Angeliki Mexia

In 2011-2015, the Ephorate of Antiquities of Laconia carried out consolidation and restoration work in two
important churches in the Mani peninsula: Agios Nikolaos at Ochia in Mesa (Inner) Mani (mid-12th century) and Agia
Varvara at Skoutari in Kato (Lower) Mani (14th century), as part of NSRF 2007-2013. The work carried out documented and
clarified the churches’ typology and building phases and revealed noteworthy construction and morphological features as
well as Byzantine frescoes. The results have enriched our knowledge on the monuments themselves over time and on the
architectural output and artistic activities in the inaccessible region of Byzantine Mani.

The domed cross-in-square church of St John at Keria in Mesa Mani, dating from the second half of the thirteenth century, is one
of the most imposing monuments in the peninsula. The numerous marble spolia incorporated in its walls, of diverse kinds and
date, attach particular interest to the edifice, creating an opulent synthesis, unique in Maniot church-building. In the present
paper we briefly study these built-in sculptures, analyze their role in the façades’ articulation and their possible symbolism, in
order, ultimately, to decipher the intentions and ambitions of the unknown donor, along with the inquiries of the people, to
whom the monument was addressed.

Στη διδακτορική διατριβή εξετάζονται 68 ναοί της Μέσα Μάνης, που καλύπτουν μία χρονική περίοδο πέντε περίπου αιώνων, από τον 9ο έως και το α΄ μισό του 13ου αιώνα. Το εντυπωσιακό αυτό μνημειακό απόθεμα της χερσονήσου, αν και δυσερμήνευτο για μία απομονωμένη γεωγραφικά περιοχή του ελλαδικού χώρου που σπάνια εμφανίζεται στις γραπτές πηγές της εποχής, προσφέρει τη δυνατότητα να διερευνήσει κανείς, ακολουθώντας μία αδιάσπαστη σειρά μνημείων, όλες τις παραμέτρους που εμπλέκονται στη διαδικασία της αρχιτεκτονικής παραγωγής σε μια περιφέρεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Μέσα από τη συνθετική παρουσίαση και επαναξιολόγηση του υλικού προσδιορίζονται κατά κύριο λόγο τα μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία που συγκροτούν την τοπική μανιάτικη οικοδομική παράδοση, ανιχνεύονται οι εξωγενείς επιδράσεις και ο τρόπος αφομοίωσής τους, αναγνωρίζονται ορισμένα οικοδομικά συνεργεία που δρουν στον χώρο, προτείνεται μία νέα χρονική ακολουθία, μέσα από την αναχρονολόγηση αρκετών μνημείων.
Η μελέτη περιλαμβάνει δύο τόμους. Στον τόμο Α΄ αναλύονται θέματα, όπως η διάρθρωση των όγκων και των όψεων των ναών, τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που διαμορφώνουν την εξωτερική όψη τους (τρούλοι, αψίδες, στέγες, αετωματικές επιφάνειες, θύρες και παράθυρα, πρόπυλα και κωδωνοστάσια), τα βασικά δομικά υλικά, τα είδη τοιχοποιίας, ο εξωτερικός διάκοσμος, οι γεωμετρικές μορφές και ο τρόπος δομής των τόξων και των θόλων. Παρουσιάζονται τα δεδομένα που επιβάλλουν την αναχρονολόγηση ορισμένων μνημείων, μεταξύ των οποίων της βασιλικής στο Τηγάνι, του Ασώματου στο Κακόβουνο Κοίτας, του Σωτήρα Γαρδενίτσας, των Ταξιαρχών στου Γλέζου, διακρίνονται τέσσερα οικοδομικά συνεργεία που δραστηριοποιούνται στην περιοχή κατά την εξεταζόμενη περίοδο, θίγονται θέματα που αφορούν τη σχέση μεταξύ της ναοδομίας της Μάνης και της αντίστοιχης του νοτιοελλαδικού χώρου, που κατά τη μεσοβυζαντινή εποχή αποτελεί τον πυρήνα της λεγόμενης «ελλαδικής σχολής». Σύντομη αναφορά γίνεται στην κοινωνικοοικονομική πραγματικότητα της μεσοβυζαντινής Μέσα Μάνης, όπως σκιαγραφείται μέσα από τη σύγχρονη ναοδομική παραγωγή. Ο τόμος Β΄ οργανώνεται με τη μορφή καταλόγου που περιέχει 68 λήμματα – μνημεία, με τη φωτογραφική και σχεδιαστική τεκμηρίωσή τους.
Από τη συνολική αξιολόγηση της ναοδομικής παραγωγής της Μέσα Μάνης γίνεται σαφές ότι πρόκειται μάλλον για μία τοπική ενότητα της «ελλαδικής σχολής», η σημασία της οποίας έγκειται στο γεγονός ότι αρκετά πρώιμα, στη διάρκεια του 11ου αιώνα, υιοθετεί τις ελλαδικές μορφές, αποτελώντας μία «νησίδα» στον πελοποννησιακό χώρο, που την ίδια περίοδο εξακολουθεί να εφαρμόζει παλαιότερους εκφραστικούς τρόπους. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η μεσοβυζαντινή Μέσα Μάνη, παρά τη γεωγραφική της απομόνωση, ακολουθεί την πρωτοπορία των αρχιτεκτονικών εξελίξεων της «ελλαδικής σχολής», γεγονός βαρύνουσας σημασίας για τη θέση της στον πελοποννησιακό χώρο. Στην πορεία αφομοίωσης των ελλαδικών στοιχείων αναδεικνύεται, ωστόσο, η δύναμη της τοπικής παράδοσης, που οδηγεί συχνά σε απλουστεύσεις και «εκλαΐκευση» των μορφών, προσδίδοντας στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της χερσονήσου τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.



The dissertation focuses on the study of 68 churches in the western section of the Mani peninsula (Mesa Mani – Laconia), covering a period of five centuries, from the 9th to the first half of the 13th century. The impressive large number of surviving monuments, although not easy to explain historically, considering the geographical place of Mani and the scarcity of relevant written sources, offers the opportunity to analyze all the parameters employed in the architectural process in a periphery of the Byzantine Empire. The detailed study and re-evaluation of the above material leads to some important conclusions about the morphological features and the building techniques which constitute the local maniot building tradition, the influences from the architectural traditions of other areas and the way they are incorporated in the local idiom.
The study is divided in two volumes. In the first volume we examine the articulation of the volumes and the facades, the architectural features which constitute the appearance of the buildings (domes, apses, roofs, gables, doors and windows, porches and belfries), the standard building materials, the kinds of masonry, the external decoration, the forms and building techniques of arches and vaults. The social and economic basis
From the evaluation of church architecture in the Mani peninsula, it becomes clear that in the region a territorial entity of the so called “Helladic School” is developed, which emerged already in the beginnings of the 11th century. In the process of integration, however, the strength of the local tradition emerges, leading to simplifications and a more “popular” architectural trend, which constitutes the hallmark of the church arxhitecture in Mesa Mani.
At the same time, however, the masons drew on the local tradition, more popular in style, there by expressing themselves more simply.