Ottoman Khans and Kervansarays

Selçuk kervansarayları, XIII. asırda, Türkiye'nin iktisadi vaziyetini, memlekette cereyan eden ticari faaliyetleri ve devletin bu hususta takip etmiş olduğu siyaseti anlayabilmek için üzerinde durulması gereken çok dikkate şayan bir mevzudur.

Selçuk tarihinin hemen her meselesi ve her mevzuu gibi, bunlar da, kitabeleri ve mimari ehemmiyetleri hakkındaki tasviri mahiyette mahdut bazı yazılar istisna edilecek olursa, henüz tarihi bakımdan ciddi hiçbir tetkike tabi tutulmamıştır ki, bunların mühim sayılacak olanları yeri geldikçe burada zikredilecektir.

Uzaktan bakılınca bir kale, içlerine girildiği zaman bir yolun bir konak menzilinde kervan kafilelerinin her türlü ihtiyaçlarını karşılayacak bir teşkilata malik olan bu binalar; ne kemiyet ve ne de keyfiyet bakımından İslâm düyasının başka bölgelerinde emsaline rastlanamayacak bir kıymet taşırlar. Selçuk sultanları ve yüksek devlet adamları büyük ticaret yolları üzerinde hemen her menzillik (takriben 30-40 kilometre) mesafede bir kervansaray yaptırmışlardır.

Türk tarihinde her zaman önemli yerleri olan ribat, han, kervansaraylar işlevlerine uygun olarak sefer ve kervan yolları üzerine yapılmışlardır. Kazıklı Hacı Hamza Bin İvaz Kervansarayı da Osmanlı Döneminde bu yollar üzerinde yapılmış olup günümüzde Kocaeli İli, Gölcük İlçesinde yer alan bir eserdir.
Söz konusu 16. yüzyıl yapısının Osmanlı İmparatorluğu’nun menzil ve kervan yolları üzerindeki konumunu ortaya koymayı, dönemine ve benzer özellik gösteren yapılara yönelik bir kaynak oluşturmayı amaç edindiğimiz çalışmada Kazıklı Hacı Hamza Bin İvaz Kervansarayı’nın “tek salonlu, ahşap taşıyıcıya sahip, kapalı avlulu ve çatı örtülü plan tipinin -var olan benzerleri içerisindeki- en büyük ölçeklilerinden birisine sahip örneği olma” özelliği odak noktası olarak ele alınmaktadır.
Hakkında çok az sayıda kaynak bulunan ve literatürde fazla bilinmeyen yapılardan olması dolayısıyla Kazıklı Hacı Hamza Bin İvaz Kervansarayı’nın yüzyılında ne gibi öneme sahip olduğu, dönem içerisindeki mimari durumu, tarihsel süreci, tarihteki yeri, Bölgemiz ve ilimiz açısından önemi, hangi yol güzergahları üzerinde ne gibi işlevlerde kullanıldığı, yakın çevresinde yer alan benzeri yapılar ve kervan yolları üzerinde yer alan yerleşim alanları, mesken yerleri, yol, köprü vb yapılarla olan ilişkisi irdelenerek ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Yıldızeli, tarihi konusunda pek fazla bilgi sahibi olmadığımız bir ilçemizdir. Bu konuda şimdiye kadar yazılanlar yetersiz olmanın yanında önemli hatalar içerirler. Burada bu ilçemizin kökenine ilişkin belgeler üzerinden bazı değerlendirmeler yapılmaya çalışılmıştır.  Makalede Yıldızeli'nin kökenine ilişkin ayrıntılı bir analiz mevcuttur., Buna ek olarak şimdiye kadar cevaplanmamış, hatta sorulmamış birtakım sorular üzerinde durulmuştur.

GİRİŞ
Eski çağlardan Sanayi Devrimi’ne kadar kervanlar,
ulaşım ve ekonominin olmazsa olmaz çarkıdır. Sanayi
toplumlarında kervan soymak bir kahramanlık ve bir cesaret
işi olup çevreye nam salmaktır. Köroğlu, Bolu Dağları’ndaki
ününü bir anlamda kervanları soymakla kazanmıştır. Dede
Korkut Hikâyeleri’ndeki figürlerden Bay Püreoğlu, yurtlarına
gelen bir kervanı soyguncuların elinden almakla “Bamsı
Beyrek” olmuştur. Kervanlar altın ve gümüşün aktığı nehirler
gibi zenginlik alametidir. Kervanlar Ali Baba ile Kırk
Haramiler’deki zenginliğin kaynağıdır. Develerle yapılan
kervan yolculuğu masallara konu olduğu gibi yeni olayların
da habercisidir. Kervan sona doğru giden bir kafiledir. Tasavvufta ahiret yoluna doğru çıkmış bir göçtür. Kervanlar tasavvufta akıp giden bir ömürdür, aynı inanca sımsıkı sarılmış bir ümmettir. Başlarındaki kervancı ise peygamber veya şeyhtir. Ondan ayrılmak yoldan ve dinden çıkmaktır. Kervancılık, Suriye’ye ticarete giden Hz. Muhammed’in mesleği ve Hz. Yusuf’u kuyudan kurtarmasıyla üç semavi dince kurtuluşun sembolüdür. Kervancı yardan akrabadan haber getirendir. Bu özellikleriyle kervanlar, bilhassa Ortadoğu toplumlarında sosyal ve ticari hayatta oldukça önemlidir. Zira şehir arasındaki iletişim ve ekonomik faaliyetler, trenler yaygınlaşıncaya kadar kervanların tekelinde kalmıştır. Kervan yolculuğu anlatılırken ebette ki yükhayvanlarından ve özellikle deveden bahsetmeden olmazdı.Bu hayvan sosyal hayatta kendine deve dikeni, deve inadı, deve gibi büyük, deveye hendek atlatmak gibi kimi kavramlarla yer bulmuş ve deyimlerimizi süslemiştir. Bu sayede deve ve diğer yük hayvanlarıyla ilginç bilgiler öğrenme şansına sahip olduk. Çalışmamız sırasında kullandığımız kaynaklardanTavernier Seyahatnamesi, bu konuda oldukça detaylı bilgiyesahip olan kaynakların başında gelmektedir. Nitekim OsmanlıTarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü’nün yazarı MehmetZeki Pakalın’ın “Kervan” maddesini oluştururken kullandığıbilginin nerdeyse tamamının bu kaynaktan alması da bu durumu teyit etmektedir.
Araştırma eserlerinden ise Osmanlı sosyal ve ticari
hayatı konusunda eserleriyle tarihçiler arasında haklı ve
önemli bir yer edinen Suriaya Faroqhi’nin çalışmaları
bize sıkıştığımız ve bunaldığımız anlarda ışık olmuştur.
Kendisinin deve kervanları ve ticari yollar hakkında fazla
bilgi ve araştırmasının bulunmadığı yolundaki mütevazı
açıklamalarının aksine eserleri yoğun bilgiler içermektedir.
Onun açıklamalarının paralelinde arşivde yaptığımız
araştırma ve gözlemlerde konu ile ilgili belgelerin genellikle
kervan soygunları, kervanların taşıdığı mallar ile defterlerin
bulunduğu ve bunların da daha çok yük ve tüccarlardan
alınan vergileri içerdiği görülmüştür. Bunlar dışında Osmanlı
Devleti’ndeki diğer arşiv belgeleri ise daha çok deve sayısı ve
develerden savaş zamanlarında yararlanma amacını taşıyan
istatistiklerdir. Onun da belirttiği gibi kervan taşımacılığı
ve hırsızlığı konusunda gittikçe daha fazla yayınlanmaya
başlayan Kadı Sicili ve Mühime Defterleri’ne yansıyan
bu konudaki şikâyet ve arizalarla ortaya çıkacak ve bu flu
resim biraz daha aydınlanacaktır. Son olarak konuyla ilgili
elindeki verileri bizimle paylaşma nezaketini gösteren Ufuk
Gülsoy’un önerileri de bize moral vermiş ve önemli katkı
sağlamıştır. Bizim çalışmamız sadece konuya ilgi duyanlar
için biraz bilgi vermek ve merak duygusunu kamçılamak
içindir. Konuyla ilgili daha detaylı ve geniş bilgiler Osmanlı
arşivlerinin kapsamlı bir şekilde taranması ve daha fazla
seyahat notlarının incelenmesiyle ortaya çıkacaktır.

Ribât, Ortaçağ İslâm dünyasının ilk dönemlerinde; askerî-dinî bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Ele aldığımız kavramın tarihsel gelişimini incelerken ilk olarak; kelimenin sözlük ve terim anlamlarını açıklamaya çalıştık. İslâmiyet’in ilk dönemlerinden itibaren gelişme gösteren ribâtlar hakkında, dinî kaynaklardaki bilgilerden de istifade edilmiştir. Kur’an ve Hz. Peygamberin hadislerinden yararlandığımız bu bölümde, ribât ve cihat kelimeleri arasında güçlü bir bağlantı bulunması dikkatimizi çekmiştir. Bu nedenle dinî kaynaklardaki bilgilere dayanarak, ribât ve cihat kavramları üzerinde durulmuştur.

İslâm coğrafyası üzerinde yaygın olarak kullanılan bu kavramın, tarihsel süreç içerisinde yüklendiği birçok anlam bulunmaktadır. Bunlardan ilk olarak, ribâtların askerî açıdan önemi incelenmiştir. Zaman içerisinde fetih hareketlerinin yavaşlaması ile askerî önemini yitiren ribâtlar, birer sosyal müessese halini almıştır. Bu dönemde hângâh ve zâviye isimleri ile anılan bu kurumlar; yoksullara yardım eden bir yurt veya kervanların konaklaması için kurulmuş bir kervansaray olarak karşımıza çıkmaktadır. Ribâtın sosyal yapı içinde dikkate değer bulduğumuz diğer bir vazifesi ise, tasavvufî bir eğitim yeri oluşudur. Çalışmamız sırasında, ribât tabirinin aynı yüzyıl ve aynı topraklar üzerinde bile farklı kelimelerle ifade edildiğini gördük. Bu noktada özellikle, ribât tabirinin tarihsel süreci üzerinde önemle durulması gerektiğini düşündük.

Son olarak, Ortaçağ İslâm dünyasında gelişme gösteren bu kurumun, dönemin İslâm ülkeleri içerisindeki yapılanması üzerinde durulmuştur. İlk dönemlerde gönüllü mücahitler tarafından kurulan bu müesseseler, daha sonraki dönemlerde devletlerin asli vazifeleri içinde yer almıştır. Devlet adamları ve dönemin zenginleri tarafından yaptırılan son dönem ribâtlarında, gönüllü gâziler yerine devletten maaş alan muhafız birliklerinin istihdam edildiğini görüyoruz. Çalışmamız sonucunda; ilk dönemlerde dinî karakterdeki askerî yapılar olan ribâtlar, zamanla kurumsallaşmasını tamamlamış ve sosyal hayat içerisinde yerini alan, İslâm müesseselerinden biri olmuştur.

SUMMARY

The Ribat In The Islamic World Of The Middle-Age
Keywords: Ribat, Khankah, Zawiye, Caravansarai.

In the first periods of the middle-age Islamic world, the term “ribat” is considered as a military-religious concept. While searching the historical development of this concept, first of all I tried to clarify this word from the point of lexical meaning and termonology. I searched the religious sources to reach the most extensive details about ribats which had been developed since the first periods of  Islamic religion searching the Kur’an and the Prophet’s words, I noticed that there is a strong connection between the words “ribat”  and “cihat”. For this reason I especially centered on “ribat” and “cihat” concepts which are based on religious sources.

This concept, which is extensively used within Islamic world, has had many meanings. Firstly, for example I searched the meaning from the military point of view. However, when the conquests slowly decreased these ribats lost their popularity and turned to be social institutions. In this period, these institutions were called as khankah and zawiye and served as a kind of dormitory for the poor and a caravansarai for travellers. Another characteristics of ribats is that they are used as places to educate people. However, I noticed that the term “ribat” was used with different meanings in the same periods and in the same territories. So I thought that the historical process of the term “ribat” should be searched.

Finally, I centered on the different situations of ribat within different muslim countries. In the first periods, these institutions were constructed by volunteers but later it turned to be a duty of states. I found out that in the ribats of the last periods which were constructed by the rich and the people who had important roles within states, volunteers wre replaced by military forces who took wage from the state. As a result of this search, I can say that ribats which had a characteristics of military, turned to be social institutions.

Kervanlar, Orta Çağ’da tüccarların en çok tercih ettiği yolculuk şekillerinden birisiydi. Bir kervan tüccarların bir araya gelmesiyle oluşuyordu. Bunun dışında bir kervanı develer ve atlar, ticari eşya, yiyecek ve içecek malzemeleri ve yolculuk eşyası oluşturmaktaydı. Anadolu, İpek Yolu üzerinde bulunması sebebiyle, bu kervan yolculukları bakımından yeryüzünün en işlek bölgelerinin başında geliyordu. Bu sebeple Selçuklu ve Osmanlılar döneminde kervan yolculuklarıyla ilgili zengin bir kültürel birikimin oluştuğunu söyleyebiliriz. Kervanların varlığı ve ticari yolculuklar kervansarayların inşa edilmesini gerekli kılmıştır. Anadolu Selçukluları döneminde kervansarayların yapımı hız kazanmış ve Osmanlı Devleti döneminde de devam etmiştir. Bu yapılar, Orta Çağ’ın otelleri olarak kabul edilmiştir. Kervansaraylarda zamanın şartlarına göre hemen her türlü hizmet verilmiştir. Yeme, içme, konaklama, barınma, hayvanların bakımı, tamir, alım, satım gibi konularda kervansaraylardan yararlanma imkânı vardı. Bu yazıda bazı seyahatnamelerden hareketle kervansarayları ve kervan yolculuklarını ele almaya çalıştık. Bu çalışma Jean-Baptiste Tavernier, Joseph Piton de Tournefort, Crailsheimli Adam Werner, Salomon Schweigger, Stephan Gerlach gibi Avrupalı yazarların Türkiye ve Türkler hakkındaki eserlerine dayanmaktadır.

Abstract_ENG_This paper is about the construction dynamics of khans during the eighteenth-century Istanbul. It particularly focuses on the Büyük Yeni Han built by Mustafa III and completed in ca. 1763, as a representation of the court’s interventions in commercial space. In this manner, it investigates the urban context of the building, the builder’s possible intentions, its construction process, layout, functions and revenue producing capacity in the light of its waqfiyya and a number of other registers. By focusing on the construction processes of the khan and its functions with their transformative consequence on the landscape of Istanbul and their revitalized role, this paper claims that the Ottoman Sultan, by getting involved in the economic and spatial realms, reestablished the presence of the dynasty in the commercial district of the Ottoman capital.
KEYWORDS
Ottoman Istanbul  | eighteenth century | space | khan | construction

ÖZET_TR_Bu makale on sekizinci yüzyıl İstanbul’unda hanların inşa dinamikleri hakkındadır. Özellikle III. Mustafa’nın 1763 yılında inşasını tamamladığı Büyük Yeni Han özelinde Sultan’ın başkentin ticari mekânına müdahalesine odaklanmaktadır. Bu bağlamda han inşasının kent bağlamı, baninin muhtemel niyetleri, hanın inşa süreçleri, vaziyeti, işlevleri ve gelir getirici potansiyelini vakfiye ve çok sayıdaki arşiv belgesi ışığında incelemektedir. Bu makale çalışması, şehir mekânındaki dönüştürücü etkileri ve canlandırıcı rolüyle bir Sultan girişimi olan Büyük Yeni Han’ın inşa süreçleri ve işlevlerine odaklanarak, Osmanlı Sultanının başkentin ticari bölgesinde, ekonomik ve ticaret alanına müdahil olarak mevcudiyetini yeniden tesis ettiğini ileri sürmektedir.
ANAHTAR KELİMELER
Osmanlı İstanbulu | onsekizinci yüzyıl | mekân | han | inşa.

16. yüzyıldan 19. yüzyılın sonlarına kadar Osmanlı İmparatorluğu’nda ulaşım ve taşımacılığın nasıl yapıldığını ele alan bu çalışma, ilk olarak yol sistemi üzerinde durmaktadır. Makalede, İstanbul’dan başlayan ve imparatorluğu bir ağ gibi saran ana yolların güzergâhlarının ortaya konulmasının ardından yolların işlerliği ve güvenliğini sağlamak üzere inşa edilen kale, derbent, menzil ve kervansaraylar hakkında bilgi verilmiş, ayrıca yolların hangi dönemlerde ve ne sebeple bakım ve onarım geçirdiği konu edilmiştir. Çalışmanın ikinci kısmında karayolu ulaşımında kullanılan at, deve, katır gibi hayvanlar ile araba türleri üzerinde durularak, söz konusu nakliye hayvanları ve araçlarının taşıma hızları ile kapasiteleri sorgulanmıştır. Nihayet taşıma işlerini yürüten mekkârîlere değinilmiş ve bu esnaf grubunun örgütlenme biçimleriyle taşıma işlerini nasıl yürüttükleri mercek altına alınmıştır.

Bir yerden başka bir noktaya ulaşmanın temel aracı tarih boyunca yollar olmuştur. Yol güzergâhları, özellikle geçmiş dönemlerde büyük ölçüde doğal koşullara bağlı kalmış olup siyasi organizasyonlar çeşitli çalışmalar, tesis ettikleri yol ve yol üzerindeki yapılar ile ulaşımın sağlıklı bir biçimde işlemesine gayret etmiştir. Gerek Selçuklu ve gerekse Osmanlı döneminde hükümdarlar dervişlere, şeyhlere, ulu kimselere, arazi tahsis ederek vakıf kurmalarına imkân sağlamışlardır. Böylece tesis edilen zaviye ve zaviye fonksiyonlu yapılarla en ücra alanlarda, geçitlerde ulaşımın güvenli ve rahat bir şekilde sağlanmasını temin etmişlerdir. Bu çalışmada da temel olarak Hamid- ili ulaşım ağı ve hususiyle de ulaşım sistemi zaviyeler üzerinden konu edinilmiştir. Kaynak olarak çalışmada 1501 yılına ait Hamid Sancağı Vakıf Defteri transkripsiyon metni kullanılmıştır. Söz konusu defterdeki zaviyeler ve bunların bulunduğu yerleşme merkezlerinin lokalizasyonu yapılarak ulaşım ağı jeomorfolojik şartlar göz önünde bulundurularak çizilmiştir. Böylece han ve kervansaray bulunmayan sahalarda “gelen giden yolculara hizmet şartı” ile ulu kimselere temlik edilen arazilerde tesis edilen tekke, zaviye, hankâh, gibi yapılar ulaşımın adeta can damarını oluşturduğu görülmüştür.

Sahip olduğu coğrafi konumdan ötürü Marmara, İç Anadolu, Ege ve Batı Karadeniz bölgeleri arasında bir geçiş noktasında yer alan
Bilecik Gölpazarı önemli yolların birleştiği bir kavşakta yer almaktadır.
Gölpazarı 'nda ilçe merkezinde bulunan Taş Han'da (Gazi Mihal Han); malzeme ve teknik açıdan Beylikler Dönemi yapılarının karakteristik bir özelliği olarak görülen almaşık duvar tekniğinin  kuzey cephede kullanıldığı görülmektedir