Afirika Osiki
Eyi ìkare ìkike mèlek Afirika agan̄ Osiki; egwen ikeyi inyi wọlọwọlọ ikakaup.
| Afirika Osiki South Africa | |||
| |||
| |||
Afirika Osiki ìre ido ge òkup me Afirika agan̄ Osik; ọmọ okup me agan̄ osiki ichit me Afirika. Ọmọ ore òso ido gweregwen eyi ebi ene ewabe ichit me emen me Afirika. Ido ìtatap ikana ọmọ ìre Namibia, Botsuwana mè Zimbabuwe me agan̄ inyọn̄; Mozambik mè Esuwatini me agan̄ mbum-ura mè agan̄ inyọn̄ mbum-ura. Ido yi ìtatap ikana Lèsoto me ijọn̄; ọmọ yi si, ìkup me agan̄ osiki me lek ikwetọ. Me etete ebi kè ido ìkup me agan̄ osiki me lek ikwetọ, ọmọ ke ene ewa ichit me emen.
Afirika Osiki ore òso 24 ene ewabe ichit me emen me linyọn̄. Efie ene akọp go mè onaan̄ge (59 efie) eluk me emen kan̄. Okike ijọn̄ kan̄ ìre 1,221,037 km². Ido yi ìkaan̄ ama-ibot ita: Pretoria, ama-ibot me agan̄ mkpulu; Bloemfontein, ama-ibot me agan̄ ikan; mè Cape Town, ama-ibot me agan̄ isasan̄a ikan isibi. Ama òmimin ichit me ido ya ìre Johannesburg. Inu òso lek akọp jeeta me efit (80%) me lek ebi ìluk me Afirika Osiki ere ofifit; ife cha enan̄a me esese esese otoko mè ikaan̄ si esese esese otu-usem kiban̄. Akọp irek iba keyilọ ìsisik enan̄a me Yurop, Esia mè me esese esese agan̄.
Afirika Osiki ìre ido òkaan̄ owuwa otoko, orọmijọn̄, usem, mè erumfaka. Ikan-ido kiban̄ ìjeen̄ ibe ke usem-mkpulu akọp mè ge ekup me ido ya. Ike orirọ ifuk-ene eyi acha 2011 ojeen̄be, usem etumube ichit me ido ya ìre Zulu (22.7%) mè Xhosa (16.0%). Iba ìgọgọọk echi ìre Afirikaans (13.5%) ònan̄a me lek usem Dọchi, mè Ebeke (9.6%) òkup sa me mkpulu-usun̄ eyi Biriten, mè ire si usem ekimalek isa irọ mbubek mè isa irọ si inu òfolek mkpulu ido. Ido yi ore ge me etete ido inen mè inen me Afirika echi kperak ikaan̄ mkpulu-akọn̄. Orirọ igobo ebi mkpulu ìkpọkpọk ikimọnọ irek me ido ya otuuk kè inu ògbet efit acha mgbọ keyi. Ubọk geelek îrebe ikeya, kpekichieek ebi ofifit ìnan̄a me ido ya ekegọọk erọ orirọ igobo ebi mkpulu me ido ya, meege inire acha 1994 inan̄a me iche-lek eyi ebi okuket echebe lek kiban̄ isan̄a me lek ebi ofifit mè ikana ido ya ikikpulu.
Me emen senturi akọp iba, ebi ofifit, ìrere ebi ìwawa igak me ido ya, mîtet lek inye ikitim iweek ibọbọkọ owuwa unen kiban̄ me ubọk ebi okuket ìkikpulu ido ya. Ebi "National Party", me unye lek kiban̄ mîsa "apatheid" ichik ebi ìluk me ido, eya onenirọ iche-lek eyi ebi okuket mè ebi ofifit ikeke inye, me oruru ebi okuket. Ebi "African National Congress" (ANC), otu-ogbo ifit-mkpulu eyi ebi ofifit ewabe me emen, mîsa ujọn̄ọ mgbọ mè otutuuk efuuk kiban̄ ikeke ida orọmijọn̄ "apatheid" ya mè ikitim iweek unen kiban̄. Usini mgbọ, iweweek unen yi îkirọ inyi etim etim mè efiat inu si. Owuwa ebi ìchacha apatheid me emen ido ya, mè ebi ìkup me ofifi ido, mîgbaan̄ ubọk ibieen̄ ebi ANC inye. Echicha onenirọ inyi ebi ibot mkpulu ido ya ebene ekefaan̄ ikan iche-lek ya mè emen 1980 cha. Bene me acha 1994, otutuuk otoko mè otu-usem ìkup me ido ya mîbene ikikaan̄ ebi ene me otuchieen̄ me mkpulu ido kiban̄.
Ekigwen Afirika Osiki ibe îre "Ido egop-ubọọn̄ ya" (òrere "the rainbow nation" me Uketchieen̄). Egwen ọmọ erieen̄ ya ibak me lek owuwa otoko, usem, mè ebi ene (okuket mè ofifit) ìluk me ido ya, ògak ge, eyi ema enwọnọbe apatheid.
Afirika Osiki ìre