Eng-lân ê le̍k-sú

Eng-lân ê le̍k-sú.

Sú-chêng

Kun-kù khó-kó͘ chèng-kù, siāng chá tī kin-á-ji̍t kóng ê Eng-lân tē-hng chhut-hiān ê hui hiān-tāi chéng jîn-lūi sī Homo antecessor, in sī 78 bān tang chêng ê chióng-lūi, Eng-lân chāi-tē só͘ hoat-kiàn ê kut-thâu sio̍k 50 bān tang chêng.^[1]

Tī Norfolk ê Happisburgh chng, ū hoat-kiàn chha-put-to 90 bān tang chêng chè-chok ê jîn-chō-bu̍t. Siōng-bô ū 9 pho sú-chêng jîn-kûn tùi Au-chiu lâm-pêng sóa ji̍p Eng-lân, kî-tiong siāng bóe chi̍t kûn sī tī 15,000 tang chêng ê sî seng-oa̍h tī kin-á-ji̍t ê Nottinghamshire, Norfolk kap Devon téng tē-hng. Hit-chūn ê Pak Hái iáu koh sī pêⁿ-po͘ kap nâ-á tē.^[2]

Stonehenge tāi-khài tī Ch. 3000–1500 nî kan khí-siat.

Keng-kòe Ch. 4700 nî kàu Ch. 2000 nî kan ê Sin-chio̍h-khì sî-kî, Eng-lân ê jîn-kháu chiàu ko͘-sǹg chin-ka kàu 300,000 chó-iū. Tī Ch. 3000 nî ê sî, í-keng ū ēng chio̍h-thâu khí ê piah hun-keh thó͘-tē.^[2]

Lô-má ê oán-cheng kap thóng-tī

Ch. 55 nî ê sî, Lô-má-lâng thâu chi̍t pái ji̍p-chhim Eng-lân. Caesar niá nn̄g-ê kun-thoân, kò-pia̍t tāi-khài 5 chheng lâng, hiòng Britain tē-hng chìn-peng, tāi-seng tī Deal hū-kīn chiūⁿ-hōaⁿ. Tong-sî Eng-lân pō͘-cho̍k ê chi̍t-ūi siú-léng sī Cassivellaunus. Keng-kòe chē pái chiàn-tò͘ liáu-āu, Caesar thè-kun. Chóng-sī chit chūn Britain lâm-pō͘ chi̍t kóa pō͘-cho̍k mā khai-sí Lô-má-hòa^[3]

Kàu Claudius chò Lô-má hông-tè ê sî, chiong-kun Aulus Plautius tī Āu 43 nî niá tāi-iok 2 bān lâng ê kun-tūi kòe Eng-lân. Keng-kòe tī Medway Khe Chiàn-tò͘, Caratacus só͘ chhōa-thâu ê chāi-tē kun-tūi hō͘ Lô-má phah-pāi. Liáu-āu hông-tè Claudius niá peng lâi kàu Eng-lân hiòng chāi-tē siâⁿ-chhī Camulodunum chò siāng bóe ê kong-kek. Chit kái ê chiàn-sū, hō͘ Lô-má khai-sí liáu tùi Eng-lân ê cheng-ho̍k.^[3]

Āu 47 nî ê sî, Boudicca niá-chhōa ê Iceni siā hiòng Lô-má thóng-tī hoat-tōng hoán-khòng. Boudicca sī goân Iceni ông Prasutagus ê bó͘, chá-chêng Prasutagus sí āu, Lô-má hêng-séng chèng-hú chhim-hoān liáu in-ê pō͘-cho̍k. Boudicca ê kun-tūi ji̍p-chhim liáu pau-koat Lô-má ê tē-hng siú-hú Colchester chāi-lāi ê só͘-chāi. Té-bé tī Watling Tōa-ke Chiàn-tò͘, Boudicca phah-su Lô-má chiong-kun Suetonius Paulinus ê kun-tūi, liáu-kiat hoán-khòng.^[3]

Keng-kòe chē pái ê Lô-má oán-cheng, goân-sú ê pō͘-chok hiòng pak-pêng thè-āu, sán-seng liáu Tyne-Solway Sòaⁿ. Tāi-khài tī 120 nî ê sî, 80 mai tn̂g ê Hadrianus ê Tn̂g-siâⁿ khí-siat. Āu--lâi koh ū chi̍t chōa khah té ê Antoninus ê Tn̂g-siâⁿ.^[4]

268 nî ê sî, Eng-lân ê chóng-tok Carausius chū chheng hông-tè.^[3]

Eng-lân ê káng-kháu, kim-sio̍k kap cho͘-sòe ū pang-chō͘ Lô-má siong-gia̍p ê chok-iōng. Āu--lâi chia mā sī Au-chiu ê lông-sán-tē, pí-lūn 359 nî ê sî, Iulianus hông-tè cho͘-chit chûn-tūi chū Eng-lân sàng kok-bu̍t kòe Rhine Hô tē-khu.^[3]

Anglo-Saxon ê chhim-ji̍p

430 nî ê sî, chi̍t kóa sió ông-kok ê liân-bêng thâu-lâng Vortigern, chhōe Saxon lâng chò iông-peng lâi tùi-khòng So͘-kat-lâng kòe--khì ê Pict lâng kap chi̍t kóa Ài-ní-lân sè-le̍k. Tong Pict lâng hòng-khì chhim-ji̍p liáu-āu, Vortigern ê tông-bêng sè-le̍k soah kī-choa̍t la̍p chìn-chêng chhiáⁿ Saxon iông-peng ê só͘-hùi, tè-bé Saxon lâng tùi Tang Anglia tē-hng khai-sí hoán-loān, hiòng Thames Valley tē-hng hoat-tián, chiàm-niá chng-siā kap chháu-tē. Saxon lâng āu--lâi koh kā in kâng cho̍k ê lâng ín--lâi. Hia sin ji̍p--lâi ê German pō͘-cho̍k chòe chú-iàu hâm Schleswig ê Angle lâng, Elbe Khe iân-chōa ê Saxon lâng, Kē-tē-kok ê Frisia lâng, kap Tan-be̍h hái-kîⁿ ê Jute lâng. Chia-ê chu pō͘-cho̍k, tī 6 sè-kí ê sî hō͘ le̍k-sú-ka thóng chheng chò "Anglo-Saxon lâng". In-ê khui-khún-chiá, hiòng Thames Khe, Trent Khe kap Humber Khe iân-sòaⁿ hoat-tián.^[5]

540 nî-tāi, tùi Ai-ki̍p hiòng kui-ê Lô-má-hòa sè-kài thoân-jiám chhut chi̍t kái un-e̍k, ū-ê gián-kiù kè-sǹg hit-chūn goân-té 3, 4 pah-bān jîn-kháu kiám kah chhun 1 pah-bān chó-iū. Un-e̍k tùi chāi-tē jîn-kûn ê táⁿ-kek sī pí Anglo-Saxon khún-hō͘ koh khah giâm-tiōng, che mā sī āu--lâi Anglo-Saxon thang kè-sio̍k hiòng Eng-lân sai-pêng hoat-tián ê goân-in chi it. Kî-tiong Saxon ê chi̍t ūi thâu-lâng Ceawlin pa̍t tī 577 nî ê sîhoat-tián kàu Cirencester, Gloucester, kap Bath; i-ê sè-le̍k tè-bé koh hiòng Eng-lân tiong-ng thàng kòe, pek cháu chāi-tē ê kok-ông. Tang-tiong ia̍h ū-ê chāi-tē jîn-kûn sóa hiòng Hoat-lân-se sai-pak-pêng ê Armorica, sán-seng chi̍t kûn kiò Breton lâng ê cho̍k-hē. Breton lâng ū pō͘-hūn āu--lâi koh tòe William Cheng-ho̍k-chiá ji̍p Eng-lân.^[5]

Viking lâng ê khok-tiong

878 nî ê sî-chūn Eng-lân koh hong sè-le̍k tē-tô͘.

9 sè-kí chhe, Eng-lân ū Wessex, Mercia kap Northumbria 3 ê chú-iàu ông-kok, lēng-gōa koh ū Tang Anglia, Kent, Sussex kap Essex 4-ê khah sió ê ông-kok. Chá-chêng, tī 790 nî ê sî-chūn, ū chi̍t tīn Norse lâng tùi Dorset hái-hōaⁿ chhim-ji̍p Eng-lân. Sòa--lo̍h-lâi kúi tang, in chìn chi̍t pō͘ kong-kek chē-ê só͘-chāi. Té-bé koh lâi Tan-be̍h-lâng, in chú-iàu kong Kent kap Tang Anglia. Ùi Kent ê Sandwich hū-kīn, hoat-seng liáu Eng-lân siāng chá ê chi̍t pái hái-chiàn. 866 nî, Tan-be̍h-lâng chiàm-niá liáu York. Liáu-āu koh hiòng Nottingham chhim-lio̍k, kàu-bóe Northumberland kap Tang Anglia lóng siū in khòng-chè.^[6]

Eng-lân ê Alfred Tāi-ông to̍h sī tī chit chūn tek-sè. Keng-kòe chē pái chiàn-su liáu-āu, i ēng chîⁿ siu-bé Tan-be̍h kun-tūi, hō͘ hia Tan-be̍h-lâng thè tńg Lûn-tun, chit-ê sî-kî Alfred sǹg sī Tan-be̍h sè-le̍k ê phoan-chú. Té-bé Alfred koh tī Chippenham chiàn-pāi, liû-bông kòe Somerset tē-hng. I ùi Athelney khí siat chi̍t chō iàu-sài. 878 nî ê chhun-thiⁿ, Alfred Tāi-ông niá Somerset, Wiltshire, kap pō͘-hūn Hampshire ê kun-tūi khì kàu chi̍t-ê hō chò "Egbert ê Chio̍h-thâu" (Egbert’s Stone) ê só͘-chāi. Tī Wiltshire ê Edington i kap Tan-be̍h thâu-lâng Guthrum ê kun-tūi khí Edington Chiàn-tò͘, tè-bé phah iâⁿ. Liáu-āu Guthrum chiap-siū kiat-kó jî-chhiá kap chē-ê chí-hui-koaⁿ siū-sé ji̍p Ki-tok-kàu.^[6]

Tan-be̍h-lâng, mā hō chò Viking lâng, tī 10 sè-kí bóe oa-ná koh kè-sio̍k tī Eng-lân oa̍h-tāng. Eng-lân ê kun-chú Ethelred ūi tio̍h pó-chhî hô-pêng, tī Maldon Chiàn-tò͘ chiàn-pāi liáu-āu, chē pái hiòng Tan-be̍h-lâng ê sè-le̍k kiáu la̍p sòe-kim. Eng-lân tng loān ê sî-ki, Tan-be̍h-ông Swein Forkbeard tī 1013 nî kap i-ê hāu-seⁿ Canute chhōa chûn-tūi, in kàu-ūi liáu-āu, Danelaw, ia̍h tiō sī Tan-be̍h-lâng chi-phòe ê só͘-chāi, jîn-bîn óa hiòng Forkbeard. Chāi-tê ê Ethelred tāi-seng kòe Lûn-tun, koh cháu chhut Eng-lân, sui-bóng pat tī Swein kòe-sin ê sî tó-tńg, oa-ná phah bē-iâⁿ Canute ê sè-le̍k. Canute tè-bé tī 1016 nî tit tio̍h ông-ūi. Chit-chūn Ethelred kap hāu-seⁿ Edmund Ironside lóng sí--ah, in hit hē ông-sek mā tn̄g--khì. Canute chiūⁿ-ūi liáu-āu to̍h khai-sí thâi Eng-lân hôa-cho̍k. I mā choán sìn Ki-tok-kàu, koh chham goân-té Ethelred ê bó͘ Emma kiat-hun. Canute tī Eng-lân kiàn-li̍p tiat-sū, koh chū-chheng sī So͘-kat-lân, Ài-ní-lân kiam Ui-le̍k-sū ê kun-chú. I hi-chūn oa-ná sī Tan-be̍h kiam Nô͘-ui ê ông.^[7]

1035 nî Canute kòe-sin, i-ê chi̍t tùi hāu-seⁿ, Harold Harefoot kap Harthacanute, lóng taⁿ thóng-tī té-chām. Té-bé khoân-le̍k koh thoân kàu Ethelred kap Emma ê hāu-seⁿ Edward khì, i sī Ethelred kap Emma ê hāu-seⁿ, sǹg sī pòaⁿ Eng-lân pòaⁿ Norman-hē.^[7]

Edward tī 1043 nî ê koh-oa̍h-cheh siū ka-bián. Tī Norman lâng khai-sí chhim-ji̍p chìn-chêng, i to̍h siat chi̍t kóa lī-ek Normandy sè-le̍k ê chèng-chhek, chhan-chhiūⁿ pun hō͘ Rouen ê seng-lí-lâng Lûn-tun ê bé-thâu. Edward hông chheng chò sī rex Anglorum, ì-sù sī "Eng-lân-lâng ê ông". Ē-tàng kóng Eng-lân chit-ê bîn-cho̍k (nation) ê tông-it-sèng (identity) sī tī 8 sè-kí kàu 11 sè-kí che tiong-ng hoat-tián--ê. Chhan-chhhiūⁿ Beowulf téng tāi-piáu Eng-lân thoân-thóng ê bûn-ha̍k chok-phín mā ùi chit-ê sî-kî chhut-hiān.^[7]

Norman lâng ê cheng-ho̍k

Edward ông-ūi ê kè-sêng-chiá bô chheng-chhó, ū chi̍t khoán kóng-hoat sī i beh-sí chìn-chêng soan-pò͘ thoân hō͘ Harold, Godwin ê hāu-seⁿ. Chóng-sī chèng-thóng ê kè-sêng-jîn èng-tong sī Edgard Atheling, hit-chūn ka-ta 14 hòe. Lēng-gōa, Normandy ê kong-chiok William, mā chú-tiuⁿ Edward í-ken kā ông-ūi kau hō͘ i. Chit-ê kóng-hoat siū phó͘-phiàn ê chiap-siū, chóng-sī ū khó-lêng m̄-sī chin-si̍t--ê.^[7]

1066 nî ê 6 goe̍h tiong, William í-keng tī Normandy ê Dives-sur-Mer chún-pī chiàn-sū. Siâng-sî Eng-lân-ông Harold mā phài peng siú tī Wight Tó, m̄-koh tán bô William ê kong-kek, kàu 9 goe̍h chhe 8 kái-sàn, kok-ông tó-tńg Lûn-tun. Nô͘-ui-ông Harald Hardrada soah mā tī 9 goe̍h 20 ê sî tī York lâi kàu Eng-lân, Harold chai-iáⁿ liáu-āu, hoat-peng hiòng pak-pêng. Tī 25 ji̍t Harold kap Harald ê sè-le̍k khí Stamford Bridge Chiàn-tò͘, tè-bé Harald chiàn-sí. Liáu-āu bô lōa kú William mā chhut-peng hiòng Eng-lân.^[7]

1066 nî ê 9 goe̍h 28, William tùi Pevensey Bay chiūⁿ hōaⁿ.^[7]

Chham-chiàu

Su-chì

Ackroyd, Peter (2012). Foundation: The History of England Volume I. Macmillan. ISBN 9780330544283.

Chù-kha

↑ "500,000 BC – Boxgrove". Current Archaeology. Current Publishing. 20 December 2010 khòaⁿ--ê.
↑ ^2.0 ^2.1 Ackroyd 2012, 1. Hymns of stone
↑ ^3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 Ackroyd 2012, 2. The Roman way
↑ Bunson, Matthew (2002). "Britannia (1)". Encyclopedia of the Roman Empire, Revised Edition. Facts On File, Inc. ISBN 0-8160-4562-3.
↑ ^5.0 ^5.1 Ackroyd 2012, 4. Spear points
↑ ^6.0 ^6.1 Ackroyd 2012, 5. The blood eagle
↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 ^7.4 ^7.5 Ackroyd 2012, 7. The coming of the conquerors

[1] "500,000 BC – Boxgrove". Current Archaeology. Current Publishing. 20 December 2010 khòaⁿ--ê.

[Ackroyd2012ch1-2] 2.0 ^2.1 Ackroyd 2012, 1. Hymns of stone

[Ackroyd2012ch2-3] 3.0 ^3.1 ^3.2 ^3.3 ^3.4 Ackroyd 2012, 2. The Roman way

[4] Bunson, Matthew (2002). "Britannia (1)". Encyclopedia of the Roman Empire, Revised Edition. Facts On File, Inc. ISBN 0-8160-4562-3.

[Ackroyd2012ch4-5] 5.0 ^5.1 Ackroyd 2012, 4. Spear points

[Ackroyd2012ch5-6] 6.0 ^6.1 Ackroyd 2012, 5. The blood eagle

[Ackroyd2012ch7-7] 7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 ^7.4 ^7.5 Ackroyd 2012, 7. The coming of the conquerors

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]