Terekeme

Who is the Caucasus Community of Karapapak/Terekeme Turks? 
Kafkasya Bölgesi, tarihi geçmişi içerisinde birçok kavmin mücadele alanı olmuştur. Bu nedenle de bölgede yaşayan toplulukların sık sık göç ederek yer değiştirmesi de olağandır. Kafkasya’daki mücadelelerden Karapapak/Terekeme Türkleri oldukça fazla etkilenmişlerdir. Bu Türk topluluğunun savaşçı ve mücadeleci özellikleri dolayısıyla büyük devletlerin hepsi kendi safında yer almaları için girişimlerde bulunmuştur. Kıpçak gruplarının Gürcü Krallığı tarafından orduda savaşçı olarak kullanılması tarihte onlara önemli avantajlar kazandırmıştır. Aynı biçimde Osmanlılar, Ruslar ve İranlılar (Safevi ve Kaçar), Karapapak/Terekeme Türklerini kendi ordularında yardımcı kuvvet olarak kullanmışlardır. Taraf oldukları devletlerin yenilmesi nedeniyle Karapapak/Terekeme Türkleri de kendi coğrafyalarından göç etmek zorunda kalmışlardır. İşte bu nedenlere bağlı olarak günümüzde Karapapak/Terekeme Türkleri dağınık bir coğrafyada yaşamaktadırlar. Karapapak/Terekeme Türklerinin ortaya çıkışı ve yerleştikleri sahaları detaylı biçimde açıklamaya geçmeden önce bu kavme isim olan Karapapak ve Terekeme terimlerini açıklamak daha yararlı olacaktır.

Manis, which are called with different names in the geography of Anatolia, show similarities in terms of form and content in general. Mani read within a particular tradition also reflects poetry taste of the Turkish people ideally. This study benefits from the data of field research that we have done. Mani and the tradition of reading Mani which has been got through compilation in the field, transmitted from generation to generation, which has specific rules and reflects the mentality, love, longing, feeling, and behavior of local people and culture of the region are going to form the main part of the study. In addition to this, characteristics of Terekeme (Karapapak) Turks' dialect are also dwelled on. Özet Anadolu coğrafyasında farklı isimlerle zikredilen mâniler, şekil ve muhteva açısından genel olarak benzerlikler göstermektedir. Belirli bir gelenek dâhilinde söylenen mâniler, Türk halkının şiir zevkini de en güzel şekilde aksettirmektedir. Bu çalışmada yapmış olduğumuz saha araştırmasının verilerinden yararlanılacaktır. Çalışmanın esas bölümünü; sahada derlemeler yoluyla elde edilmiş, kuşaktan kuşağa aktarılan, belirli kuralları olan, yöre insanının; düşünce yapısını, sevdalarını, özlemlerini, duygu ve davranışlarını, yörenin kültürünü yansıtan maniler ve mani anlatma geleneği oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra Terekeme (Karapapak) Türklerinin ağız özellikleri üzerinde de durulmuştur.

Karapapak (Terekeme) Türkleri Kimlerdir?

Tarihte derin izler bırakan bu Türk topluğu hakkında araştırma yapan, makale ve  kitap yazan birçok bilim adamı, akademisyen ve özellikle Karapapak(Terekeme) Türkleri hakkında üniversitelerde tez konusu haline getiren öğrencilerin araştırmalarından edindiğim kaynaklara dayanarak bu bilgileri sizlerle paylaşmak istiyorum. Öncelikle şunu belirtmek isterim ki, “Karapapak ile Terekeme”  aynı şeyi ifade ediyor. Farklı gruplar yada farklı kültürler değildir. Eski tarihlerde “Karapapak”  tanımı daha yoğun kullanılıyorken günümüzde “Terekeme”  tanımı daha çok tercih ediliyor.
Kafkasyanın önemli topluluklarından birisi olan Karapapak Türkleri, günümüzde yaklaşık 3 Milyon nüfusuyla çeşitli ülkelerde yaşamlarını sürdürmektedir. Karapapak Türkleri’nin kim olduğunu açıklayan net bilgiler kısıtlı olmakla birlikte, hala bu konuyla alakalı bilimsel araştırmalar devam etmektedir. Karapapak/Terekeme Türkleri; kültür, mezhep ve yaşayışlarının yanısıra yakın dönem tarih bulgularına göre Oğuzlar boyuna mensup olduğuna ilişkin kanıtlar ortaya çıkmaktadır. Savaşçı ve mücadeleci  yönlerinin ön planda olması dolayısıyla birçok uygarlık, Karapapakları kendi saflarına dahil etmek için uğraşmışlardır. Karapapaklar, merkezi Gürsistan Borçalı olmak üzere Dünyanın çeşitli ülkelerinde yaygın olarak yaşamaktadırlar. Kafkasya’dan Anadolu’ya göçleri ile çoğunluk Kars, Ardahan olmak üzere Ağrı, Muş, Sivas, Tokat ve Amasya bölgelerine göç etmişlerdir. Tabi günümüzde iş, eğitim vb. nedenlerden dolayı tekrar İstanbul, Ankara gibi büyük şehirlere göç etmek zorunda kalmışlardır.

Peki bize neden Karapapak(Terekeme)  diyorlar?
Tarihi konular üzerinde araştırmalar yapan birçok bilim adamı bir kavmin üzerinde araştırma yapmadan önce, o kavmin isminden yola çıkarak bir sonuca ulaşmayı denemişlerdir. Keza Karapapak Türkleri için de birçok bilim adamı bu isim üzerinden aratırmalarda bulunmuş, çeşitli tespit ve iddialar öne sürmüştür.  Bunlardan birincisi Akademisyen ve Araştırmacı Yazar Prof.Dr. Salih YILMAZ’ın Karapapak Türkleri adlı kitabı ve Türkiye’nin en çok dil bilen tarihçisi olarak tanınan Doç.Dr. Osman KARATAY’ın Türklerin Kökeni adlı kitabından derlediğim bilgilere göre;  “Karapapak” ve “Terekeme”  adlarının ne anlama geldiğini açıklamak istiyorum. Bu tanımlamalar için öne çıkan iki akademik araştırmadan bahsetmek istiyorum.  “Karapapak” ismindende anlaşılacağı gibi Kara ve Papak sözcüklerinden üretilmiştir. Siyah kuzu derisinden yapılan  Kara ( Siyah Renk) ve Papak (Şapka) yani günümüz telafuzuyla “Siyah Şapka”  denilmektedir. Rusça sözlüğe göre kalpak yahut papak şapka demektir. Papak kelimesi  Azeri Türkçesinde kuzu veya koyun derisinden yapılan serpuş manasına da gelmektedir. Bundan ötürü Karapapak terimi bu halkın siyah şapka giymeleri dolayısıyla ortaya çıkmıştır. Türkler arasında papak giymek yaygın bir kültür olduğu için buna bağlı olarak bazı boylar kendi inanışlarına ve yaşam tarzlarına göre farklı renklerde papak giymeyi tercih etmişlerdir.
Bir diğer araştırmada şu şekilde; Kafkasya Tarihi ile alakalı birçok araştırma yapan Prof.Dr. Fahrettin KIRZIOĞLU’nun ifadesine göre bu kavmin Karapapaklar olarak adlandırılması şöyle olmuştur. Safevi Devleti’nin Kurucusu Şah İsmail devletin hakimiyet alanında yeni bir dini anlayış olan Şii meshebini yaymak için seferler düzenlemeye başlamıştır. Şii mezhebini benimseyen ve hükümdara bağlılıklarını bildirmek isteyen halk  başlarına “Kızıl Kavuk” takmışlardır. Haliyle Şii mezhebini benimsemeyen ve Kırmızı Kavuk giymek istemeyen kimliklerin biride Karapapaklar olmuştur . Bunun yerine Nakşibendi yani Sünni mezhebini benimsemiş olan Karapapaklar da aynı şekilde bağlılıklarını belli etmek içinde başlarına Kara Papak giymişlerdir ve bu şekilde “Karapapaklılar” olarak adlandırılmışlardır. 1925 yılında çıkarılan Şapka Kanunu’na kadar kıvırcık tüylü siyah kuzu derisinden yapılmış kara papak yoğun bir şekilde  giyilmeye devam ediyordu. Günümüzde gerek Türkiye’nin doğusu ve Kafkasya’da ki soğuk iklim şartları nedeniyle gerekse kara papak kültürümüzü hala yaşatmaya çalışan terekemeler Kara Papak giymeye devam ediyor. Tüylü papak giymeyenler de  farklı şapka modelleri  tercih ediyor.
Bazı alimler Terekemelerin,  1937-1944 sürgünü sırasında vatanlarını kaybettikleri için yas tutmak amacıyla Kara Papak giydiklerini düşünmektedir.  Eşdeğer adımız olan “Terekeme”  tanımı ise şöyle açıklanıyor. Pekçok Oğuz boyu gibi Karapapaklar da Türkmen’dir. Türkmen tanımı,  Arapçada ki çoğul anlamıyla Terakime ve ardındanda halk ağzıyla Terekeme olarak son halini almıştır. Bazı rivayete göre Terk etmek anlımına geldiğini de düşünen tarihçiler, yurtlarını terketmek zorunda kaldıkları için de Terekeme isminin bunu çağrıştırdığını söylüyor. Tabi bu iddialar çoğalabileceği gibi birçok İslam karşıtı yazarların yanlış bilgi ve iddialarınıda beraberinde getirmektedir. Mesela; Terekeme sözünden “Mekke’yi terk edenler” manasını çıkaran sivri zekalılar var bunlarıda unutmayalım. Bu temiz Türk boyunu bu tür iddialarla İslam’dan kopuk göstermeye kimsenin gücü yetmez ve yetmemiştir. Sovyetler Birliği’nin en katı günlerinde bile Karapapaklar dinlerine ve kültürlerine sahip çıkmıştır. Bugün Borçalı’daki Karapapak köylerindeki minarelerden günde beş defa yükselen ezanlar Karapapaklar’ın İslamiyet’le güçlü bağının en büyük sembolüdür.  Fikirlerinden ve  düşüncelerinden herdaim faydalandığım Türk Dünyası'nın Gönül Elçisi ve aynı zamanda bünyesinde görev yapmaktan onur duyduğum Dünya Karapapak Türkleri Birliği (KARPAT)’nin Kurucu Genel Başkanı Seyfullah TÜRKSOY’a Karapapak Kültürünü yaymak ve yaşatmak adına yapmış olduğu üstün gayret ve çabalarından ötürü birkez daha buradan teşekkür etmek istiyorum.  Bu yazımda  Karapapak/Terekeme Türkleri’nin genel tanımı üzerinde kısaca durmaya çalıştım. Bir sonraki yazımda Terekemelerin kültürünü ele alacağım.

Sevgiyle, Saygıyla, Hoşçakalın...
Doğan TOPKAYA

Toplumsal dinamikleri sağlayan festivaller; hemen her toplumda görülen, çeşitli ritüeller ışığında coşkulu ya da kutsi yapıda, belirli bir gün veya zamanda kutlanan geleneksel uygulamalardır. Türklerde en yaygın kutlanan festivallerden biri olan Hıdırellez, baharın gelişini, başka bir ifade ile yeni yılı kutlama amacını taşır. Hızır ve İlyas adındaki kutsi nitelikler taşıyan iki kardeşin, evlere gelerek bolluk ve bereket getireceğine inanılan bu geleneğe, Türk dünyasının birçok yerinde rastlamak mümkündür. İslamiyet’ten önce de varlığını sürdüren bu gelenek, İslamiyet ile birlikte bazı değişikliklere uğrayarak günümüze kadar ulaşmıştır. Hıdırellez geleneğinin yaygın şekilde kutlandığı Türk boylarından biri de Kafkasya asıllı Karapapak-Terekeme Türkleridir. Türkiye’de genel olarak 5-6 Mayıs’ta kutlanan bu gelenek, Karapapak-Terekeme Türklerinde ocak ayının sonu ile şubat ayının başında kutlanmaktadır. Bu durum Karapapak Türklerinin yaşadığı coğrafyadan kaynaklanmaktadır. Genel itibari ile Şii Azerbaycan coğrafyasına yakın bölgelerde yaşayan Karapapak-Terekeme Türkleri, Sünni bir Türk boyu olmasına rağmen Hıdırellez’i şubat ayında kutlamaktadır. Bu durum ise Karapapak Türklerinin Şii Azerbaycan Türklerinden etkilenmişliklerini göstermektedir. Bununla birlikte Karapapak Türklerinde Hıdırellez’in bir bahar bayramı olmadığı, kutsi nitelikler taşıyan bir bayram olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca Hıdırellez geleneğinin Karapapak Türklerinde ocak ayının sonu ile şubat ayının başında kutlanmasının bir diğer nedeni, Karapapak Türklerinin yaşadığı bölgelerdeki sert iklim şartlarıdır.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Festivals providing social dynamics are traditional practices celebrated on a specific day or time, in light of the various rituals enthusiastic or sacred structure, seen in almost every society. Hıdırellez, one of the most widely celebrated festivals by Turks, is intended to celebrate the arrival of spring, in other words, the new year. It possible to come across this tradition which was believed to bring abundance and prosperity to the houses where two brothers named Hızır and İlyas having sacred qualities came, in many parts of the Turkish world. This tradition also existed before Islam has reached the present day undergoing some changes with Islam. One of the Turkish tribes celebrating widely Hıdırellez is Karapapak-Terekeme Turks of Caucasus origin. This tradition is generally celebrated in May 5-6 in Turkey, is celebrated by Karapapak-Terekeme Turks at the beginning of February from the end of January. This situation stems from the regions where Karapapak Turks live. In general, Karapapak-Terekeme Turks who live in areas close to the geography of Shiite Azerbaijan, celebrate in February Hıdırellez, although they are a Sunni Turkish tribe. This situation shows that Karapapak Turks affected by Shiite Azerbaycan Turks. Besides it has been identified that Hıdırellez is not a spring festival celebrated by Karapapak-Terekeme Turks and that is a feast which has sacred qualities. Also, the reason of celebrating the tradition Hıdırellez at the beginning of February from the end of January in Karapapak Terekeme Turks, Karapapak Turks lived in the region harsh climatic conditions.

ÖZET Eskişehir ili kırsalı etnik yapısına ilişkin olarak geçmişte birçok araştırma yapıldığını biliyoruz ancak bu bilgilerin büyük bir kısmı güncel etnik yapıyı ifade etmekten oldukça uzaktır. Türkiye'de köyden kente ve doğudan batıya doğru göçün olanca hızıyla devam ettiği son 40-50 yılda etnik yapının takip edilemez bir değişim geçirdiği bilinen bir gerçek. Bu durumda bilgilerin güncellenmesi zarureti de ortada. Biz üzerinde çalıştığımız TÜBİTAK projesi kapsamında, konumuzla doğrudan ilgisi olması bakımından Eskişehir ili kırsalındaki etnik yapıyı 2013 yılı itibariyle tespit etmiş bulunmaktayız. Bu çalışmada, etnik yapıya ilişkin bütün veriler, bizzat alanda en yetkili muhatabından derlenerek elde edilmiştir. Köylerde özellikle muhtarlar, belediyelik yerlerde ise genellikle belediye yetkilileri ile görüşülmüş ve bilgilerin olabildiğince resmi makamlardan alınmasına özen gösterilmiştir. Elde edilen bu bilgiler, makalenin ana verisini oluşturmaktadır. Bu verilerden hareketle ilçelerin köy köy etnik yapıları ve hane sayıları çıkartılmış ve TUİK'ten alınan 2013 nüfusları eklenmiştir. Değerlendirme ve sonuç bölümünde etnik yapıya ilişkin toparlayıcı mahiyette tablo, şekil ve haritalar çıkarılmış ve değerlendirmeler yapılmıştır. ABSTRACT It is known that a lot of researches were done in the past about current ethnicity of Eskişehir country side but most of these information is too far from expressing the current ethnicity. It is a known fact that the ethnicity had a cannot be followed change in the last 40-50 years when the immigration has continued at full speed from villages to cities and from east to west. So it is clear that the information about ethnicity must be updated. In the sense that it is directly related to our study we confirmed the ethnicity of Eskişehir country side as of 2013 within the scope of TÜBİTAK project we are studying on. In this study, all of data about ethnicity were personally collected from the most competent answerer in the field. Especially mukhtars in villages and generally municipal officals in municipalities were interviewed and attention was paid to get information as far as from offical authorities. This obtained information is the basic data of this paper. Ethnicities and house numbers of townships were village by village derived from this data and 2013 populations from TÜİK were added. In evaluation and conclusion, the evaluations were performed by deriving tables, figures and maps in rallying nature.

ÖZET Türk insanının da dünyanın en zengin mutfaklarından birini yaratan beslenme ile ilgili bir geleneği vardır. Türk mutfağının zenginliği dünyanın geniş bir alanında etkili olan Türk kültürüne bağlıdır. Beslenme, netice itibariyle bir toplumun en önemli kültürel kodlarını içinde barındıran hususlardan biridir. Yenilen ve içilen şeylerden haz alma, etkilenmeler konusunda yine her kültürün farklı bir yaklaşım tarzı bulunabilmektedir. Bir toplumda tiksindirici sayılan bir gıda maddesi bir başka toplumda en önemli ağız tadı örneği olabilir. Yemek, ferdî ve içtimai yönleri olan ve pek çok sair etkileyicisi olan bir kültür unsurudur. İnsan fizyolojik yapısı itibariyle yemekle doğrudan alakalı olduğu gibi sosyal yönüyle de yaşadığı kültürün etkisi altında olarak bir yemek anlayışına sahiptir. Bunun yanında ferdin içinde şekillendiği toplum da yaşanan fiziki ve kültürel çevre muvacehesinde bir yemek kültürü geliştirmiştir. Bu kültürel ayırt edicilik ve görecelilik doğal olarak Türkler için de geçerlidir. Bu çalışmada Karapapah-Terekeme Türklerinin yapmış olduğumuz saha araştırmasının verilerinden yararlanılacaktır. ABSTRACT Creating one of the richest cuisines in the world of the Turkish people about nutrition has a tradition. The richness of Turkish cuisine, a wide area of the world depends on an effective culture of the Turks. Nutrition, consequential, which includes the points of a society is one of the most important cultural codes. To take pleasure from the things eaten and drunk, that influences the style found in every culture, a different approach. A food item is considered repulsive in a society is another example of the community may be the most important of its taste. Cooking, individual and social aspects of a culture that is the neatest and most other unsurudur.İnsan physiological structure as well as directly relevant to the social aspect of eating as under the influence of a meal has an understanding of the lived culture. In addition, individual physical and cultural environment in the provinces along the molded society has developed a food culture. As a prefix to distinguish the natural and cultural relativity that this is also true for the Turks. In this study, field survey data will be used Karapapah-Terekemes Turks have done.  Gazi Üniversitesi Tarih Yüksek Lisans.

ÖZET Karapapahlar veya Terekemeler (Qarapapaqlar, Terekemeler), özbeöz Türk etnik boylarından biri olarak, Türkiye'de genellikle Doğu Anadolu'da (yoğun olarak Ardahan, Kars illerinde), kısmen de Erzurum, Adana, Ağrı, Sivas, Eleşkirt, Bursa, Kayseri, Muş bölgelerinde, Gürcistan'a bağlı Aşağı-Kartlı/Borçalı, Azerbaycan'ın Kazah, İran'ın Sulduz bölgelerinde yaşamaktadırlar. Karapapahlar en yoğun ve toplu olarak (yaklaşık 500 bin nüfus) Gürcistan'a bağlı Borçalı bölgesinde bulunmaktadırlar ve Türkiye'deki Karapapahların ata yurdu bu bölge kabul edilir. Karapapah ve Terekeme çoğu zaman eş anlamlı kelimeler olarak kullanılır. Bunlardan Karapapak daha çok etnik boy, Terekeme yaylaklı, kışlaklı yaşam tarzı sürdüren toplum olarak bilinir. Bu çalışma da Karapapah-Terekeme Türklerinin Muş ili Bulanık ilçesi çevresindeki sözlü kültüründen örnekler ele alınmıştır.

Doğa, içerisinde yaşanılan bir kavram olarak insanlar arasında önemli bir yere sahiptir. Bu yüzden doğanın korunmasına özen gösterilmiş, doğaya karşı yapılacak tahribatın inançsal açıdan olumsuzluklar getireceğine inanılmıştır. Doğa olayları da kimi zaman iyiye yorumlanırken kimi zaman ise Tanrı’dan gönderilen bir uyarı olarak algılanmıştır. İnsanların böyle bir düşünce içerisinde olması, geçmiş dönemlerde doğa olaylarını yeteri kadar bilimsel açıdan inceleyememesinden kaynaklanmaktadır. Böyle bir durumda doğa olayları ile ilgili birçok halk inancı ortaya çıkmış, bu halk inançları da birçok uygulamayı beraberinde getirmiştir. Bu inançlar; değişen zaman, coğrafya ve din kavramları ile birlikte çeşitli farklılıklara uğrayarak günümüze kadar süregelmiştir. Türklerdeki halk inançları ise eski inanç sistemleri ile ortaya çıkmış, kimisi İslamiyet ile birlikte yeni karakter kazanmış, kimi ise aynen günümüze ulaşmıştır. Toplumların hayata bakış tarzları, etkilendiği kültürler vb. hakkında ipucu veren halk inançlarını hemen hemen her Türk topluluğunda görmek mümkündür. Biz de çalışmamızda Karapapak-Terekeme Türkleri arasındaki doğa ile ilgili halk inançlarına ve uygulamalarına yer vereceğiz. Karapapak-Terekeme Türklerindeki doğa ile ilgili halk inançlarını Türk dünyasının diğer bölgelerindeki halk inançları ile karşılaştırıp benzerlikleri ve zıtlıkları üzerinde duracağız. Bununla birlikte halk inançlarının çıkış noktasına ve mitolojik boyutuna yer vermeye çalışacağız. Ayrıca çalışmamızda yer verdiğimiz derlemeler, Kars’ın Selim ilçesinde yaşayan Karapapak - Terekeme Türklerinden derlenmiştir.
********************************************************************************************************************************************************************************
Nature has a distinct place among people as a notion that is alive. Therefore, it was protected with great care; and it was believed to bring negativities on
people in terms of belief once it was destroyed. While natural events are considered to be beneficent, they are sometimes interpreted as a warning from God.
The reason why people have such a belief is that they could not analyze natural events from a scientific perspective sufficiently. Such being the case, many
public beliefs occurred about the natural events; and they brought several practices along with them. These beliefs, being metamorphosed by time, geography
and various religious notions, have survived until today. As for the belief systems among Turks, it could be said that they occurred within the old belief
systems. While some of them were forged by Islam, the others have survived in the same form until today. It is possible to see the public beliefs, which
provide some clues about the way societies regard life, the cultures they were affected by and so on, almost in every Turkish community. This study will
include the public believes and practices among the Turks of Karapapak and Terekeme. It will analyze the similarities and differences between the
understanding of nature and public beliefs of Karapapak- Terekeme Turks and the ones that belong to the other Turks living in different regions. It will also
touch upon how the public beliefs came into being and their mythological dimensions. Besides, it should be noted that the compilations taking place in this
study were taken from the Karapapak- Terekeme Turks who live in Selim providence of Kars.

Kişi ya da kişilerin yaşadıkları mekânı farklı nedenlere bağlı olarak terk etmesi olayı olarak tanımlanan göç hareketi, aslında çok daha karmaşık ve girift bir eylemdir. Zira göç olayı, neden; olabildiği gibi sonuç da olabilmektedir. Bununla birlikte göç olayının meydana gelmesinde çok sayıda nedenin olduğu da bilinmektedir. Ancak kitlesel göç hareketlerinin meydana gelmesinde etkili olan faktörlerin başında da genellikle savaş ve iç çatışmaların olduğu bilinmektedir. Bu açıdan Karapapak göçmenlerinin yaşadıkları yerlerin tarihsel süreçte sürekli savaş ve mücadele alanı olması, bu insanların çokça kez yer değiştirmesine neden olmuştur. Bu yer değiştirme hareketi neticesinde Karapapakların en son iskân oldukları yerlerden birini de Ağrı ili ve ilçeleri oluşturmaktadır. Önceleri Kars’a yerleşen bu insanlar, Rusların Kars’ı da ele geçirmesi neticesinde tekrar göç etmek zorunda kalmışlardır. Bu göç hareketi sonucunda Ağrı ili ve ilçelerine yerleşmişlerdir. Günümüzde en fazla Karapapağın yaşadığı yerlerden birini oluşturan Ağrı ilinde Karapapaklar, sosyal hayatın her alanında etkinliklerini hissettirmekte olup toplumsal yaşamın ayrılmaz bir parçasını meydana getirmektedirler.