Wurm
| Wurms | |
|---|---|
| |
| Lumbricus terrestris, die gewone erdwurm | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Subkoninkryk: | |
| (geen rang): | Hatschek, 1888
|
| Filums | |
|
Sien teks | |
Wurms is 'n informele groep van diere, waarvan daar meer as 25 000 spesies is. Bekende stamme van wurms is die ringwurm (Annelida), die platwurm (Platyhelminthes) en die snoerwurm (Nemertea).
Die term "wurm" word vir 'n aantal ongewerwelde diere met soortgelyke uiterlike voorkoms, maar sterk afwykende afstamming en/of ontwikkeling gebruik. Dit is 'n informele (polifiletiese) groep wat 'n versameling van diverse groepe uit verskillende ander groepe omvat. Die platwurm, byvoorbeeld, behoort aan die superfilum Platyzoa, waaraan die drasties afwykende raderdiertjies (rotifere) ook aan behoort.
Wurms kom oor die hele wêreld en in die mees uiteenlopende omgewings voor. Sommige spesies leef op land of in varswater, maar die meeste lewe in die see. Die lewenswyse is ook wyd uiteenlopend; talle spesies lewe as parasiete in of op ander diere, ander is vrylewend of nie-parasitêr. Gemeenskaplike kenmerke is die swak, langwerpige liggaam en die meestal gesegmenteerde lengte van enkele millimeters tot sentimeters. Daar is egter ook wurms wat meer as 10 meter lank kan word, soos die runderlintwurm (Taenia saginata).
Algemeen
[wysig | wysig bron]Onder die ou groep van die wurms (Vermes) is alle bilateraal simmetriese diere (onderafdeling Bilateria) wat normaalweg geen stewige skelet besit en nie op 'n vaste plek leef nie, saamgevat. Hierdie definisie bepaal hom egter meer by die uiterlike bou en lewenswyse as by hulle plek in 'n soölogiese sisteem.
Op grond van die beskikbare kennis oor die embrionale ontwikkeling, die anatomie en die afstamming, word die wurmgroep teenswoordig verdeel in 'n aantal afsonderlike stamme (phyla) wat op uiteenlopende plekke in die sisteem tuishoort. Afhangend van die betrokke wetenskaplike se uitgangspunt, is daar al tussen 7 en 22 verskillende phyla beskryf. In hierdie artikel word grotendeels die indeling van Grzimek (in Het leven der dieren) gevolg.
Die phyla Ectoprocta en Entoprocta is vroeër onder die phylum Bryozoa saamgegroepeer. Later het dit geblyk dat die Entoprocta geen egte liggaamsholte het nie maar wel 'n pseudoseloom, dit wil sê die liggaamsholte is tussen die mesoderm en die endoderm. Na aanleiding hiervan word die Entoprocta onder die versamelgroep pseudocoelomata en die Ectoprocta met 'n ware seloom saam met ander diere met 'n ware seloom geklassifiseer.
Die phyla Priapulida, Sipunculida en Echiura wyk blykbaar af van die evolusionêre lyn van gelede wurms tot geleedpotiges (phylum Annelida tot phylum Arthropoda). Hulle besit wel baie kenmerke van die gelede wurms. Die phylum Onychophora is ʼn duidelike tussenvorm tussen gelede wurms en geleedpotiges en is daarom lank beskou as die vermiste skakel in die ontwikkelingslyn tussen die twee organismegroepe.
Hulle liggame is opgebou uit ʼn aantal in- en uitwendige gelyke segmente; die buitenste huidlaag (kutikula) is swak en die harsings lyk uitwendig nog na die van gelede wurms. Ooreenkomste met die geleedpotiges is onder meer die kloutjies aan die pote, 'n chitienneerslag in die kutikula wat tydens groei vervelling noodsaak, asook die harsings wat in verskillende dele opgedeel kan word en wat vergelykbaar is met die senuweeknope van die geleedpotiges.
Die stam Pentacoela word in twee groepe verdeel, naamlik in die kraagdraers (phylum Hemichordata of Branchiotremata) en die armdiere (Branchiata), wat tot die noemgroep Deuterostomia behoort. Dit is diere by wie 'n anus ontstaan het op die plek waar die oermond (tydens embrionale ontwikkeling) geleë was; op die teenoorgestelde end ontwikkel 'n mond. Dieselfde geld vir die pylwurms (phylum Chaetognatha) en dit was een van die belangrikste redes waarom hierdie 10 cm lange seelewende organismes van die ander wurmvormige organismes geskei is.
Rondewurms
[wysig | wysig bron]Ongelede of rondewurms is meestal lang, uitgerekte ronde organismes. Die meeste soorte is mikroskopies klein, maar baie langer soorte kom ook voor. Hulle lewe meestal in varswater en op vogtige plekke op die land (mos, dakgeute, ensovoorts). Alle rondewurms besit 'n primêre liggaamsholte (pseudoseloom), maar die 6 klasse vertoon verder taamlik uiteenlopende kenmerke.
Die liggaam besit dikwels 'n vaste aantal selle, wat dan kenmerkend is vir 'n bepaalde spesie. Baie van hierdie wurms is parasiete wat op plante, diere en die mens parasiteer. Ongelede wurms, wat tans eerder rondewurms (phylum Aschelminthes of Nemathelminthes) genoem word, vorm 'n wyd uiteenlopende groep. Die 6 klasse vertoon geen gemeenskaplike kenmerk nie en die phylum is daarom nie duidelik van die ander onderskeibaar nie. Om die rede gebeur dit dat die klasse soms as aparte phyla beskou word, soos in die geval van die stekelsnoetwurms (phylum Acanthocephala).
Liggaamsbou
[wysig | wysig bron]Rondewurms is meestal lang, uitgerekte, silindervormige diere. Hulle liggame is bilateraal simmetries en is nie in segmente verdeel nie (ongelid). Binne die liggaam word die primêre liggaamsholte of pseudoseloom aangetref wat uit die ruimte tussen die endoderm en die mesoderm ontstaan. Die liggaam word beskerm deur 'n harde deklaag, die kutikula, wat deur die selle van die epidermis afgeskei word.
Hierdie harde laag kan nie vergroei nie, en daarom moet hierdie organismes tydens die ontwikkeling van larwe tot volwassene enkele kere vervel. ʼn Ware kop kan by baie soorte nouliks onderskei word: die voorste gedeelte van die liggaam is slegs herkenbaar aan die mond waaromheen sintuigorgaantjies gerangskik is.
Dikwels is die aantal selle waaruit die liggaam opgebou is, konstant en kenmerkend vir die soort. Asemhalingsorgane en 'n bloedvatstelsel ontbreek by hierdie organismes; daar kom wel protonefriede, 'n eenvoudige senuweestelsel en manlike of vroulike geslagsorgane voor.
Indeling
[wysig | wysig bron]Die bekendste en vormrykste klas van die rondewurms is die raderdiertjies (Rotifera), waarvan ongeveer 2 000 soorte bekend is. Hierdie mikroskopies klein diertjies (tot 0,5 mm) kom wêreldwyd voor, meestal in varswater. Hul deurskynende liggaam kan onderverdeel word in 'n kop, lyf (romp) en voet.
Op die kop is 'n trilhaarkrans, die raderorgaan of korona en die mond. Die golfbeweging wat die trilhare maak, wek waterstrome op en voer die voedseldeeltjies na die mond. Opvallend by raderdiertjies is die teenwoordigheid van 'n koumaag wat aan die binnekant met skerp tandjies (trofi) bedek is. By sommige soorte is hierdie tandjies verleng en die dier kan 'n prooi daarmee vasgryp. Die raderorgaan dien dan slegs as 'n soort fuik.
Op die koumaag volg 'n dikwandige maag en derm, wat saam met die geslagsapparaat en die nierstelsel in die kloaka uitmond. Die geslagsorgaan van die wyfie word 'n eierdooierstok genoem en bestaan uit ʼn kleinerige eierstok en 'n groterige dooierstok (dooierklier). Tydens voortplanting word eierselle afgeskei wat deur die dooierstok van dooier voorsien word. Verteenwoordigers van die kleinerige orde Seisonida lewe net in die see. Hulle sit vas op die kieue van hul gasheer en die trilhaarkrans is by hulle swak ontwikkel.
Die Digononta, wat in varswater meestal op waterplante leef, het ʼn gepaarde eierdooierstok en plant altyd partenogeneties voort (dit wil sê die eiersel ontwikkel sonder bevrugting). Daar kom dan ook geen mannetjies voor nie. By die Monogononta is die mannetjies baie kleiner as die wyfies. Hulle besit ʼn goed ontwikkelde geslagsapparaat maar geen dermkanaal nie en kan dus hoogstens 'n paar dae leef. Hierdie organismes kan geslagtelik sowel as partenogeneties voortplant.
Die Monogononta leef veral in water in verhouding tot plankton. Die kutikula is by hulle omvorm tot 'n dik pantser waarin die voet en die raderorgaan teruggetrek kan word. Die 200 soorte van die klas Gastrotricha lyk soos raderdiertjies maar hulle het geen trilhaarkrans nie. Daar is wel trilhaarbande aan die buikkant aanwesig waarmeehulle oor die grond kan gly. Soms is groepies trilhare saamvergroei tot ʼn borsel wat as 'n voetjie kan dien.
Die liggaam is afgeplat en dikwels met plaatjies en stekeltjies oortrek. In die gevurkte stert mond kliere uit wat ʼn klewerige stof afskei waarmee hulle hulle vinnig kan vasheg. Oorspronklik het hierdie organismes slegs in seewater voorgekom, maar teenswoordig kom hulle veral in varswater voor. Perdehaarwurms (klas Nematomorpha) word tot 1 m lank en is ongeveer 1 mm dik, meestal opgerol en kom in vlak water voor, selfs in amper opgedroogde poeletjies.
Die volwasse wurms teer op voedsel wat die larwes via hulle vel opgeneem het. Hulle het dan ook 'n gereduseerde dermkanaal. Die pseudoseloom is gevul met miljoene eiers wat in die water vrygestel word. Die larwes is aan die kopkant voorsien van 'n boorapparaat en 'n krans van hakies waarmee hulle 'n gasheer kan deurboor. Onder ongunstige toestande (droogte) kan die larwes 'n kapsel vorm en ensisteer. Indien die sist deur 'n insek geëet word, kom die larwe in sy maag vry.
Dit boor deur die maagwand en bly in die liggaamsholte totdat dit byna geslagsryp is. Die wurm verlaat dan die insek om in die water geslagsryp te word. Dit is opmerklik dat al is die gasheer 'n landdier, die parasiet hom dwing om na die water te gaan. Die perdehaarwurms van die genus Nectonema leef in die see en parasiteer op garnale. Tot die klas Kinorhyncha behoort klein diertjies (tot 1 mm) wat op die seebodem leef. Deur insnoering van die kutikula ontstaan daar uiterlik 13 ringe, maar inwendig is die liggaam nie verdeel nie.
Die senuweestelsel vertoon op elke 2e ring ʼn senuweeknoop. Al 400 soorte stekelsnoetwurms (stekelneuswurms, klas Acanthocephala) is parasiete en hulle kry hul naam van die hakies aan die voorkant van die liggaam waarmee hulle hulle aan die dermwand van hul gasheer vasheg. Hulle word meestal net 'n paar sentimeters lank en is verleng en rond. Die larwes leef in ongewerwelde diere, terwyl volwasse diere in die dermkanaal van gewerweldes voorkom.
Hulle neem via die liggaamswand verteerde voedsel van die gasheer op. Die bevrugte eiers van hierdie wurms word saam met die faeces van die gasheer na buite uitgeskei en word dan deur ʼn tussengasheer (insek of skaaldier) opgeëet. In die tussengasheer ontwikkel die larwe tot 'n bepaalde stadium. Indien die tussengasheer deur 'n eindgasheer ('n gewerwelde dier) opgeëet word, groei die larwe verder tot 'n volwasse dier. Macracanthorhynchus hirudinaceus is verreweg die grootste soort en word tot 65 cm lank en leef in die derm van varke.
Macracanthorhyncus hirudinaceus se larwes ontwikkel tot 'n tipe kewerlarwe wat weer deur die varke gevreet word. Hierdie parasiet kom ook by insekte-etende roofdiere en ape voor en soms ook by die mens. Die 2,5 mm lange Polymorphus boschadis word in die derms van eende aangetref, terwyl die stekelkopwurm (Echinorhynchus boschadis) op forelle parasiteer.
Wurmsiektes
[wysig | wysig bron]Wurmsiektes is 'n belangrike groep onder die parasitiese siektes wat die mens kan opdoen. Ligte infeksies verloop meestal sonder behandeling. Baie wurmsiektes kom veral in die trope, subtropiese en warm streke voor. Die wurms wat by die mens as parasiete voorkom, behoort tot 3 klasse, naamlik die lintwurms (Cestoda), suigwurms of bloedbotte (Trematoda) en draadwurms (Nematoda).
Lintwurms
[wysig | wysig bron]Die beeslintwurm (Taeniarhynchus saginatus of Taenia saginata) kom in die Westerse lande taamlik algemeen voor. Dit kan tot 10 m lank word en bestaan uit 'n kop en proglottis (liggaamsegmente) van 2 cm in lengte en 0,5 cm in breedte wat gereeld afgewerp word en dan in die ontlasting voorkom. Die eiers van die lintwurm wat in 'n dragtige proglottied voorkom, moet deur 'n bees ingesluk word om die voortbestaan van die wurmsoort te verseker. In die bees (tussengasheer) ontwikkel die bevrugte eiers tot larwes.
Die larvale stadium (blaaswurm) kom in die vorm van 'n blasie in die spierweefsel (dit wil sê die vleis van die bees wat deur die mens geëet word) voor. Die mens neem hierdie larvale stadium in en raak dus besmet deur beesvleis wat nie lank genoeg gekook is nie, te eet. Besmetting met hierdie wurmsoort veroorsaak selde klagtes. Die varklintwurm (Taenia solium) word ongeveer 3 m lank. Die tussengasheer is 'n vark, maar soms ook die mens.
Die blaaswurm ontwikkel in die spiere van die vark maar kanook in ander dele van die menslike liggaam voorkom, byvoorbeeld in die brein (met ernstige gevolge). Die dwerglintwurm (Hymenolepis nana) het geen tussengasheer nodig nie. Die mens herberg sowel die volwassewurm, wat ongeveer 2 cm lank is, as die larvale stadia in diederms. Die infeksie wat van mens tot mens oorgedra word, veroorsaak min klagtes. Echinococcus granulosus is ʼn lintwurm wat by honde voorkom.
Meestal tree 'n skaap as tussengasheer op, maar die mens kan ook as tussengasheer optree. Die larvale stadia setel gewoonlik in die lewer en soms ook in die longe. Hierdie blase kan baie groot word en lewensgevaarlik wees.
Suigwurms (bloedbotte)
[wysig | wysig bron]Een van die belangrikste tropiese siektes is skistosomiase (bilharzia), wat deur die genus Schistosoma veroorsaak word. Eiers van die parasiet is selfs in die mummies in Egipte gevind. Hierdie wurms het vir hul lewensiklus bepaalde varswaterslakke nodig wat net in warm gebiede voorkom. Die skistosomas kan in die veneuse vate van die bekken en derm voorkom en word ongeveer 2 cm lank. Die eiers word uitgeskei deur middel van ontlasting of urien wat in die water te lande kom.
Die vryswemmende larwe (mirasidiumlarwe) wat uit die eier ontwikkel, verander in 'n sporosist en soek 'n slak op en dring dit binne. In hierdie tussengasheer vermenigvuldig dit, en na 'n tyd ontwikkel dit in ʼn volgende generasie larwes (genoem serkaria), wat in die water beland. Die vryswemmende serkaria dring dan deur die vel van die mens. Twee spesies wat algemeen in Suid-Afrika voorkom, is Schistosoma haematobium, wat urinêre bilharzia veroorsaak, en Schistosoma mansoni, wat dermbilharzia veroorsaak.
In die geval van Schistosoma haematobium boor die serkaria tot in die veneuse bloedvate en gaan via die hart na die longe, waarvandaan hulle na die lewerpoortaarstelsel migreer. Volwasse wurms ontwikkel na 6 weke en beweeg na die blaas, waar paring tussen die volwasse mannetjies en wyfies plaasvind. Eiers word gelê, wat weer met die ontlasting uitgeskei kan word en sodoende 'n waterbron kan besmet. 'n Volwasse wurm kan tot 30 jaar in die mens leef.
Simptome soos bloedarmoede, traagheid, lusteloosheid, duiseligheid en bloed in die urien kom voor. Die eiers van Schistosoma haematobium is voorsien van 'n terminale stekel en dring die bloedvate in die blaas binne en veroorsaak so bloed in die urien. Die tussengasheerslak is die genus Bulinus. Schistosoma mansoni veroorsaak dermbilharzia. Sy lewensiklus stem ooreen met die van Schistosoma haematobium, maar hierdie parasiet leef in die dermbloedvate en lê sy eiers in die dermkanaal.
'n Hewige besmetting veroorsaak lewerbeskadiging, algemene swakheid, bloedarmoede en koorsaanvalle. Die eiers het 'n laterale stekel. Die tussengasheerslak is die genus Biomphalaria. Schistosoma mansoni is effens kleiner as Schistosoma haematobium. 'n Derde tipe Schistosoma is Schistosoma japonicum, wat meestal tot dieselfde simptome as Schistosoma mansoni aanleiding gee. Daar is verskeie geneesmiddels vir skistosomiase, maar die meeste het een of ander newe-effek.
Ligte infeksies met min wurms lei tot min klagtes. In bilharzia-gebiede moet ʼn mens uiters versigtig wees ten opsigte van die gebruik van bad- en drinkwater. Van die baie ander suigwurms wat by die mens voorkom, moet nog enkeles genoem word. Die gewone lewerbot (Fasciola hepatica), wat in die lewer en galweë voorkom, lei tot siektes onder skape. Die mirasidiumlarf het 'n slak as tussengasheer nodig. Die serkaria wat die slak verlaat, heg hulle op waterplante vas, en die mens word meestal besmet deurdat hy van die waterplante eet.
Ligte infeksies is nie hinderlik nie maar swaar besmettings veroorsaak lewerbeskadiging. Die Chinese lewerbot (Clonorchis sinensis) word soms van die Verre Ooste af oorgedra; slegs hewige infeksies lei tot klagtes. Paragonimus westermani is 'n longsuigwurm wat vir sy lewensiklus twee tussengashere nodig het: 'n slak en 'n krap. Deur besmette krapvleis te eet, kan die mens geïnfekteer word. Hierdie wurm, wat longklagtes en bloed in die speeksel veroorsaak, kom nie in Europa voor nie.
Draadwurms
[wysig | wysig bron]Filariawurms is weefseldraadwurms en is 'n tipiese tropiese (warmgebiede) parasiet omdat die vektore hiervan slegs in die trope (of baie warm gebiede) voorkom. Die siekte wat hierdie wurms veroorsaak, word filariase genoem. Die siekte filariasis bancrofti (wuchereriasis bancrofti), waarvan die verwekker Wuchereria bancrofti is, is een van die algemeenste tropiese siektes. Die volwasse wurms, wat 4 tot 8 cm lank is, leef in die limfvate en limfkliere.
Die larwes of mikrofilariae van hierdie parasiet word oorgedra deur die Anopheles- en die Culex-muskiet en beweeg veral snags vanaf die limfvate na die bloedvate. Deur verstopping van ontsteekte limfvate kan by swaar infeksies onder meer elifantiase (olifantsiekte) ontstaan. Loa loa is 'n filariawurm wat in Wes- en Sentraal-Afrika voorkom en ongeveer 5 cm lank word. Die infeksie word oorgedra deur die steek van 'n Chrysops-vlieg. Dracunculus medinensis is ʼn draadwurm wat in Afrika en die Midde-Ooste voorkom.
Die wyfie leef onder die vel, meestal van die onderbeen. Dit veroorsaak 'n velsweer waardeur larwes na buite boor. 'n Klein tipe waterkreef tree as tussengasheer op, en infeksie vind plaas deurdat besmette kreef geëet word. Dermnematodes leef in die dermholte en kom basies orals in die wêreld voor. Slegs die belangrikstes word hier bespreek. Enterobius vermicularis kom wêreldwyd voor. Die wurm is ongeveer 1 cm lank en le sy eiers rondom die anus. Deur te krap, kom die eiers aan die vingers en dit kan deur die mond ingeneem word en dan in die derm tot volwassenheid groei.
Die infeksie versprei maklik na ander gesinslede en klasgenote. 'n Gejeuk om die anus is die belangrikste simptoom, maar hewige infeksies kan lei tot buikklagtes. Die spoelvormige wurm Ascaris tumbricoides is ongeveer 30 cm lank en so dik soos 'n erdwurm. Die mannetjies en wyfies paar in die intestinum (derm) van die gasheer (mens). Die eiers word dan bevrug en met 'n taai dop bedek en saam met die faeces uitgeskei. In swak higiëniese toestande kan die bevrugte eiers via voedsel of water deur 'n geskikte gasheer ingeneem word.
Die larwes broei nou in die spysverteringskanaal uit en boor tot in die venas en limfvate van die gasheer se dermwand. Die larwes word via die hart verder vervoer na die kapillêre van die longe; die larwes word groter en breek deur na die longsakke en luggange en beweeg via die tragea en esofagus terug na die spysverteringskanaal. Die larwes word binne 2 maande volwasse. Die mens is die enigste gasheer. Die wurms rig die meeste skade aan tydens migrasie, veral in die longsakke, waar hulle inflammasie veroorsaak.
Ascaris-wurms kom ook in die blindedermaanhangsel, galbuise, neus en sinusse voor. Die ernstigste simptome is dermobstruksie, buikpyn en afsluiting van 'n galbuis. Die sweepwurm (Trichuris trichiura) is 'n dunnerige wurm wat ongeveer 4 cm lank is. Net soos Ascaris lumbricoides het hierdie wurm ook 'n ontwikkelingstadium in die grond nodig voordat dit via die mond 'n persoon kan infekteer. Swaar infeksies lei soms tot buikpyn en diarree, en soms ook tot bloedarmoede en uitsakking van die rektum.
Die mynwurm (haakwurm; Ancyclostoma duodenale) en Necator americanus is dunnerige wurms wat 1 cm lank is en aan die dermwand vasbyt en daar voed deur bloed te suig. Die eiers wat saam met die faeces uitgeskei word, het 'n warm klimaat nodig vir ontwikkeling. Infeksie geskied deurdat die ontwikkelende larwes via die vel indring. Slegs swaar (hewige) infeksies gee simptome: bloedarmoede en soms buikklagte wat met 'n maagsweer verwar kan word.
Strongyloides stercoralis is ʼn wurmpie wat ongeveer 2 mm lank is en maag- en dermklagte asook urtikaria kan veroorsaak. In die faeces word geen eiers gevind nie, maar wel larwes. Die larwes het gewoonlik ‘n ontwikkelingstadium in die grond en 'n warm klimaat nodig voordat dit 'n persoon via die vel kan infekteer. Soms kan die larwes sonder enige tussenstadium die draer reïnfekteer en dan 'n ernstige, selfs dodelike outoïnfeksie veroorsaak.
Wurmagtiges
[wysig | wysig bron]In biologie word 'n relatief lang, dun en pootlose liggaam as wurmagtig beskryf. Talle diere, wat definitief nie wurms is nie, het die woord wurm in die naam, soos wurmsalamanders, -akkedisse en -slange. Sekere insekte word selfs na hul larwestadium as wurms beskryf, dink byvoorbeeld aan die meelwurm.
Taksonomie
[wysig | wysig bron]Hier volg enkele van die meer bekende groepe wurms:
- Acanthocephala (Haakwurms)
- Annelida (Ringwurms)
- Chaetognatha (Pylwurms)
- Gnathostomulida (Tandmondwurms)
- Nematoda (Rondewurms)
- Nematomorpha (Snaarwurms)
- Nemertea (Snoerwurms)
- Onychophora (Fluweelwurms)
- Platyhelminthes (Platwurms)
- Sipuncula (Spuitwurms)
- Priapulida (Peniswurms)
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 161 - 166
