2 er hringur. Tilgreinið geisla hans og hnit miðju hans.
(b) (6%) Finnið alla skurðpunkta hringsins úr (a)-lið og hjartaferilsins
r = 1 − cos θ, 0 ≤ θ ≤ 2π (það nægir að gefa upp pólhnit skurðpunktanna).
(c) (8%) Reiknið flatarmál svæðisins sem hjartaferillinn úr (b)-lið afmarkar.
Lausn: (a) Sjáum að hæsta og lægsta gildi cos θ, 0 ≤ θ ≤ π er 1 og 0 og eru tekin þegar θ = 0 (hæsta) og þegar θ = −π/2 og θ = π/2 (lægsta). Þar sem gefið er að um hring er að ræða má sjá af þessu að hringurinn hefur geisla 1/2 og miðju í (1/2, 0). Þetta má einnig sjá með umritun yfir í rétthyrnd hnit. Höfum
r = cos θ svo r2 = r cos θ sem er í rétthyrndum hnitum 2 2 x + y = x, eða x2 + y 2 − x + 1/4 = 1/4 sem loks gefur (x − 1/2)2 + y 2 = (1/2)2 .
(b) Athugum fyrst að (0, 0) er skurðpunktur þar sem cos θ tekur gildið núll t.d. þegar θ = π/2 og 1 − cos θ tekur gildið núll þegar θ = 0. Leitum loks að öðrum skurðpunktum með því að leysa
cos θ = 1 − cos θ þ.e.
cos θ = 1/2.
Fáum tvær lausnir fyrir θ ∈ [0, 2π], nefnilega θ = π/3 og θ = 5π/3. Því eru tveir skurð- punktar í viðbót, punktarnir [1/2, π/3] og [1/2, 5π/3]. (c) Reiknum flatarmálið
1 2π Z A= (1 − cos θ)2 dθ 2 0 1 2π Z = (1 − 2 cos θ + cos2 θ)dθ 2 0 Z 2π 1 1 + cos 2θ = 2π + dθ 2 0 2 1 3π = (2π + π) = . 2 2
Dæmi 2. (20%) Hæð í landslagi er lýst með falli f af tveimur breytistærðum sem uppfyllir
f (x, y) = x2 − y 2 .
(a) (5%) Skrifið niður jöfnu (samband milli x og y) sem lýsir jafnhæðarferlinum sem gengur í gegnum punktinn (2, 1).
(b) (5%) Ferðalangur heldur af stað úr punktinum (2,1,3) þannig að ávallt er gengið niður á við í stefnu mesta bratta. Hnit ferðalags hans í xy-sléttunni eru gefin með stikaferli r(t). Lýsið sambandi stikaferilsins og stiguls fallsins f . (c) (5%) Notið niðurstöðuna úr (b) til að setja upp afleiðujöfnu sem lýsir sambandi x og y hnita ferilsins.
(d) (5%) Leysið afleiðujöfnuna og finnið þannig jöfnu ferðalagsins í (x, y)-hnitum.
Lausn: (a) Jafnhæðarferillinn uppfylir f (x, y) = f (2, 1) = 3 þ.e.
x2 − y 2 = 3.
(b) Stikum ferðalagið eftir ferlinum með r(t) = (x(t), y(t)). Til þess að ganga niður í stefnu mesta bratta þarf snertillinn við ferilinn, þ.e. r′ (t) að stefna gegn stiglinum á hverjum tíma þ.e. (x′ (t), y ′ (t)) = −λ∇f (x(t), y(t)) þar sem λ ≥ 0 er einhver tala (mögulega háð t). (c) Tökum hlutfall x og y hnita jöfnunnar úr (b)
x′ (t) x ′ =− y (t) y
sem er afleiðujafna sem lýsir sambandi x og y hnita stikaferilsins.
(d) Afleiðujafnan er aðgreinanleg og við umritum hana á formið
y ′ (t) x′ (t) =− y(t) x(t)
Heildum báðar hliðar með tilliti til t og fáum
ln |y| = − ln |x| + ln(c)
þar sem c er heildunarfasti. Þar sem við erum í nágrenni punktins (2, 1) megum við fella niður tölugildismerkin í logranum. Beitum nú veldisvísisfallinu á báðar hliðar og fáum c y= . x Við getum ákvarðað fastann c með því að stinga inn punktinum (2, 1). Fáum 1 = c/2 svo c = 2. Lausnin er því 2 y= . x
Dæmi 3. (20%) Skoðum fallið
f (x, y, z) = x − y + z
á kúluyfirborðinu S = {(x, y) | x2 + y 2 + z 2 = 1}.
(a) (4%) Rökstyðjið að fallið f taki hæsta og lægsta gildi á S.
(b) (4%) Skrifið niður Lagrange-fall fyrir verkefnið þar sem litið er á yfirborðið S sem skorðu.
(c) (4%) Setjið upp jöfnur fyrir stöðupunktum Lagrange-fallsins.
(d) (4%) Leysið jöfnurnar og finnið stöðupunktana.
(e) (4%) Tilgreinið hvert hæsta og lægsta gildi f er á S.
Lausn: (a) Fallið f er samfellt (margliða) og kúluyfirborðið S er lokað og takmarkað og því tekur f hæsta og lægsta gildi á S. (b) Skilgreinum Lagrange-fallið
L(x, y, z, λ) = f (x, y, z) + λg(x, y, z)
þar sem f (x, y, z) = x − y + z og g(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 − 1.
(c) Stöðupunktar L uppfylla ∇L = 0. þ.e.
f1 (x, y, z) + λg1 (x, y, z) = 0
f2 (x, y, z) + λg2 (x, y, z) = 0 f3 (x, y, z) + λg3 (x, y, z) = 0 g(x, y, z) = 0
sem verður í okkar tilfelli
1 + λ2x = 0 (1) −1 + λ2y = 0 (2) 1 + λ2z = 0 (3) x + y 2 + z 2 = 1 (4). 2
(d) Sjáum að λ má ekki vera núll. Leggjum saman (1) og (2) og deilum í gegn með 2λ ̸= 0 og fáum x = −y. Eins fæst út frá (2) og (3) að z =√−y. Þá er ljóst að z = x. Loks gefur (4) 2 √ þessum lausnum√að x = 1/3 svo x = ±1/ 3. Höfum því fundið tvo stöðupunkta, ásamt 1/ 3(1, −1, 1) og −1/ 3(1, −1, 1). (e) Athugum að stigullinn af g er hvergi núll og stiglarnir af f og g eru alls staðar vel skilgreindir svo hæsta og lægsta gildi f er tekið í stöðupunktum L (þ.e.a. í (x, y, z) hnitum þeirra). Stingum þessum punktum inn í f til að ákvarða hæstu og lægstu gildin. Fáum √
1 −1 1 3 f √ ,√ ,√ =√ = 3 3 3 3 3 √
1 −1 1 3 f √ ,√ ,√ = −√ = − 3 3 3 3 3 sem eru þá hæstu og lægstu gildin.
Dæmi 4. (20%) Skilgreinum vigursviðið
x y F(x, y) = , 2 . x + y x + y2 2 2
(a) (8%) Sýnið að F er geymið með því að finna mætti fyrir það.
(b) (4%) Z Látum Lr vera línustrikið frá (1, 1) til (r, r) þar sem r > 1. Reiknið ferilheildið F · dr. Lr
(c) (Óháður liður) (8%) Látum T vera þríhyrning með hornpunkta (0, 2), (1, 0) og (0, −1). Skilgreinum fallið f (x, y) = 3x2 + 2y. Reiknið tvöfalda heildið ZZ f (x, y) dA. T Lausn: (a) Prófum að setja F = ∇ϕ og leitum að lausn á jöfnuhneppinu
∂ϕ x = 2 ∂x x + y2 ∂ϕ y = 2 . ∂y x + y2 Heildum fyrri jöfnuna með tilliti til x og fáum Z x 1 ϕ(x, y) = 2 2 dx = ln(x2 + y 2 ) + C(y) x +y 2 og þá síðari með tilliti til y og fáum Z y 1 ϕ(x, y) = dx = ln(x2 + y 2 ) + C(x) x2 + y 2 2
þar sem C(x) og C(y) eru heildunarfastar. Sjáum að við getum valið C(x) = C(y) = C fast og fengið mætti 1 ϕ(x, y) = ln(x2 + y 2 ) + C. 2 Þar sem F á sér mætti ϕ er það geymið. (b) Þar sem F er geymið er ferilheildi þess eftir ferli einfaldlega mismunar mættisins í lokapunkti og upphafspunkti. Því er Z 1 1 F · dr = ϕ(r, r) − ϕ(1, 1) = ln(2r2 ) − ln(2) = ln(r). Lr 2 2
(c) Svæðið T afmarkast af y ásnum og línunum y = −2x + 2 og y = x − 1. Þægilegt er
að reikna heildið með því að heilda fyrst með tilliti til y fyrir fast x. Heildið verður þannig ZZ Z 1 Z −2x+2 f (x, y) dA = (3x2 + 2y)dydx T 0 x−1 Z 1 −2x+2 = [3x2 y + y 2 ]x−1 dx 0 Z 1 = (3x2 (−2x + 2) + (−2x + 2)2 − 3x2 (x − 1) − (x − 1)2 )dx 0 Z 1 = (−9x3 + 12x2 − 6x + 3)dx 0 9 7 =− +4−3+3= . 4 4
Dæmi 5. Látum R vera rúmskikann x2 + y 2 + z 2 ≤ 1, z ≥ 0 (efri hluti kúlu).
(a) (10%) Reiknið þreföldu heildin ZZZ ZZZ ydV og zdV. R R
(b) (10%) Reiknið flæði vigursviðsins
F = (xz + cos(zy)) i + (y + cos(xz))j + (zx + sin(xy))k
út um yfirborð rúmskikans R úr (a)-lið (samanlagt flæði út um bæði botn og bogna hluta
hálfkúlunnar). (a) Þar sem y er oddstætt fall og rúmskikinn er samhverfur um xz-sléttuna gildir að ZZZ ydV = 0 R
en einnig má sýna það með því að heilda t.d. í kúluhnitum. Síðara heildið er einfaldast að leysa með því að nota kúluhnit (eða sívalningshnit). Þar sem við höfum eingöngu efri helming kúlunnar fer hornið ϕ frá 0 upp í π/2. Fáum ZZZ Z 2π Z π/2 Z 1 zdV = (ρ cos ϕ)ρ2 sin ϕdρdϕdθ R 0 0 0 Z π/2 Z 1 =π 2 sin ϕ cos ϕdϕ ρ3 dρ 0 0 πh 1 iπ/2 π = − cos(2ϕ) = . 4 2 0 4 (b) Hér notum við sundurleitnisetninguna. Reiknum fyrst
div F = z + 1 + x.
Köllum yfirborð rúmskikans S. Þá er
ZZ ZZZ F · NdS = div FdV S ZZZ R ZZZ ZZZ = zdV + dV + xdV. R R R
Fyrsta heildið reiknuðum við í (a), næsta heildi er jafnt rúmmáli hálfkúlunnar, og þriðja heildið er jafnt núll af samhverfuástæðum eða með sömu reikningum og sýndu að y heildið í (a)-lið er jafnt núll. Hálfkúlan hefur geisla 1 og þar með er rúmmál hennar 21 4π 2π 3 = 3 . Því er umbeðið flæði ZZ π 2π 11π F · NdS = + = . S 4 3 12
