Urdonau

Mit èm Begriff Urdonau wörred meereri früèneri Zuèschtänd i d Gschichtè vom Flusssischteem vo dè Donau bezeichnet. Dè Begriff bezièt sich zmeischt uff dè Laufabschnitt nördlich vo dè Alpè.

Landschaftsgschichtlichè Raamè

S Donausischteem wörd vorzeichnèt durch diè nördlichi Randsenki vor èm Alpèbogè, wellè sich im Tertiär nõch Faltigs- un Übberschièbigssvorgäng stark aaghobbè hèt. D Randsenki isch abwèchselnd Meeresarm, Süßwasserschwemmland odder versumpfti Nidderig gsi, spôter immer öfter Schotterebeni. Si öffnèt sich nõch Oschtè wiè au nõch Weschtè zum Meer hy un entwässert dorthy. Wechselhaft hèt sich dè Mitteldeil vohaaltè, wellè uugfäär èm hütigè süddütschè Alpèvorland un èm schwizerischè Mittelland entschpricht, denn er hèt sich znägscht nõch Oschtè, denn nõch Weschtè entwässeret, widder nõch Oschtè un schlièßlich, bis zum hütigè Dag, in drei voschidnè Richtigè. S spôter oschtwärts grichtete Stròmsischteem cha dõby als Urdonau geltè, well s in mindeschtens eim Abschnitt, zwischè Passau un Wyn, mit ununterbrochenem fluvialèm Gschehè uff diè hütig Donau übbercho isch.

Alpini Randsenki als Vorläufer

Dè Burgschtall bi Haslach bschtòt uss Schotter vo dè Urdonau un isch durch Relièfumkeer entschtandè. Hüt volauft d Donau öppè 30 Kilometer witer südlich.

Im unterè Miozän, vor öppè 20 Millionè Johr, isch diè nördlich Randsenki vo dè Alpè letschtmòls è durchgängigi oschtweschtgrichteti Meeresstrõß (Helvetmeer, Oberi Meeresmolasse) gsi. Si isch bald durch d Schwellè vo Amschtettè (Nordhälfti vom hütigè Obberöschterrych) deilt worrè. Im oberè Miozän hèt dè nordwärtige Schub vo dè Afrikanischè Blattè, nebbè dè laufendè alpinè Gebirgsbildig, au s nördliche Vorland bis ènnèt vo dè Randsenki großrûûmig azhebbè, am stärkschtè beidersits vom hütigè sûdlichè Obberrhygrabbè. Glychzitig hèt sich s Faltèjura aaghobbè. Selli Hebbevorgäng hèn s weschtlich vo dè Schwellè voblibbene brackige Flachwasserbeggi vom offenè Meer im Weschtè abdrènnt un es zuè nèrè amphibischè Fluss- un Seèlandschaft wörrè lõ. Alpini Schuttfächer hèn d Senki stetig uffgfüllt (Molassebeggi) un hèn s witerhy nõch Weschtè grichtete junge Strômsischteem an sin Nordrand drängt, schu i d Nôchi vom hütigè Donaulauf. Hebbigs- un Sedimèntationsvorgäng, wo spòter zu dè Umkeerig vo dè Flièßrichtig nõch Oschtè gfüürt hèn, sin dõmit, vor gut 15 Millionè Johr, ygleitet worrè.

Èrschti Urdonau nõch dè Umkeerig vo dè Flièßrichtig

Möglicherwys beschlünigt bald druff hy dè Yschlag vom Rys-Meteoritè d Flièßumkeer. Wenn au znägscht dè massive Duèregè übber m erhitztè Impaktberych zu dè Stabilisyrig vom weschtwärts grichtetè Stròmsischteem gfüürt hèt, in Form vom breitè Graupèsandstròm, un nõchfolgend vom gmächlicherè so gnanntè Glimmersandschtròm, so schynt des mit èm Impaktbeebè beschlüünigte Aalupfè vom Sûdschwarzwald è vomeerts Uffüllè vom Sedimèntationsbeggi ermöglicht z haa, so dass diè träägè Gwässer schlièßlich au oschtwärts abschtrömè hèn könnè, übber diè flach Schwellè vo Amschtettè drübber wäg. Asè hèt im älterè Pliozän, vor öppè 7 Millionè Johr, erschtmòls è Urdonau è Dal in Richtig Wiener Becken ygschlagè. Scho zu sellerè Zit hèt dört è brackigs Flachmeer gmündet.

Aarè-Donau

Im Lauf vom Pliozän hèt sich übber diè ganz Breiti vo dè Sedimentebèni zwischè dè Alpè un dè dütschè Mittelgebirgsschwellè (Taunus, Rhön, Thüringer Wald) s Stròmsischteem vo dè Urdonau uusbreitet, und zwar in èm ufffallend glychförmigè Fischgrõtmuschter, ebbè so wiè s sûdlich vo dè Donau no hüt dè Fall isch. Durch dè sich hòch ufffaltendi Jura nördlich vo dè hütigè Aarè sin vor 3 bis 4 Millionè Johr au diè hütig oberi Rhonè un dèrrè iren Quèllfluss èn Deil vom Donausischteem gsi. Mit dè witerè Hebig vo Mitteleuropa sin i dè hütigè Ungarischè Düèfebeni der Pannonsee vom Meer abgschnürt worrè, und d Donaumündig volageret sich immer witer nõch Oschtè. Zglych isch s inzwischè stark aaglupfte obere Yzuègsgebièt immer mee vo Weschtè un Nordè her durch Erosionsvorgäng vo benõchbõrtè Stròmsischteem aagschnittè un vochlynerèt worrè. Au dè Quèllfluss, diè obber Rhonè, isch nõch Weschtè uusbrochè. Es isch diè nõch immer mächtigi Aarè-Donau entschtandè. So hèt sich s Urdonausischteem insgsamt immer widder schrittwys nõch Oschtè voschobbè.

Dè Volauf vo sellèm großè Urdonauschtròm isch hüt guèt ablèsbar an alpinè Flussschotter, wo infolg vo dè fortdauerndè Hebig hüt uff Gipfel un Plateaus vo dè Schwõbischè Alb ligè, wogegè sich d Donau, meischtens nu wennig südlicher, inzwischè 70 bis 200 Meter duèfer i dè Untergrund vom Hebigsgebièt yschnittè hèt (bis öppè Ulm). Diè dòmals nõ großè nördlichè Nebbèflüss hèn ebbèfalls aagfangè, breiti Däler i d Albhochflächo z schnydè.

Fèldbärgdonau un Altmüüldonau

S (nõch èm Rys-Impakt) spektakulärschte Ereignis i dè Entwicklig vo dè Urdonau isch im jüngerè Pliozän dè Voluscht vo irèm Obberlauf zum Rhone-Grabbè hy gsi, wellè ab dört durch s hütige Hochrhydal un diè Burgundischi Pfortè dè Aarè-Sundgauschtròm bildèt hèt. (Am Ènd vom Pliozän hèt sich sellè Stròm denn im immer düèfer absinkendè Rhygrabbè un dè Nordsee zuègwendet, vo dört a s Basler Rhyknüè bildend.)

Dè nägschtgröschte Nebbèfluss vo dè kapptè Reschtdonau, dè hütige Alpèrhy, isch bis uff witeres zum Hauptschtròm vo dè Urdonau worrè. Trotzdèmm wörd si i sellem Stadium als Fèldbärgdonau bezeichnèt, well dè wènniger Wasser füürende Quellascht uss èm Schwarzwald scho witgehend dè hütigè Donau entsprochè hèt. Sell gildet am Ènd vom Pliozän au für dè witere Stròmvolauf. Diè bemerkenswerteschti Abwychig markyrt s Wellèmer Drochèdal un s unteri Altmüüldal, i dèmm d Donau diè südlichi Fränkischi Alb in witè Windigè durchschnittè un aaschlièßend è wit nõch Sûdè uusholende Flussschlaufè bildet hèt. Sell Stadium vo dè Urdonau wörd dõher dört Altmüüldonau dauft.

Dè voblibbenè Donau fascht ebbèbürtig gsi mengi Nebbèflüss uss èm Nordè, dennè iren gröschtè sich uss dè entgegègrichtetè Vorläufer vo Werra un Fulda gschpyst worrè isch. Im älteschtè Pleischtozän, vor rund 2,5 Millionè Johr, sin abber au dennè iri Obberläuf suksessyv a s erosionsschtärkeri Flusssischteem vom Rhy volorè gangè, èrscht durch dè deshalb zickzackartig volaufende Main, denn durch dè Neggar un sini Nebbèflüss. Èn witerè starkè Wasservoluscht hèt am Aafang vom mittlerè Pleischtozän, vor villicht 800.000 Johr, s Uusbrechè vom Alpèrhy zum hütigè Hochrhydal mit sich brocht. D Fèldbärgdonau isch dört tatsächlich im Schwarzwald entschprungè, znägschst am Kandel, denn, nõch witerè Voluscht zu dè Oberrhyebeni hy, am Fèldbärg.

Im mittlerè Pleischtozän volòt d Donau au s Wellèmer Drochèdal un vogrößerèt sitdèm d Schlucht vo dè Wèltèburger Èngi.

D Urdonau isch wôhrend meerèrè Yszitè durch dè Vorlandgletscher vom Alpèrhy gegè dè Südhang vo dè Schwôbischè Alb gschtaut worrè, wo si als glazialès Flankègrinne vill Dalungè hinterlõ hèt. I dè Riss-Yszit öppè hèt d Donau zwischè Ehingè un Ulm s Hochsträß im Nordè. D Schmiech mündet Schu bi Schelklingè i d Donau; hüt nimmt si dè Wäg zu dè Mündig bi Ehingè entgegè dè urschprünglichè Flièßrichtig vo dè Donau, wôhrend diè chly Schelklinger Ach d früènèrè Richtig nõch Nordè gfolgt isch. Dè untere Deil vom ehemõligè Donaulauf, s Blautal, entwässerèt hüte d Blau, wo am Blauhaffè z Blaubeurè entschpringt. (I dè früènèrè Riss-Zit hèt sich dè Blauhaffè diräkt a dè Donau befundè.)

Wuètèhablenkig

Diè beidè letschtè Ereignis uff èm Wäg zum hütigè Zuèschtand sin zum einè im Zùg vo dè letschtè Eiszit, scho unter dè Augè vo dè Menschheit, dè Voluscht vo dè Fèldbärgdonau a d Wuètè un dè Hochrhy, ufffällig markyrt durch s Wuètèknüè im Volauf vo dè Wuètèschlucht, un zum anderè d Donauvosinkig zum Boddèsee un Hochrhy hy. Dè Schwarzwälder Obberlauf vo dè Donau schickt sich dõmit aa, zuè nèm witerè Kapitel vo dè Urdonau z wörrè.

Literadur

• Geographisch-Kartographisches Institut Meyer (Hrsg.): Meyers Naturführer – Südschwarzwald. Monnèm, 1989, ISBN 3-411-02775-4.
• Johannes Baier: Über die Tertiärbildungen im Ulmer Raum. In: Documenta Naturae, 168, S. 1–32, Münchè 2008, ISBN 978-3-86544-168-3.
• Johannes Baier: Die Geologie des Ulmer Raums. In: Documenta Naturae, 173, S. 1–44, Münchè 2009, ISBN 978-3-86544-173-7.
• Otto F. Geyer: Die Hochrhein-Regionen zwischen Bodensee und Basel. Sammlung Geologischer Führer, 94, Bèrlin 2003, ISBN 3-443-15077-2.
• Willi Paul: Die Naturgeschichte der Wutachschlucht – Geologie. In: Fritz Hockenjos (Hrsg.): Wanderführer durch die Wutach und Gauchachschlucht, Rombach, Fryburg 1973, S. 11–39.
• Erwin Rutte: Rhein – Main – Donau. Wie – wann – warum sie wurden. Eine geologische Geschichte. Sigmaringè 1987, ISBN 3-7995-7045-4.
• Manfred Stephan: Meteoriteneinschlag und Sedimentbildung. Zur Diskussion tertiärer Molasse-Transporte und -ablagerungen nach dem Ries-Impakt. In: Studium Integrale. Journal 5/2, 1988, S. 69–83

Weblinggs

• Zu dè Broblematik vo dè Graupèsandrinnè un dè Wûrkigè vom Rys-Ereignis
• Sebastian Martin: „Die Flussgeschichte der oberen Donau“ (PDF; 467 kB)
• Urdonau un Altmüèl (mit ergänzendè Abbildigè)

Einzelnõchwys

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Urdonau“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.