ქერათმიანი ინდივიდების პროცენტული მაჩვენებლების რუკამ აჩვენა ამ ნიშან-

თვისების გავრცელების ხასიათი (სურათი 6.4). დასავლეთ უდაბნოს ზოგიერთ ნაწილში

ადამიანთა 100 %-ს ქერა თმა ჰქონდა, ხოლო დასავლეთ უდაბნოსგან მოშორებით შედარებით

ნაკლები ქერათმიანი ადამიანი მოიძებნებოდა. ბირდზელმა ივარაუდა, რომ მუტაციამ, ან,

უფრო სავარაუდოდ, განმეორებადმა მუტაციებმა განაპირობა ღია ფერის თმა ცალკეულ

ინდივიდებში. გარკვეულ ტერიტორიებზე, გაურკვეველი მიზეზების გამო, ღია ფერის თმამ

29

ჩაანაცვლა თავდაპირველი მუქი ყავისფერი თმა. დროთა განმავლობაში, გარემომცველ

ჯგუფებთან გენეტიკური მიმოცვლის შედეგად გავრცელდა ახალი ნიშან-თვისება. ოქროსფერი

თმის კლინური განაწილების რუკა ადამიანთა პოპულაციის შიგნით დროთა განმავლობაში

მომხდარი მიკროევოლუციური ცვლილების გრაფიკულ ილუსტრაციას გვთავაზობს.

ეს მიდგომა შეიძლება გამოყენებულ იქნას ადამიანთა პოპულაციაში არსებული სხვა

განსხვავებების გამოსაკვლევად. თუმცა ის ასევე ხაზს უსვამს რასობრივი კლასიფიკაციისათვის

დამახასიათებელ პრობლემებს. რუკაზე ინდივიდუალურად დატანისას, ფიზიკური

მახასიათებლების ცვალებადი განაწილება უფრო თვალსაჩინო ხდება. სხვა ფიზიკური

მახასიათებლების კლინური განაწილება ავსტრალიელ აბორიგენებში განსხვავდება ქერა თმის

განაწილებისაგან. ამ კომპლექსურობის ფონზე გასაკვირი არ არის, რომ თანამედროვე

მკვლევარები ვარიაციებს სახეობების შიგნით, კლინური განაწილების მაჩვენებლების

მეშვეობით აღწერენ, ნაცვლად განსხვავებული ქვესახეობებისა და რასების გამოყოფისა.

მრავალგანზომილებიანი ანალიზი
ერთგანზომილებიანი მიდგომებისგან განსხვავებით, რომლებიც ერთ კონკრეტულ

მახასიათებელზეა კონცენტრირებული, მრავალგანზომილებიანი ანალიზი მრავალი

სხვადასხვა მახასიათებლის ურთიერთმიმართებას იკვლევს. ასეთი კვლევები განსაკუთრებით

კომპლქესურია და მეცნიერებმა, რომლებიც ამ მიდგომას იყენებენ, უნდა გადაწყვიტონ, თუ

რომელი ფიზიკური ნიშან-თვისებები და ცვლადები უნდა იქნას გამოკვლეული. ბიოლოგმა რ.ს.

ლევონტინმა მრავალგანზომილებიანი მიდგომა ადამიანთა ვარიაციების საკუთარ კვლევაში

გამოიყენა. ლევონტინმა (1972) გამოიკვლია ისეთი ფიზიკური მახასიათებლების განაწილება,

რომლებიც ადამიანთა პოპულაციებში ვარირებს, მათ შორის ისეთებისაც, რომლებიც

ცალკეული რასების განმასხვავებელ ნიშნებად ითვლებოდა, მაგალითად, კანის ფერი და თმის

სტრუქტურა. ყურადღება გაამახვილა რა იმაზე, თუ როგორი იყო ამ მახასიათებელთა

განაწილების შედარება გავრცელებულ დაყოფასთან რასების მიხედვით, მან შეამჩნია, რომ

ნიშან-თვისებები, რომლებიც რასების იდენტიფიცირებისათვის გამოიყენებოდა, სწორად არ

ასახავდა ადამიანთა ვარიაციებს. აფრიკელებს, კავკასიელებს, მონღოლოიდებს, სამხრეთ

აზიელებს, ოკეანელებს, ავსტრალიელ აბორიგენებსა და ადგილობრივ ამერიკელებს

30

(დაყოფა, რომელიც გარნის გეოგრაფიულ რასებს უახლოვდება) შორის გამოვლენილი

განსხვავებები ადამიანის პოპულაციათა ვარიაციების მთლიანი რაოდენობის მხოლოდ 6%-ს

შეადგენს. ადამიანთა ფიზიკური მახასიათებლების ვარიაციების თითქმის 94% ამ

განსხვავებული „რასების“ შიგნით გვხვდება. ლევონტინის აღმოჩენები კიდევ უფრო უსვამს

ხაზს რასის ცნების მეტად შეზღუდულ სარგებლიანობას.

მემკვიდრეობითობა და ინტელექტი
ინტელექტი არის ინფორმაციის დამუშავების და მისი პრობლემის გადაჭრისათვის

გამოყენების უნარი. ის შეიძლება განვასხვაოთ ცოდნისგან, რომელიც დასწავლილი

ინფორმაციის მარაგს და მისი აღდგენის შესაძლებლობას წარმოადგენს. მემკვიდრეობითობა

უდაოდ დიდ როლს თამაშობს ინტელექტში. ეს დასტურდება ფაქტით, რომ გენეტიკურად

დაკავშირებული ინდივიდების ( მაგალითად, მშობლები და მათი ბიოლოგიური შვილები)

ინტელექტი ძალიან ახლო კავშირშია. თუმცა თამაშში სხვა ფაქტორებიც ერთვებიან. კვლევის

არცერთ სფეროში არაა გენების, გარემოსა და კულტურის ცვალებადი ეფექტები ისე

აღრეული, როგორც ინტელექტის ინტერპრეტაციაში.

ადამიანის ევოლუციის თაობაზე დარვინის პუბლიკაციების შემდგომ, მისი თეორიის

არასწორი ინტერპრეტაციების საფუძველზე, მრავალმა მეცნიერმა ჩაუყარა საფუძველი მათი

აზრით „მეცნიერულ“ რასისტულ ფილოსოფიებს. მეცხრამეტე საუკუნის ინგლისელ

მოაზროვნეებს, როგორებიც იყვნენ ჰერბერტ სპენსერი და ფრენსის გალტონი, სჯეროდათ,

რომ სოციალური ევოლუცია საზოგადოების აღმატებული წევრებისათვის აღმასვლის

შესაძლებლობის მიცემისა და არასრულფასოვანი წევრების დაღმასვლის საფუძველზე

ფუნქციონირებდა. ამ შეხედულებებმა გაამყარა მცდარი რწმენა იმასთან დაკავშირებით, რომ

ადამიანთა გარკვეულ ჯგუფებს ანუ რასებს განსაზღვრულად სხვადასხვაგვარი

ინტელექტუალური შესაძლებლობები აქვთ.

31

 ინტელექტის გაზომვა

მეცნიერთა უმეტესობა თანხმდება, რომ ინტელექტი ინდივიდებს შორის ვარირებს. თუმცა

ინტელექტის ობიექტურად გაზომვა რთულია, რადგან ტესტები აუცილებლად ასახავს

გარკვეული კულტურული ჯგუფების რწმენებსა და ღირებულებებს. მიუხედავად ამისა,

ინტელექტის გასაზომად უამრავი საშუალებაა შექმნილი. მათ შორის ყველაზე ცნობილი

ინტელექტის კოეფიციენტია (IQ), რომლის ტესტი ფრანგმა ფსიქოლოგმა ალფრედ ბინემ 1905

წელს შეადგინა. ბინეს ტესტის შეერთებულ შტატებში შეტანისა და მოდიფიცირების შემდეგ ის

სტენფორდ-ბინეს ტესტის სახელით გახდა ცნობილი. შემქმნელები გაფრთხილებას

იძლეოდნენ, რომ ტესტი მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქნებოდა სრულყოფილი, თუ შესწავლილი

ბავშვები ერთნაირი გარემოდან იყვნენ, თუმცა IQ ტესტი მეცხრამეტე საუკუნის ბოლო წლებში

კუნძულ ელისზე აქტიურად გამოიყენებოდა არასასურველი და „გონებრივად ჩამორჩენილი“

ადამიანების (როგორებიც იყვნენ იტალიელები, პოლონელები, ებრაელები და სხვა

ევროპელები) გამოსავლენად და საზოგადოებისთვის მოსაშორებლად. ეს IQ ტესტები აშშს-ს

განათლების სისტემაში დღესაც ფართოდ გამოიყენება სტუდენტებზე დასაკვირვებლად, რაც

თანაბრად იწვევს აზრთა სხვადასხვაობას როგორც პედაგოგებს, ისე-სოციალურ მეცნიერებს

შორის. საკამათო წიგნში სახელწოდებით „ზარისებრი მრუდი: ინტელექტი და ამერიკული

ცხოვრების კლასობრივი სტრუქტურა“ (1994) რიჩარდ ჰერნშტაინი და ჩარლზ მიურეი

ამტკიცებენ, რომ კვლევის მონაცემები ადასტურებს დასკვნას, რომლის მიხედვითაც რასა

დაკავშირებულია ინტელექტთან. სტატისტიკური განაწილების მრუდის გამოყენებით ისინი

ევროპული წარმოშობის ადამიანების ინტელექტუალურ კოეფიციენტს 100-ს უტოლებენ.

აღმოსავლეთ აზრიური წარმოშობის ადამიანები ამ სტანდარტს ცოტათი აჭარბებენ და მათი

მონაცემი საშუალოდ 103-ს აღწევს. აფრიკული წარმოშობის ადამიანები სტანდარტს

ჩამორჩებიან და მათი ინტელექტის საშუალო კოეფიციენტი 90-ია. მათი აღმოჩენები

გულისხმობს, რომ IQ მაჩვენებლები რასებს შორის არსებულ გენენტიკურ განსხვავებებთანაა

დაკავშირებული.

32

 მრავალმა მეცნიერმა შეამჩნია ჰერნშტაინისა და მიურეის, ისევე, როგორც სხვათა

მსჯელობის სიმცდარე, ვინც აფროამერიკელებსა და ევროპელ ამერიკელებს შორის არსებულ

გასხვავებებს ინტელექტის კოეფიციენტში ე.წ. “რასობრივ კლასიფიკაციას“ მიაწერდნენ.

აფროამერიკელებსა და ევროპელ ამერიკელებს შორის ინტელექტის კოეფიციენტის

მაჩვენებლის მიხედვით განსხვავება მართლა რომ არსებულიყო, მაშინ აფროამერიკელებს,

რომელთაც უფრო ევროპული წარმოშობა ჰქონდათ, უფრო მაღალი კოეფიციენტი უნდა

ჰქონოდათ, ვიდრე ნაკლებად ევროპული წარმომავლობის მქონეთ. ევროპული წარმოშობის

განსასაზღვრად ჩატარებულ სისხლის შემოწმებაზე დაფუძნებული ფართომასშტაბიანი

კვლევის შედეგად, რომელშიც ასობით აფროამერიკელი იქნა გამოკვლეული, სკარმა და

ვაინბერგმა (1978) ვერ აღმოაჩინეს ხელშესახები განსხვავებები ინტელექტის კოეფიციენტის

მაჩვენებლებსა და ევროპული შერევის ხარისხს შორის.

მსოფლიოს გარშემო ეთნიკური ჯგუფების შედარებით გვიანდელ კვლევებში ტომას

სოუელმა (1994, 1995) აჩვენა, რომ აღრიცხული რასობრივი განსხვავებების უმეტესობა

ინტელექტში გამოწვეულია გარემო ფაქტორებით. სოუელი მეოცე საუკუნის დასაწყისიდან

აკვირდებოდა IQ მაჩვენებლებს სხვდასხვა რასობრივ და ეთნიკურ კატეგორიებში. მან

აღმოაჩინა, რომ, საშუალოდ, იმიგრანტები ევროპული ქვეყნებიდან, როგორიცაა პოლონეთი,

იტალია და საბერძნეთი, ისევე, როგორც აზიური ქვეყნებიდან, მათ შორის ჩინეთიდან და

იაპონიიდან 10-15 ქულით ნაკლებს აგროვებდნენ, ვიდრე ამერიკაში უკვე ხანგრძლივად

მცხოვრები მოქალაქეები. თუმცა დღესდღეობით, ერთი და იმავე ეთნიკური კატეგორიის

ადამიანებს, აზიელი ამერიკელებს, პოლონელი ამერიკელებს, იტალიელ ამერიკელებსა თუ

ბერძენ ამერიკელებს საშუალო ან საშუალოზე მაღალი IQ მონაცემები აქვთ. მაგალითად,

იტალიელ ამერიკელებს შორის საშუალო IQ 50 წლის განმავლობაში 10 ერთეულით

გაიზარდა; პოლონელ და ჩინელ ამერიკელებს შორის ზრდამ თითქმის 20 ერთეულს მიაღწია.

ნათელია, რომ როდესაც იმიგრანტები აშშ-ში დასახლდნენ, ახალმა კულტურულმა და გარემო

პირობებმა მათზე იმგვარი გავლენა მოახდინა, რომ მათი გაზომილი ინტელექტი გაუმჯობესდა.

სოველმა გამოავლინა, რომ აფრო-ამერიკელებს შორის ჩრდილოელებს IQ ტესტში

ისტორიულად უფრო მაღალი მაჩვენებელი ჰქონდათ ვიდრე სამხრეთელებს (დაახლოებით

33

10-ით მეტი). გარდა ამისა, დადგინდა ის ფაქტიც, რომ აფრო-ამერიკელების IQ, რომლებიც

სამხრეთიდან ჩრდილოეთით გადასახლდნენ, 1940 წლის შემდეგ გაიზარდა. სხვა კვლევებით

დასტურდება, რომ საშუალო კლასის აფრო-ამერიკელების IQ უფრო მაღალია ვიდრე

დაბალი კლასის თეთრი ამერიკელის საშუალო IQ ქულა.

ანთროპოლოგიური კვლევების უმეტესობა მიუთითებს იმ ფაქტს, რომ თუ განსხვავება

სოციალურ-ეკონომიკურ სტატუსსა და სხვა ფაქტორებს შორის კონტროლირებადი იყო,

განსხვავება აფრო-ამერიკელსა და ევროპელ-ამერიკელებს შორის უმნიშვნელო იყო.

დამატებითმა კვლევებმა აჩვენა, რომ საგანმანათლებო ცენტრების არსებობამ კიდევ უფრო

ზევით ასწია IQ ქულის ნიშნული. იაპონიაში გვხვდება ხალხი, რომლებიც „burakumin“-ის

სახელით არიან ცნობილები. ისინი ფიზიკურად არაფრით განსხვავდებიან სხვა იაპონელი

ხალხისგან, მაგრამ ისინი საუკუნეების მანძილზე საზოგადოებაში ცუდად აღიქმებოდნენ,

ცხოვრობდნენ „ცუდი სახელით“ და დისკრიმინაციას განიცდიდნენ, და მათი IQ საშუალო

იაპონელზე დაბალია. ეს იმის მაგალითია, რომ სოციო-ეკონომიკური გავლენა, სირთულეები

და ის წნეხი, რაც ამ ყველაფერს ახლავს, IQ-ზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს. დადგინდა,

რომ IQ-ს დონე ყოველ ახალ თაობას შორის 3-5 ქულით უმჯობესდება.

რას ზომავს ინტელექტის ტესტი?

ფსიქოლოგების უმეტესობა თანხმდება, რომ ინტელექტი არ არის ინდივიდის ისეთი

მარტივი თვისება, როგორებიცაა მაგალითისთვის სიმაღლე და თმის ფერი. მათი გაზომვა

ძალიან მარტივი და ამავედროს ობიექტურიცაა, ხოლო ინტელექტის შეფასებისას კი საქმე

სხვაგვარადაა. ფსიქოლოგების გადმოსახედიდან, ინტელექტი ეს არის მიზეზ-შედეგობრივი

ფიქრის უნარი, წარსულში დაგროვებული ცოდნის გამოყენება (გამოცდილება) და

პრობლემების გადაჭრა. ინტელექტის ეს დეფინიცა მეცნიერების უმეტესობისთვის უფრო

მისაღები იქნება. ინტელექტიც მრავალფეროვანია, ზოგს აქვს განსაკუთრებული უნარი

მათემატიკაში, ზოგი უფრო ლიტერატურისკენაა მიდრეკილი, ზოგი მუსიკა, ხელოვნებისკენ და

ცეკვისკენ არიან მიდრეკილები. გარდნერის თქმით, ინდივიდების ინტელექტს მეტწილად

კულტურაც განსაზღვრავს. გარემოს ვიზუალური აღქმა, მუსიკის შეგრძნება, სპორტულ

34

უნარჩვევებში დახელოვნება და საზოგადოებაში საკუთარი თავის, როგორც სოციალური მასის

ერთი ინდივიდის აღქმა და სხვა მრავალი დამოკიდებულია იმ კულტურაზე, რომელშიც გვიწევს

განვითარება. ამის გამო, გარდნერი თვლის, რომ ინტელექტის ერთი სახის ტესტით

განსაზღვრა არამართებულია.

მეცნიერები და ფსიქოლოგები გარდნერის მოსაზრებას იზიარებენ, რომ ზოგადად

ინტელექტი ძალიან ფართო გაგების ფენომენია და იგი მრავალ სხვადასხვა „საქმიანობაში“

გამოიყენება. IQ ტესტის შეფასება ხდება კოგნიტური ამოცანებით, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ეს

შეფასება ჯერჯერობით დაზუსტებით ვერ გაგვცემს პასუხს იმაზე თუ, რეალურად როგორ

გაართმევს ინდივიდი კონკრეტულ, რეალურ გარემოში წამოჭრილ პრობლემას თავს.

შეჯამება
მსოფლიოს გარშემო ადამიანთა მიდგმა ერთი სახის ინდივიდში - ჰომო საპიენსში

ერთიანდება. ისინი განსხვავდებიან თავიანთი ფიზიკური აღნაგობით, კანის ფერით, სახის

ნაკვთებით და სხვადასხვა ბიო-ქიმიური მახასიათებლებითაც კი. ეს ყველაფერი გამოწვეულია

ევოლუციის მამოძრავებელი ძალით, ფიზიკური გარემოთი და კულტურით. ზემოთ

ჩამოთვლილთაგან რომელს უფრო დიდი გავლენა აქვს შედეგზე რთული სათქმელია, მაგრამ

მათი წილი უდაოა, თითოეული ერთად და ცალ-ცალკე აყალიბებს იმ ინდივიდებს, რომლებიც

დღესდღეობით მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში ვართ გაფანტულნი.

როგორც ვიცით, ბუნებრივმა გადარჩევამ დიდი როლი ითამაშა ადამიანის წინაპრების

ჩამოყალიბებაში, მაგრამ, საინტერესოა თუ რა გავლენა აქვს მას თანამედროვე ადამიანზე?

ამის მაგალითად შეგვიძლია განვიხილოთ გენეტიკურად კონტროლირებადი თვისებები. მუქ

კანში უფრო დიდი რაოდენობითაა მელანინი, რომელიც ულტრაიისფერი გამოსხივებისგან

იცავს კანს და ამ მახასიათებლით ხდება შეგუება ტროპიკულ გარემოში მცხოვრებთათვის. სხვა

კვლევებით დასტურდება, რომ მუქი კანი რეზისტენტულია სხვადასხვა ტროპიკული

დაავადებების მიმართ. ღია ფერის კანს კი სიცივის, ყინვისადმი გამძლეობა აქვს

გამომუშავებული, რაც ჩრდილოეთით მაცხოვრებლებს უფრო ახასიათებთ. ასევე,

საინტერესოა, რომ მსგავსი კავშირი არსებობს სისხლის ჯგუფების განაწილებაზეც.

35

 ფიზიკურმა მახასიათებლებმა, როგორებიცაა კანის პიგმენტაცია, ცხვირის მოყვანილობა

და თმების ტექსტურამ, ისტორიის განმავლობაში ადამიანები სხვადასხვა „რასად“

ჩამოაყალიბა.

ადამიანთა ინტელექტი განსხვავდება, მათი ხედვა და პრობლემების გადაჭრის

მეთოდები მრავალფეროვანია. კონკრეტულ პრობლემაზე ფიქრის პროცესის წარმართვა

მეტწილად დამოკიდებულია ინდივიდის კულტურაზე და მის დაგროვებულ ცოდნაზე. იმისდა

მიხედვით თუ რა საზოგადოებაში განვითარდა ინდივიდი, მას ჩამოუყალიბდება შესაბამისი

ხედვა, რაც ინტელექტუალურ შესაძლებლობებში დიდ როლს თამაშობს. სწორედ ამის გამო,

რომ დღესდღეობით მრავალი კულტურა არსებობს, რთულია ისეთი უნივერსალური მეთოდის

შექმნა, რომელიც ობიექტურად შეაფასებს ყველა ინდივიდის IQ დონეს უნივერსალური

ტესტით.

36