Osmanlı Saray Teşkilatı

Success requires a very good treasure, a good treasure requires success with this utterance, all of the governments from past to present determined a full treasure as their basic aim. Since its foundation Ottoman Government had given importence to treasure, too. This study carries out claim to reach a synthesis by classifying and evaluating JC.1288 (DC.1872) dated Ceyb and Harc-ı Hassa notebooks? transcription according to main history methodology. Meanwhile, this study aims to present Ceyb-i Hümâyûn Treasure which was Ottoman Government?s interior treasure in its historical progress so as to caprice our synthesis on reliable basics. To this end, this study is examined in four sections. Introduction is announced in first section. Ottoman center finance system, Ottoman treasure system, since the foundation of Ottoman Empire Ceyb-i Hümâyûn Treasure in its historical progress is described and Sultan Abdülaziz period in which JC.1288 dated our notebooks was examined around social, political and financial surroundings along with transcription of JC.1288 dated Ceyb and Harc-ı Hassa account books in second section. Third section covers, material and methodology. In fourth section, account books were evaluated around history methodology. Twelve account books each one covers a month transcribed. These account books which contain of the income and outcome of Ottoman Sultan important for what Ceyb-i Hümâyûn treasure expresses, the place in Ottoman treasure system the relationship between other treasures, Ottoman palace life and religion effects on Ottomans. Income and outcome departments were classified and evaluated in the evaluation section of the study and datum were presented by supporting with table and shapes.

III. Mehmed’in 1595 yılında tahta çıkmasıyla Valide Sultan olan Safiye Sultan,
dönemin en önemli karakterlerinden biri olmuştur. III. Mehmed’in validesine olan
bağlılığının fazla olması Safiye Sultan’ı padişah ve onun kararları üzerinde etkin bir
hale getirmiştir. Sarayda nüfuzunu artıran Valide Safiye Sultan İngiltere Kraliçesi I.
Elizabeth ile yakın bir dostluk kurarak ve Venedik ile temaslarda bulunarak Osmanlı
sınırları dışında da etkin bir figür olmuştur. Özellikle oğlu üzerindeki etkisi sayesinde
devlet kadrolarındaki azil ve tayinlerde son sözü söyleyen kişi konumuna gelmiştir.
16. yüzyılda Hürrem Sultan ile başlayan 17. yüzyılda Valide Hatice Turhan Sultan ile
sona eren, kadınların yönetimde ağırlığının olduğu dönem, Valide Safiye Sultan’ı da
kapsamaktadır. Hürrem Sultan, Nurbanu Sultan, Kösem Sultan ve Hatice Turhan
Sultan hakkında belirli sayıda araştırma olmasına karşın, Safiye Sultan için neredeyse
hiçbir müstakil araştırma yoktur. Önemli bir Valide Sultan olmasına rağmen yeterli
düzeyde araştırmanın bulunmaması, bizi bu hanım sultanın hayatını çalışmaya
yönlendirmiştir.
Safiye Sultan çeşitli vakıflar kurmuş, camiler ve çeşitli hayır eserleri yaptırmış bir
Valide Sultan’dır. Kanuni Sultan Süleyman’ın son yıllarına, Sultan II. Selim
zamanına, Sultan III. Murad ve Sultan III. Mehmed’in saltanatlarına tanık olan Safiye
Sultan, torunu Sultan I. Ahmed’in, Sultan I. Mustafa ve Sultan II. Osman’ın da
saltanatlarına tanık olarak, takriben yarım asır sarayda bulunmuş ve döneme etki
etmiştir. Şüphesiz Safiye Sultan edindiği tecrübelerle ve yaşantısıyla kudretli bir
Valide Sultan olarak anılmıştır. Çalışmamızla mevcut harem literatürüne, Safiye
Sultan’ın hayatı ve Valide Sultanlık dönemine ilişkin literatüre yeni bilgiler katılacağı
umulmaktadır.

Türk-İslam toplumlarında belli bir zenginliğe sahip kişiler, Allah’ın rızasını kazanmak amacıyla vakıflar kurarak cami, mescid, medrese, mektep, han, hamam, çeşme, hastane ve imarethane gibi toplumsal ihtiyaçlara yönelik çok çeşitli kurumlar tesis etmişlerdir. Vakıflar daha çok hanedan mensupları, askerî sınıf mensupları ve reayadan servet sahibi seçkin kişiler tarafından kurulmakla birlikte cüceler ve dilsizler gibi saray hayatında çok farklı yerleri olan kişiler tarafından da kurulabilmektedir. III. Murad döneminde saray hayatının dikkat çeken şahsiyetlerinden biri olan Cüce Zeyrek Ağa, Besni’de bir cami yaptırmış ve gerek caminin masrafları gerekse de cami görevlilerinin maaşları için bir vakıf kurmuş ve buraya kayda değer bir gelir bağlamıştır. Zeyrek Ağa Câmii’nde görevli kişilerin aldıkları ücretlere bakıldığında Besni kazasındaki diğer vakıf kurumlarında görevli olanlara ödenen ücrete göre hayli yüksek olduğu görülmektedir.
Zeyrek Ağa Câmii kurulduğu dönem olan 16. yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın ortalarına kadar hizmet vermişken Besni’nin günümüzdeki yerine taşınması sonrasında harabe hale gelmiştir. 2005 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün başlatmış olduğu restorasyon çalışmaları neticesinde 2006 yılında yeniden ibadete açılmış ve günümüzde hala hizmet vermektedir.

Bostancılar, Osmanlı'da etkisi yetkisini aşan bir birim. Bir zamanlar padişah kayığının dümenini tutanların zamanla sahil güvenlik komutanlığı diyebileceğimiz bir mertebeye ulaşması... Bostanların toprak ve çamurundan çıkıp sarayın en muteber muhafızları arasına girilme süreci... Ülkemizde Bostancılar Ocağı üzerine yapılan ilk müstakil çalışmayı beğeninize sunuyoruz.

Bir birimin devlet içinde ilerleyişi, yükselişi ve çöküşünü anlarken bir yandan da Osmanlı devlet anlayışını derinden sarsan depremlerin fay hatlarını göreceksiniz. Devlet içinde devletlerin nasıl kurulup nasıl yıkıldığına şahit olacaksınız.

Artık Bostancı denilince aklınıza sadece İstanbul'da bir semt gelmeyecek...

III. Mehmed’in 1595 yılında tahta çıkmasıyla Valide Sultan olan Safiye Sultan,dönemin en önemli karakterlerinden biri olmuştur. III. Mehmed’in validesine olan bağlılığının fazla olması Safiye Sultan’ı padişah ve onun kararları üzerinde etkin bir hale getirmiştir. Sarayda nüfuzunu artıran Valide Safiye Sultan İngiltere Kraliçesi I. Elizabeth ile yakın bir dostluk kurarak ve Venedik ile temaslarda bulunarak Osmanlı sınırları dışında da etkin bir figür olmuştur. Özellikle oğlu üzerindeki etkisi sayesinde devlet kadrolarındaki azil ve tayinlerde son sözü söyleyen kişi konumuna gelmiştir. 16. yüzyılda Hürrem Sultan ile başlayan 17. yüzyılda Valide Hatice Turhan Sultan ile sona eren, kadınların yönetimde ağırlığının olduğu dönem, Valide Safiye Sultan’ı da kapsamaktadır. Bu dönemdeki sultanlar hakkında belirli sayıda araştırma olmasına karşın, Safiye Sultan için neredeysehiçbir müstakil araştırma yoktur. Önemli bir Valide Sultan olmasına rağmen yeterlidüzeyde araştırmanın bulunmaması, bizi bu hanım sultanın hayatını çalışmayayönlendirmiştir.

Safiye Sultan çeşitli vakıflar kurmuş, camiler ve çeşitli hayır eserleri yaptırmış bir Valide Sultan’dır. Takriben yarım asır sarayda bulunmuş ve döneme etki etmiştir. Şüphesiz Safiye Sultan edindiği tecrübelerle ve yaşantısıyla kudretli bir Valide Sultan olarak anılmıştır. Çalışmamızla mevcut harem literatürüne, Safiye Sultan’ın hayatı ve Valide Sultanlık dönemine ilişkin literatüre yeni bilgiler katılacağı umulmaktadır.

İÇİNDEKİLER

RESİM LİSTESİ

FOTOĞRAF LİSTESİ

KISALTMALAR

ÖNSÖZ

GİRİŞ

Araştırmanın Konusu

Araştırmanın Önemi

Araştırmanın Amacı

Araştırmanın Yöntemi

BİRİNCİ BÖLÜM

CARİYELİKTEN SULTAN EŞLİĞİNE VE ŞEHZADE ANALIĞINA

Safiye Sultan'ın Kökeni

Görünüşü

Cariyelikten Başhasekiliğe

Vâlide Sultan Olma Şansı: III. Mehmed'in Doğumu ve Sünneti

İKİNCİ BÖLÜM

VÂLİDE SAFİYE SULTAN

Vâlide Sultan Oluşu

Etkin Bir Siyasi Aktör Olarak: Vâlide Safiye Sultan

Rüşvet mi Hediye mi? Sınırda Duran Bir Vâlide Sultan

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

HAYIR ESERLERİ VE ÖLÜMÜ

Vâlide Safiye Sultan'ın Hayır Eserleri

Son Zamanları

Vefatı

SONUÇ

EKLER

KAYNAKÇA

DİZİN

İlk dönemlerde Rumeli’de sonraki yüzyıllarda Anadolu’da bir köyde hayata gelen
bir çocuk fiziki özellikleri ve yetenekleri ile seçilerek devşirme sistemi içine girmektedir.
Sistem içinde, kabiliyeti ve itaatkârlığı oranında yükselerek, hazırlık saraylarından/
mekteplerinden sonra Topkapı Sarayı’na gelmektedir. Enderûn’da, devşirilerek gelenler
dışında, müteferrikalar, hediye olarak gelen köleler, iltimaslılar, zâdeler ve çıraklar da
bulunmaktadır. Enderûn’da eğitim ve seçimlere tabi tutularak; Büyük Oda, Küçük Oda,
Seferli Koğuşu, Doğancı Koğuşu, Kilerli Koğuşu, Hazine Koğuşu’nda onlarca yıl eğitim
gördükten sonra Has Oda’ya terfi etmektedir. Enderûn teşkilatı içinde yer alan bu
koğuşların her birinde; kaç kişinin eğitim göreceği, hangi kurallarla koğuş içinde terfi
edileceği, hangi kıyafetleri giyecekleri, koğuş mevcutları yanında yaptıkları hizmetler de
farklılık göstermektedir. Büyük Oda ve Küçük Oda’ya mensup ağaların kıyafetleri diğer
koğuşlardan farklı olduğu gibi padişaha sundukları bir hizmette bulunmamaktadır. Bu
çalışmada koğuşlar içindeki hiyerarşik yapı sınıflandırılarak, her sınıfta bulunan görevlilerin unvanları, vazifeleri, kıyafetleri, bahşişleri, terfileri, ilmî çalışmaları tespit edilmeye çalışılacaktır. Enderûn teşkilatı çalışırken sıklıkla karşılaşılan; “acemilik”, “cülus bahşişi”, “bayram inamı” gibi terimlerin koğuştan koğuşa gösterdiği farklılık irdelenecektir. Eğitimin son basamağı olan Has Oda; sınırlı kontenjanı, özel kuralları, sınıflandırması, ağaların sıra dışı ayrıcalıkları ve padişahla kurdukları olağanüstü ilişkilerle tüm ağaların ortak hayalidir.

A child who came to life in a village of Rumelia the first periods and of Anatolia in
the following centuries, is selected with his physical characteristics and abilities, and
enters the recruitment system. Within his system, he rises in proportion to his capability and obedience and comes to Topkapı Palace after preparatory palaces/schools. In Enderûn, besides the recruited ones, there are also connoisseurs, slaves who come as gifts, benefactors, people and apprentices. By being subjected to education and elections in Enderûn, after decades of education in Büyük Oda, Küçük Oda, Seferli Ward, Doğancı Ward, Kilerli Ward, and Treasury Ward, he is promoted to the Privy Chamber. In each of these wards within the Enderûn organization; how many people will be educated, under which rules will be promoted within the ward, which clothes they will be worn, and the services they provide besides the wards are also differ from each other. While the clothes of the aghas belonging to Büyük Oda and Küçük Oda are different from the other wards, they do not serve the sultan. In this study, by classifying the hierarchical structure in the wards, the titles, duties, clothes, gratuities, promotions, scientific studies of the officers in each class will be tried to be determined. Frequently encountered cases while studying the Enderûn organization, such as the difference between terms of “inexperience”, “ enthronement tip”, “feast tip” from ward to ward, will also be examined. The Privy Chamber which is the last step of education, with its limited quota, special rules, classification, extraordinary privileges of the aghas with the extraordinary relationships they established with the sultan, is the common dream of all aghas.

Teşrifat defterleri, Osmanlı Devleti’nde yapılan merasimlerle ilgili en geniş bilgiyi veren kaynaklardır. Günümüzde sosyal ve kültürel tarihin bir parçası olan merasimler ve bu merasimlerin yazılı olduğu defterlere dayalı çalışmalar kaleme alınmaktadır. Bu lisans bitirme tezi de bu konuda yapılacak olan çalışmalara katkıda bulunmak amacıyla bu çerçevede ele alınmıştır.
Bu çalışmamızda, Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi Sadaret Fonunda 358 numaraya kayıtlı Teşrifat defterinin günümüz harflerine çevirisi yapılmış olup, defterin içeriğinde yer alan günlük vukuat ve o dönemdeki merasimlerle ilgili değerlendirilmelerde bulunulmuştur. Defter, h. 1225-1230 / m. 1810-1815 yıllarını kapsamaktadır.

Haziran 2020

Öz "Saray" aslen Farsça bir kelime olup "ev, mesken, konak, menzil" manalarına gelmektedir. Türkçe de "saray" kelimesi bu manalarla birlikte "büyük konak, hükümdarın ikametgâhı, hükümdarın sarayı, kasrı, köşkü" anlamında kullanılmaktadır. Saray, hükümdarın oturduğu büyük bina olmanın yanı sıra yönetimin merkezi olması açısından önem taşır. Büyük Selçuklu Devleti, daha sonrasında ise beylikten imparatorluğa dönüşen Osmanlı sarayları mimari olarak büyük ve gösterişli binalardı. Bu büyüklük ve gösteriş Devletin gücünü temsil ediyordu. Bir devleti siyasi, idari, kültürel, ekonomik ve sosyal olarak yansıtan en önemli kurumlardan birisi saray teşkilatıdır. Çünkü bu teşkilata bakarak devletin halkla ilişkisini ve devletin gücünü anlayabiliriz. Tarih sayfalarına bakıldığında, saray ne kadar büyük ve gösterişliyse devletin o kadar güçlü olduğu düşünülmüştür. Kadim Anadolu üzerinde hüküm sürmüş bulunan medeniyetlerden Doğu Roma, Selçuklu sarayları konu edilmiştir. Türk-Osmanlı dönemine ait saray yapıları ile ilgili literatür geniş bir şekilde verilmeye çalışılmıştır.