Fañch an Uhel

den
Reizh pe jener	paotr
Bro ar geodedouriezh	Frañs
Anv-bihan	François, Marie
Anv-familh	Luzel
Lesanv	Fañch an Uhel, Barz Treger, Fañch ar Moal
Deiziad ganedigezh	6 Mez 1821
Lec'h ganedigezh	Plouared
Deiziad ar marv	26 C'hwe 1895
Lec'h ar marv	Kemper
Lec'h douaridigezh	Q110336096
Yezhoù komzet pe skrivet	galleg, brezhoneg
Yezh implijet dre skrid	brezhoneg, galleg
Micher	antropologour, barzh, tudoniour, yezhoniour, collector of fairy tales
Ezel eus	Celtic dinner
Prizioù resevet	Prix Thérouanne, Marcelin Guérin Prize, Marc'heg al Lejion a Enor
Statud e wirioù aozer	Ar gwirioù aozer ne dalvezont ket ken

François-Marie Luzel, bet ganet d'ar 6 a viz Mezheven 1821 ha marvet d'ar 26 a viz C'hwevrer 1895, a oa anezhañ ur gwerinoniour, da lavarout eo un den hag a studie sevenadur ar bobl (hiriv e vez lâret tudoniour gant darn), hag ur barzh brezhonek hag a oa bet graet « Barz Treger » anezhañ gant e genvroiz. Anavezet eo ivez stumm brezhonek e anv, Fañch an Uhel, implijet gantañ da sinañ oberoù zo, met sinet en deus meur a varzhoneg ivez dindan an anv Fañch ar Moal.

Diwar-benn e anv

Tud zo o deus bet skrivet e oa bet roet dezhañ an anvioù « Fañch an Uhel » ha « Barz Treger », « war-lerc'h e varv gant ar vroadelourien » (sic). Rak a-hervez eo ret bezañ broadelour evit mont betek brezhonekaat e anv.

E 1856 en doa embannet un dastumad barzhonegoù gallek anvet "Les Chants de l'Épée", ha sinet gantañ Francès-Mary an Uhel.
E 1943 e oa bet embannet un dibab eus e varzhonegoù brezhonek anvet Ma C'horn-Bro, ennañ ur rakskrid sinet gant ar c'hlasker Joseph Ollivier. Un notenn a zo e pajenn I ar rakskrid :

« E diegez a veze hanvet An Uhel, e Plouaret ha tro-dro ; hen ivez pa ne gemere ket eul leshano bennak, a sine e soniou hag e werziou Ann Uc’hel (pe Ann Huël, pe Ann Uhel)… »

E dibenn al levr-se ez eus ur roll eus e holl varzhonegoù brezhonek : kant ugent bennak zo anezho. Dek anezho zo sinet gant unan eus stummoù e anv.

Delwenn Fañch an Uhel, dirak an iliz, e 2004. Diblaset eo bet abaoe dirak an ti-kêr, en tu all d'ar blasenn-kêr e 2018.

Da neuze, mard eo ret bezañ broadelour a-benn ober gant un anv brezhonek, eo ret anzav e oa « Fañch an Uhel » unan eus ar vroadelourien-se.

E vuhez

Ganet e oa bet e maner Keramborn, a oa neuze e parrez Plouared, p'emañ bremañ er C'houerc'had (pe ar C'hozh-Varc'had). E dad a oa François e anv hag e vamm a oa Rosalie Le Gac, labourerien-douar. E Keramborn e veze beilhadegoù alies, rak honnezh e oa plijadur tud ar maezioù, dreist-holl e-pad nozvezhioù hir ar goañv. E skol ar bourk e reas anaoudegezh gant al livour Yan Dargent, a oa da vezañ unan eus e fealañ mignoned.

Abalamour d'e eontr ar C'hwerv (Le Huerou) a oa kelenner war an Istor e Skolaj Roueel Roazhon eo e c'hallas mont di d'ober e studi ha da dremen e vachelouriezh. Sur-mat e hiraezhe, da noz e sal-gousket ar skol, d'e Vro-Dreger ha da veilhadegoù Keramborn, hag e wiske anezho en ur vantell romantel.

Deuet e-maez ar skol e soñjas mont da vedisin war vor, hag evit-se eo ez eas da studiañ da Vrest. Dilezel a reas ar studi-se avat ha klask a reas mont da gelenner. E gwirionez e oa mestr-studi (evel tudenn al levrioù Le Petit Chose, Le Bachelier, pe David Copperfield) ha ne gave ket tamm labour stabil ebet. E 1858 e kelenne e lise Naoned ha goude un nebeud mizioù e oa o labourat en ur burev e prefeti Roazhon ma reas anaoudegezh gant Adolphe Orain, a vo folklorour Bro-Roazhon.

Goulenn a reas digant Ministrerezh an Deskadurezh bezañ anvet da glask war-lerc'h dornskridoù kozh dre Vreizh-Izel, ha sikouret e voe gant an Tregeriad all Ernest Renan da gaout ur yalc'had a-berzh-stad evit se. Dont a eure a-benn da zastum evel-se un toullad mat a gontadennoù, a ganaouennoù hag a bezhioù-c’hoari kozh, ma c'hallas sevel ganto meur a levr. Ar pep brasañ avat a voe dastumet e Treger ha Marc'harid Fulup, eus Plûned, eo an hini a zegasas dezhañ ar muiañ a zanvez.

E 1868 eo e krogas da embann an danvez dastumet. Da gentañ e teuas er-maez ar c'hentañ eus ar pevar levr a ya d'ober Gwerzioù ha Sonioù Breizh Izel. Er bloaz war-lerc'h ec'h embannas al levrad kentañ a gontadennoù, Contes et Récits populaires des Bretons armoricains.

Tabut Barzaz Breiz

E 1872 e oa e Kendalc'h an Association bretonne (Kevredigez Breiz) e Sant-Brieg hag eno e lennas ur skrid a damalle da Gervarker, oberour Barzaz Breiz, bezañ embannet, tri bloaz ha tregont a-raok, kanoù ha n'en doa ket gallet klevout. Tabut a savas diwar-se, nac'het e voe embann e skrid gant Kevredigez Breiz, ma rankas an Uhel e embann e-unan. Ouzhpenn kant vloaz e padas tabut Barzaz Breiz. En un dezenn e skrivas Francis Gourvil e 1960 e oa bet ijinet kanoù al levr. Diwezhatoc'h e skrivas Donatien Laurent e oa bet kemmet kalz ar c'hanoù gant Kervarker, nemet atav (war-bouez nebeut) en devoa labouret diwar ganoù dastumet pe adskrivet gantañ e-unan.

Eus 1874 da 1880 e labouras evel kelaouenner politikel er gelaouenn republikan l'Avenir de Morlaix. Goude e voe barner-a-beoc'h e Daoulaz. E 1881 e kavas labour stabil a-benn ar fin evel dihellour e Dihelldi Departamant Penn-ar-Bed, e Kemper. Eno e reas anaoudegezh gant Anatol ar Braz, a oa o kelenn el lise, hag a zeuas da vezañ diskibl dezhañ pa zastumas kontadennoù ivez, nemet ne embannas ket anezho en o yezh orin, hag a reas enklaskoù eveltañ diwar-benn ar c'hoariva brezhonek kozh.

Nac'het kelenn brezhoneg

E 1888 e skrivas da Renan evit ma c'houlennje digant Ministre an Deskadurezh reiñ aotre da Anatole Le Braz da gelenn brezhoneg e lise Kemper. Goulenn a reas Renan, met nac'het e voe an aotre.

Bloavezhioù diwezhañ

Anvet e voe an Uhel da guzulier-kêr evel republikan, ha kemer a reas perzh e Kevredigezh Hendraouriezh Penn-ar-Bed, a oa renet gant Kervarker. E 1895 e varvjont o-daou, ar republikan yaouank a-raok ar beskont kozh.

Penaos e laboure ?

Evit ar gwerzioù ha sonioù en deus klasket reiñ ar stumm a gleve, pa venne ober labour skiantel.
Evit ar c'hontadennoù e oa un tamm mat disheñvel.

Ne gomprene ket al ‘’labour skiantel ‘’ en hevelep doare. Dezhañ ne dalveze ket ar c'hontadennoù dre ar yezh nag evit o yezh. Ne oa nemet an danvez, steuenn ar gontadenn, hag a oa enne talvoudegezh skiantel. 1° Goude skrivañ un diverrañ eus ar gontadenn klevet gantañ ec'h adsave anezhi en e gambr. 2° Diwezhatoc'h e troe ar skrid e galleg evit an embann, o klask chom tost d'an troiennoù brezhonek a-wechoù.

Skrivet en deus (lizher meneget en ur pennad gant Françoise Morvan el levr Contes Bretons) e veze implijet an amzer-vremañ gant ar gonterien dreist-holl, hag e lakae an amzer-dremenet en droidigezh. Hervez Françoise Morvan neuze en dije implijet an amzer-dremenet e brezhoneg evit ober evel e galleg (pajennoù 178 ha 179 eus al levr).
Ma vez kavet stummoù eus Treger dreist-holl en e skridoù, e kaver ivez stummoù eus Leon, hag a-wechoù eus Kerne, betek e kontadennoù dastumet e Plouared.

Tonioù

Siwazh ne oa ket bet notennet tonioù ar gwerzioù hag ar sonioù gantañ. Gant ar soner Maurice Duhamel e oant bet dastumet diwezhatoc'h, etre 1909 ha 1912, digant kanerien disheñvel diouzh ar re o doa kanet dirak An Uhel. Embannet en deus an tonioù-mañ, koulz ha re enrollet gant an Aotrou Vallée war bladennoù koar, en e levr "Musiques Bretonnes" deuet er-maez e 1913.

Embannadurioù brezhonek pe brezhonek-gallek

Bepred Breizad, divyezhek, Montroulez, Haslé 1865. E embannadur kentañ e brezhoneg avat e voe an dastumad barzhonegoù brezhonek ha gallek Bepred Breizad, e 1865. Kanañ a ra ennañ Breizh, he fobl, he yezh… peadra da vezañ lakaet da vroadelour en amzer a hiziv ! (E 1943 el levr Ma c'horn bro, eo moarvat ar memes barzhonegoù a gaver hep ar galleg).
Gwerziou Breiz-Izel , daou levr divyezhek, an Oriant, 1868 ha 1874. Levrenn 1 da vezañ gwelet war lec'hienn levraoueg niverel skol-veur Roazhon 2, levrenn 2 da vezañ gwelet war lec'hienn levraoueg niverel skol-veur Roazhon 2
Soniou Breiz-Izel , daou levr divyezhek, Pariz, 1890 ha 1891.
Kontadennou ar bobl e Breiz-Izel, Kemper, ar Gwaziou, 1939.
Ma c'horn-bro, Kemper, ar Gwaziou, 1943.
Gwerzioù kozh Breizh, Al Liamm, 1970. Un dibab gwerzioù evit ar studierien.
Kontadennoù ar Bobl , 5 levrenn, Al Liamm, 1984, 1985, 1988, 1989, 1994.
Sainte-Tryphine et le roi Arthur, Mystère breton en deux journées et huit actes, Quimperlé, Clairet (1863). Levr divyezhek. Da vezañ gwelet war lec'hienn levraoueg niverel skol-veur Roazhon 2
- Sainte Tryphine et le roi Arthur, PUR ha Terre de Brume, 2002. Kinniget gant Françoise Morvan. War-bouez he rakskrid 50 pajennad eo adembannadur rik levr 1863.
- Santez Trifin hag ar roue Arzur, Emgleo Breiz. Adembannadur skrid brezhonek levr divyezhek 1863, lakaet er skritur lesanvet falc'huneg, hep na vije bet an disterañ linenn klemm a-berzh Françoise Morvan, na netra par d'ar reuz war-lerc'h embannadur kontadennoù an Uhel gant Al Liamm.

Embannadurioù all

Contes et Récits populaires des Bretons armoricains (1869). Embannadur nevez: PUR, Terre de Brume (1996), skrid kinniget ha diazezet gant Françoise Morvan, rakskrid gant Nicole Belmont.
De l'authenticité des chants du Barzaz-Breiz de M. de La Villemarqué Saint-Brieg, Guyon (1872)
Veillées bretonnes (1979) (embannadur nevez : PUR ha Terre de Brume, 2002, skrid kinniget ha diazezet gant Françoise Morvan).
Légendes chrétiennes de Basse-Bretagne Paris, Maisonneuve (1881) (embannadur nevez: PUR ha Terre de Brume, 2001, skrid kinniget ha diazezet gant Françoise Morvan)
La Vie de Saint Gwennolé, Quimper, Cotonnec (1889)

Levrioù

Pierre Batany, Luzel, poète et folkloriste breton. 1821-1895 Roazhon, Simon (1941).
Françoise Morvan, François-Marie Luzel, Terre de Brume - PUR, Roazhon (1999).
Joseph Ollivier, Les contes de Luzel (Rakskrid gant Per Denez, suivie d'une Postface sur “Contes Bretons” PUR-Terre de Brume, 1994), Hor Yezh, 1995 ISBN 2-910699-11-0.
Maurice Duhamel, Musiques bretonnes. Rouart, Lerolle et Cie, Paris, 1913. Adembannet gant Dastum e 1997.

Skrivet diwar-benn Fañch an Uhel

Skrivet gant Françoise Morvan er goudeskrid d’al levr Contes Bretons de Luzel (PUR/Terre de Brume, 1994).

- …embannadur ar c’hontadennoù dornskrivet gant Al Liamm …bet lakaet da adskrivañ en ur skritur anvet « peurunvan » a ra anezho skridoù standardekaaet kempred en un doare faos. (p. 180)

- O zalvoudegezh … eo diskouez Luzel o sevel war un dro an doare-skrivañ, an ereadurezh, ar c’heriaoueg ur yezh skrivet ha n’eus ket anezhi e gwirionez, hag a zo ar gomz-plaen vrezhonek, n’eo ket komz plaen ar sarmonioù, met yezh ar bobl, a rank treuzskrivañ evit ar wech kentañ.

- Gwelout ober al labour-se dirak hon daoulagad, hag ober anezhañ dre an droidigezh, diwar gudennoù an tremen eus an eil yezh d’eben, sede petra a ra dezho bezañ a-vremañ, hep o far.

Diskiant ar brezhoneger a soñjfe eo gallout lenn ar yezh orin anezho a ra o zalvoudegezh .

- …ar yezh, fiñvus, kemmus, strewet en he c’hant doare da gomz, a ro dezhañ ur frankiz a glask lakaat da vale dorn-ha-dorn gant reuter an unvaniñ desket er skolioù gall

- … an doare-skrivañ ijinet gant Luzel… a ziskouez ur preder kaset en-dro gant ar c’hoant da aesaat ar c’hompren…

Doareoù-skrivañ zo ha n'int ket graet evit aesaat ar c'hompren.

- … e zibaboù e-keñver an doare da skrivañ a ziskouez ur spered digor enebet-krenn ouzh reuter reizhennoù La Villemarqué hag a ya a-unan kenañ gant nac’h lakaat ar bobl da blegañ d’ur yezh « gwellaet » ha glanoc’h a ouenn …

Ha pa gomzer eus glanded ar ouenn n'emaomp ket pell, anat, eus an naziegezh.