Sywurm
| Sywurm | |
|---|---|
| |
| Prometheus silkworm | |
| |
Gedomestikeerd
| |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Klas: | |
| Orde: | |
| Familie: | Bombycidae
|
| Genus: | Bombyx
|
| Spesie: | B. mori
|
| Binomiale naam | |
| Bombyx mori Linnaeus, 1758
| |
Die sywurm (Bombyx mori, wat in Latyn beteken: "sywurm van die moerbeiboom") is die larwe van 'n mot. Die insekte word só genoem omdat hulle met hul speekselkliere 'n kokon van sy spin. Die spesie is van groot globale ekonomiese belang, siende dat die syproduksie geheel en al hiervan afhanklik is. Sywurms vreet net moerbeiblare. Oorspronklik het sywurms slegs in die noordelike gedeeltes van China en Persië (die huidige Iran) voorgekom.
Biologiese en ander feite
[wysig | wysig bron]Sywurms vreet ongelooflik baie, en vreet dag en nag (dit is 'n eienskap wat al die larwes van die orde Lepidoptera in gemeen het). Hulle groei daarom baie vinnig. Vervelling is náby wanneer die koppies van die larwes donkerder verkleur. Sywurms vervel gemiddeld vier keer. Daarná verander hulle in papies. Hulle lyfies word gelerig, en hulle velletjies span stywer. Nét voordat hulle in papies verander, spin hulle hulself toe in 'n kokon, of papiehuisie. Tydens hulle rustyd in die kokon, verander hulle in motte.
Die kokon bestaan uit 'n enkele sydraad, wat tussen 300 tot 900 meter lank is. Die vesels waaruit dit bestaan, is blink en baie fyn. Die deursnit van die draadjie is maar slegs 1/100ste van 'n millimeter. Tussen 4 400 en 6 600 kokonne word benodig om 'n kilogram sy te verkry. Na berekening word ten minste 32 000 metrieke ton onverwerkte sy per jaar geproduseer. Om dit reg te kry, word vier en 'n half miljoen ton se moerbeiblare verorber.
Teen die tyd wat die gedaanteverwisseling van 'n papie na 'n mot toe plaasgevind het, moet die mot sy pad na buitentoe deur die kokon vreet. Die gaatjie breek die sydraad, en dit maak dan die kokon nutteloos vir die sy-industrie. Daarom word die sywurmpapies binne hul kokonne in kookwater gegooi. Dit vergemaklik die proses van uitrafeling van die onverwerkte sy. (In Korea is die gekookte papies 'n lekkerny).
Die mot (of volwasse fase) is al vir duisende jare lank geteel vir syproduksie. Dit kan nie vlieg nie. Dit het 'n vlerkspan van ongeveer vyf sentimeter en 'n wit, harige lyfie. Siende dat die teelgeskiedenis so oud is, en in die lig van die insek se ekonomiese belang, word die sywurmgenoom die onderwerp van intensiewe navorsing, vroeg in die 21ste eeu.
Die mier is een van die sywurm se gedugste vyande. Miere vreet sywurms op.
Sywurms kan besmet word met aansteeklike siektes, soos dié veroorsaak deur protosoë, swamme, virusse en bakterieë. Louis Pasteur, die Franse mikrobioloog het op sy dag verskeie sywurmsiektes bestudeer.
Die sywurm se natuurlike voedsel is moerbeiblare. Die larwe is aanvanklik swart, maar groei na 36 tot 45 dae tot 'n roomwit ruspe van 75 mm. Die larwe vreet van die oomblik dat hy uitbroei byna onophoudelik. Na onderskeidelik 6, 12, 18 en 26 dae "slaap" die ruspe egter vir sowat 24 uur wanneer hy ook vervel.
Die ruspe het 'n gladde vel, ʼn horinkie op die agterlyf en 9 asemhalingsopeninge aan die sye. Sodra die ruspe volgroei is, spin hy hom in 'n wit of geel kokon toe, waar hy eers in 'n papie en dan in 'n mot verander. Die sy is afkomstig van spesiale kliere (wat speeksel by baie ander insekte vorm) wat deur ʼn smal opening net agter die mond gepers word.
Die vloeistof word hard sodra dit met lug in aanraking kom. Die kokon word met 'n enkele draadjie van tot 900 m gespin. Na 10 tot 12 dae kruip die mot by die punt van die kokon uit. Hy is ook roomwit van kleur met ligte bruin strepies oor die voorste vlerke en hy is baie harig. Die motte het ʼn gemiddelde vlerkspan van 50 mm. Die wyfies is groter as die mannetjies en lê tussen 300 en 500 eiertjies.
Die motte leef ongeveer 4 dae, vreet glad nie en vlieg baie selde. Die eiertjies is aanvanklik geel, maar verkleur later tot ʼn donker grys en broei na ongeveer ʼn jaar uit wanneer nuwe blare aan die moerbeiboom verskyn. Wanneer sywurms vir die vervaardiging van sy aangehou word, word die papies binne die kokonne deur middel van warm lug doodgemaak sodat die sydraad heel kan bly.
Daarna word die kokon in warm water geplaas om die sydraad sag te maak. Die punte van 5 of meer kokonne word dan saam om 'n tol gedraai totdat die sydraad heeltemal van die kokon afgedraai is. Later word die afsonderlike draadjies saamgedraai in een draad wat geskik is om geweef te word.
Sowat 1 500 kokonne is nodig om 1 kg sy te vervaardig. Die belangrikste syprodusente is Japan, China, Indië, Rusland, Italië, Brasilië en Frankryk. Japan vervaardig sowat twee derdes van die wêreld se sy. Die Ooste is besonder geskik vir die vervaardiging van sy omdat sywurms daar nie soos in Europa slegs een siklus voltooi nie, maar 6 of meer geslagte in 'n jaar kan oplewer.
Geskiedenis
[wysig | wysig bron]'n Chinese legende vertel dat 'n keiserin, genaamd Xi Ling-Shi, lank, lank gelede 'n sywurm raakgesien het. Toe sy aan die wurm raak, het 'n sydraadjie aan haar vinger vasgesit. Van die sy het rondom haar vinger begin draai, en toe het sy opgemerk dat die sy vanaf 'n kokon kom. Streng maatreëls is egter toegepas om die "geheim" van sy nie aan ander lande te verklap nie en teen 600 v.C. het die Chinese ʼn bloeiende syhandel met lande om die Middellandse See gehad.
In omstreeks 400 n.C. het ʼn Chinese prinses egter sywurmeiertjies en sade van die moerbeiboom uit die land na Korea gesmokkel van Korea het dit na Japan en Indië versprei. Sywurms (Bombyx mori) is eers in omstreeks 550 n.C. vir die eerste keer in Europa geteel toe twee Westerse monnike wat sendingwerk in die Ooste gedoen het, eiertjies na Konstantinopel teruggeneem het. Van Konstantinopel (vandag Istanboel) het dit na die res van Europa en ook na ander wêrelddele versprei. Die sywurm is inheems aan China, maar is deur die eeue in so 'n mate gedomestikeer dat dit vandag nie meer in die natuur aangetref word nie.
Bron
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 65
 |
Wikimedia Commons bevat media in verband met Bombyx. |
