Riyeka

Şəhər
Riyeka
Rijeka Fiume Fiume
Bayraq Gerb
45°19′47″ şm. e. 14°25′56″ ş. u.
Ölkə	Xorvatiya
Region	Primorsko-Qoranski jupaniyası
Tarixi və coğrafiyası
Əvvəlki adı	Fiume
Sahəsi	44 km²
Mərkəzin hündürlüyü	0 m
Saat qurşağı	UTC+1
Əhalisi
Əhalisi	128 624 nəfər (2011)
Etnoxronim	305000
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+385 51
Poçt indeksi	51000
Nəqliyyat kodu	RI
Digər
rijeka.hr  (xorv.)
Riyeka
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Riyeka (xorv. Rijeka) — Xorvatiyanın Zaqreb və Splitdən sonra üçüncü ən böyük şəhəri. Riyeka ölkənin ən böyük liman şəhəridir və Dalmasiya bölgəsinin şimalında, İstriya yarımadasının yaxınlığında yerləşir. Əhali sayı 128 624 nəfər (2011-ci ilin siyahıyaalınmasına görə). Əhalinin 82,5 %-i xorvatlardır.

Ümumi məlumat

Şəhər Riyeçina çayının mənsəbində (eyni adlı körfəzə tökülür) yerləşir. Bu çay şəhərə öz adını verib. Riyeka xorvat dilindən tərcümədə elə "çay" mənasını verir. Riyeka ölkənin ən böyük həm sərnişin, həm də yük limanıdır. Şəhərin əsas gəlir mənbələri: liman, gəmiqayırma və turzimdir.

Tarixi

XIII əsrə kimi

Burada tapılan Neolit dövrünün tapıntıları insanların qədim vaxtlardan bu ərazilərdə məskunlaşdığını sübut edir. İlk yaranan qəsəbələr Tarsatia və Liburni adlanırdı. E.ə. I əsrdə Roma İmperiyası tərəfindən tərəfindən işğal edilmişdir. Roma İmperiyasının dağılmasından sonra, şəhər Frank dövlətinə birləşdirildi.

VII əsrdə buraya slavyanlar gələrək yerli əhali ilə qarışırlar. Şəhər Xorvat krallığına daxil olur, sonra isə Xorvat-macar dövlətinə birləşdirilir.

Riyeka və Trsat 1689-cu ildə

XIII-XVIII əsrlər

• Riyeka haqqında ilk sənədli məlumatlar XIII əsrə aiddir: həmin dövrün aktlarında Trsat (Rieçına çayının sol sahilində) və Riyeka (sağ sahilində) kəndlərinin adları hallanır.
• 1438-ci il - Xorvatiyanın ilk xəstəxanası Riyekada tikilir.
• 1466-ci il - şəhər çoxmillətli avstriyalı Habsburqlar dövlətinin tərkibinə daxil olur. İtalyanlar və macarlar şəhəri Fiume, avstriyalılar isə Flaum adlandırmağa başlayır.
• 1599-cu il - Taun epidemiyası Riyekada 300 və şəhər divarları daxilində yaşayan 3000 insanın həyatına son qoydu.
• 1627-ci il - Gələcəkdə Riyeka Universitetinin əsasını təşkil edəcək Yezuit gimnaziyası yaradılır.
• 1699-cu il - Türk ordusunun hücumları yekunlaşdı. Riyekanın bir ticarət mərkəzi kimi əhəmiyyəti artdı. İmperator I Leopold şəhərə ikibaşlı qartal gerbini bağışladı.
• 1719-cu il - İmperator IV Karl Riyekanın azad liman olduğunu elan edir.
• 1747-ci il - Riyekanın Triyest və Vyana ilə daimi poçt əlaqəsi yaradıldı.
• 1750-ci il - Şəhərdə xeyli dağıntılar törədən zəlzələ baş verir. Zəlzələlər seriyası bütün ili davam edir.
• 1754-cü il - Riyekada 1000 nəfəri işlə təmin edən şəkər zavodu fəaliyyətə başlayır.

I Dünya Müharibəsinə kimi

Şəhər I Dünya müharibəsinə kimi Avstriya-Macarıstan İmperiyasının tərkibində (1805-1813-cü illər aralığında Fransa İmperiyasının işğalı altında) qaldı.

XV-XVIII əsrlərdə Fiume (Riyeka) Avstriya imperiyası üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir, İstriya və Dalmasiyanın Venesiya Respublikasına aid olduğu üçün Adriatik dənizinə çıxışı olan yeganə limanı idi. Lakin şəhər Napoleon müharibələrindən sonra öz əhəmiyyətini itirməyə başladı. Belə ki, Avstriya imperiyası Venesiya Respublikasına aid limanları ələ keçirə bilmişdi.

• 1870-ci il - Fiume Macarıstanın tərkibinə keçir və yeganə macar limanına çevrilir. Fiume ilə Avstriyaya məxsus olan Triest arasında gərgin rəqabət başlanır.
• 1891-ci il - Riyekada dəmiryol vağzalının binası tikilir.
• 11 fevral 1904-cü il - Riyekada Kapusin kilsəsinin tikintisi başlandı.

Fiume 1924-cü ilə kimi

Birinci Dünya Müharibaəsindən sonra şəhər İtaliya ilə Yuqoslaiya Krallığı arasında mübahisə predmetinə çevrilir. Hər iki ölkə Riyeka-Fiumeni öz ərazisi hesab etməyə başladı.

Fiume Respublikası və Fiume azad şəhəri (1919-1924-cü illər)

• 1919-cu il - Parisdə ilin ilk 9 ayı ərzində davam edən şəhərin gələcəyi haqqındakı danışıqlar dayandırıldı, belə ki, italyan şair və millətçi Qabriele Dannunsionun dəstəsi şəhəri azad ölkə edir və utopik-sosialist konstitusiyanı təsdiq edir.
• 12 noyabr 1920-ci il - Fiume konflikti nəticəsində Rapallo sülh sazişi imzalanır. Bu sənədə əsasən bütün tərəflər Fiumenin azadlığını qəbul edir. Ölkə ABŞ,Fransa və Böyük Britaniya tərəfindən tanınır. Burada hətta dünyanın ən azsaylı kommunist partiyası belə mövcüd idi.
• 1921-ci il - Dannunsio hərbi əməliyyatları bərpa edir.
• 3 mart 1922-ci il - Yerli faşistlər hökuməti devirib, hakimiyyəti ələ keçirdilər və İtaliyadan yardım istədilər.
• 17 mart 1922-ci il - Fiumeyə italyan qoşunları daxil olur.
• 27 yanvar 1924-cü il - Serb, Xorvat və Sloven Krallığı ilə İtaliya Krallığı arasında Roma müqaviləsi imzalanır. Sənədə əsasən İtaliya Fiumeni anneksiya edir, lakin Fiume hökuməti sənədi qəbul etməyərək mühacirətdə mübarizə aparmağa davam edir. Şəhərin slavyan əhalisi təqbilərə məruz qalır və assimilyasiyaya uğrayır.

• 
  Müttəfiqlərarası işğal dövrünün Fuime poçt markası (1919).
• 
  Akademik küçəsi, Fiume. 1920-ci illər.
• 
  Fiumenin italyan sakinləri Qabriele Dannunsionu qarşılayır. Nyu-Yorkda 1920-ci ildə dərc edilib.
• 
  Fiume 1920-24-cü illər.
• 
  Fiume limanı 1923-cü il. Mərkəzdə pravoslav Müqəddəs Nikolay kilsəsi.

Fiume İtaliyanın tərkibində (1924-1943-cü illər)

• 16 mart 1924-cü il - İtaliya formal olaraq Fiume şəhərini anneksiya edir. Beləliklə Roma sazişi Rapallo müqaviləsinin qərarını ləğv edir.
• 7 aprel 1924-cü il - Mühacirətdə yaşayan Fiume hökuməti bu anneksiya qərarını qəbul etmir və mübarizəni davam etdirirdi, baxmayaraq ki, Millətlər Cəmiyyəti bu qərarı qəbul etmişdir. İtalyan faşistlərin İtaliyaya birləşmədən sonra şəhər iqtisadiyyatının çiçəklənəcəyi barədə arzuları özünü doğrultmadı.

• 
  Suşak-Fiume sərhədi 1925-ci ildə.
• 
  Suşak. Suşak-Fiume sərhədi 1929-ci ildə.
• 
  Ölü kanalı ilə keçən Suşak-Fiume sərhədi, 1933-cü il.
• 
  Suşak və Fiume arasında Rieçina çayı üzərindəki körpüdə sərhəd postu. Çayın arxasında mərkəzdəki hündür bina Kontinental otelidir.
• 
  Suşak-Fiume sərhədi 1937-ci ildə.
• 
  Rieçina çayı üzərindəki sərhəd körpüsü. Suşak-Fiume sərhədi 1941-ci ildə.
• 
  Fiumenin Britaniya Hava Qüvvələri tərəfindən 1944-cü ildə bombalanması.
• 
  Rieçina çayı üzərindəki sərhəd körpüsü. Suşak-Fiume sərhədi 1945-ci ildə.

Riyeka Xorvatiya və Tito Yuqoslaviyasının tərkibində

• 1943-cü il - Ante Paveliç Riyekanı və digər "azad olunmuş bölgələrlə" (oslobodjene krajeve) birlikdə Xorvatiyaya biləşdirdi. İtalyan əhaliyə qarşı heç bir zorakılıq halları baş vermədi.
• 1945-ci il - Riyeka yuqoslav kommunist partizanları tərəfindən ələ keçirildi.
• 1947-ci il - Riyeka rəsmən YXFR-ə (Yuqoslaviya Xalq Federativ Respublikası) birləşdirildi. Bu dəfə italyan əhalinin əksəriyyəti şəhəri tərk edir.
• 1991-ci ildən Riyeka Xorvatiyanın tərkibindədir.

İqlimi

Riyeka iqlimi
Göstərici	Yan	Fev	Mar	Apr	May	İyn	İyl	Avq	Sen	Okt	Noy	Dek	İl
Maksimum orta, °C	8,7	9,5	12,4	16,1	20,9	24,6	27,7	27,6	23,6	18,6	13,4	10,0	17,8
Minimum orta, °C	2,7	3,2	5,5	8,8	12,9	16,2	18,6	18,5	15,3	11,1	7,1	4,1	10,3
Yağıntı norması, mm	135	114	104	111	102	111	82	100	165	176	183	154	1.537
Mənbə: http://www.worldweather.org/019/c00072.htm worldweather.org

Tarixi abidələr və görməli yerlər

Kilsələr

• Riyekanın əyilmiş qülləsi - Müqəddəs Məryəm kilsəsinin yanında yelrəşir və onun zəng qülləsi kimi istifadə olunur. Qotika, 1377-ci il

• Müqəddəs Vita adına Kafedral kilsə - Riyeka şəhəri hamisinin şərəfinə tikilib. Barokko, 1638-ci il

• Müqəddəs İeronim adına kilsə - 1768-ci ildə barokko stilində yenidən qurulmuşdur. Qotika, 1408-ci il

• Müqəddəs Fabian və Sebastian kilsəsi

• Müqəddəs Nikolay adına serb pravoslav kilsəsi - 1790-ci il

• Kapusin kilsəsi

Muzeylər

• Pomor muzeyi

• Müasir incəsənət və modern muzeyi

Məşhur tikililər və evlər

Riyekadakı İvan Zayts adına Xorvatiya xalq teatrı

İtalyan orta ümumtəhsil məktəbi binası.

• İvan Zayts adına Xorvatiya xalq teatrı

• Türk evi (xorv. Turska kuća və ya ital. Casa turca) - neomavritan üslubunda arxitekturalı ev

• "Modelo" sarayı (xorv. Palača Modello)- 1885-ci ildə tikilib.

• Riyekanın dəmiryolların idarəsi sarayı

• Ploech ailəsinin sarayı

• Jadran sarayı və ya Adria sarayı

• Adamić sarayı

• Venesiya evi

• Transadria binası

• Gömrük binası

• İtalyan orta ümumtəhsil məktəbi binası

• Suşakda (Riyekanın qəsəbəsi) "Kontinental" oteli - 1888-ci ildə tikilib

• Riyeka Göydələni - 1939-cu ildə tikilmiş Riyekanın ilk göydələni. Şəhərin mərkəzində yerləşir. 2007-ci ildəki təmir işlərindən sonra eyniadlı otel kimi fəaliyyət göstərir.

Heykəllər, fontanlar, abidələr

Duşan Dzamonya adına fontan-abidə - Xorvatiya xalq teatrının önündə yerləşir.

• İvan Zayts heykəli - xorvat bəstəkar, dirijor və pedaqoqa qoyulmuş heykəl onun adını daşıyan Xorvatiya xalq teatrının əsas girişinin önündə ucaldılıb.

• Duşan Dzamonya adına fontan-abidə - Xorvatiya xalq teatrının önündə yerləşir.

Digər görməli yerləri

• Qədim roma qapıları - qədim roma arka tipli qapıları vaxtilə qəsəbəni əhatə edən divarın bir hissəsi kimi qalmışdır.

• Şəhər qülləsi - bir zamanlar köhnə şəhərə dəniz tərəfdən giriş kimi istifadə olunurdu

• Yalnız piyadaların istifadəsi üçün olan Korzo küçəsi

• Riyeka karnavalı (xorv. Riječki karneval) - Hər il böyük oructutmadan öncə keçirilən karnaval özündə Avstriya və Venesiya karnavalının elementlərini birləşdirir. 1982-ci ildə yenidən keçirilməyə başlanıb.

İdman

Riyekada eyni adlı futbol klubu fəaliyyət göstərir. Klub dəfələrlə yerli çempionatın qalibləri sırasında olmuşdur. UEFA reytinqində 178-ci yerdədir. Bu klubun basketbol, həndbol, su polosu kimi idman növlərində də nümayəndəlikləri var.

Beynəlxalq əlaqələr

Qardaş şəhərlər

• Şimali Makedoniya, Bitola
• İtaliya, Faenza
• İtaliya, Este
• İtaliya, Genuya
• İtaliya, İmola
• Almaniya, Rostok
• Almaniya, Noys
• Almaniya, Hamburq
• Sloveniya, Lyublyana
• Yaponiya, Kavasaki
• Ukrayna, Yalta
• Monteneqro, Çetinye
• ÇXR, Sindao
• ABŞ, Pittsburq
• ÇXR, Dalyan
• ÇXR, Ninbo

Məşhur sakinlər

• Boşko Balaban - futbolçu
• Robert Bartini - sovet fiziki və aviakonstruktoru
• Yosip Bozaniç - kardinal
• İqor Budan - futbolçu
• İvan Zayts - bəstəkar, dirijor, pedaqoq
• Yanoş Kadar - macar kommunist lideri
• Martina Meyerle - müğənni
• Yakov Fak - sloven biatlonçu
• Eden fon Xorvat - avstriyalı prozaik, dramaturq

Həmçinin bax

• Xorvatiya
• Yuqoslaviya

İstinadlar

• Riyeka şəhərinin saytı Arxivləşdirilib 2005-02-06 at the Wayback Machine
• Riyeka şəhərinin tarixi Arxivləşdirilib 2011-03-14 at the Wayback Machine

Xarici keçidlər

• rijeka.hr/en/ — Rəsmi saytı
• Riyekanın ətraflı məlumat xəritəsi Arxivləşdirilib 2015-10-30 at the Wayback Machine