Büyük Devletler Kıskacında
BAĞIMSIZ
AZERBAYCAN
(1918-1920)
Editörler
Dr. Qiyas Şükürov Dr. Vasıf Qafarov
*
IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK
IQ Kültür Sanat Yayıncılık: 394
TAKDİM
Araştırma İnceleme Dizisi: 343
Bütük Devletler Kıskacında Bağımsız Azerbaycan (1918-1920)
Kitabın tüm yayın haklan 1Q Kültür Sanat Yayıncılık ve Uluslararası Tanıtım
Hizmetleri Ticaret Limited Şirketi’ne aittir.
Yayınevinden yazılı izin alınmadan kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, hiç bir
şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayımlanamaz.
1.Baskı: Eylül 2010 İSTANBUL
ISBN: 978-975-255-294-4
Sertifika No: 12446
Genel Yayın Yönetmeni: Adem Sarıgöl .
Editörler: Dr. Qiyas Şükürov - Dr. Vasif Qafarov
Mizanpaj ve Kapak Tasarımı: Ahmet Sekendiz
Montaj: Bülent Birkan
Halkla İlişkiler ve Dağıtım Sorumlusu: Yusuf Sarıgöl
Baskı-Cilt Kilim Matbaası
Litros Yolu Fatih Sanayi Sitesi
12/204 Topkapı / İstanbul
Tel: 0212 612 95 59
Copyright © 2010, IQ Kültür Sanat Yayıncılık Uluslararası Tanıtım Hizmetleri
Ticaret Limited Şirketi
Copyright © 2010, Dr. Qiyas Şükürov, Dr. Vasif Qafarov
IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK,
Toplumu “Bilgi Işığında Aydınlanmaya” çağırıyor.
“Bir Kitap Bin Silahı Susturur”
GENEL DAĞITIM:
www.iqkultursanat.com
*
TOPLU ALIMLARDA İSTEME ADRESİ
IQ KÜLTÜR SANAT YAYINCILIK ve
ULUSLARARASI TANITIM HİZMETLERİ TİC. LTD.
ŞTİ.
Alemdar Mah. Ticarethane Sokak, Fetih Han
No: 33/47-48 Cağaloğlu-İstanbul
Tel: 0212 520 9 M2ÿÿ: 0212 520 91 12
/• «ti-
28 Mayıs 19 18'de bağımsızlığını ilân eden Azerbaycan Cumhuriyeti,
cihan savaşı sırasında İtilaf ve İttifak bloldanna aynlan büyük devletlerin
ekonomik çıkarlarının çakıştığı stratejik bir bölgede kurulmuştu. Savaşın
son merhalesinde Çarlık düzeni yıkılmasına karşın kuzeydeki Rusya lehdidi varlığını korumaktaydı. Hazar havzasına sokulan İngiltere, gözleri¬
ni yüzyılın petrol şehri Baku ye dikmişti. Büyük devletlerden Almanya ile
Avusturya-Macaristan'ın Baktı petrolüyle ilgili çevirdikleri entrikalar is¬
tikbal hususunda endişeler oluşmasına neden olmuştu. Böyle bir kritik
ortamda kardeş Türkiye'nin yardımları sayesinde cumhuriyet egemenli¬
ği ülkenin tamamına yayıldı, Almanya, Rusya, İngiltere gibi devletlerin
planlan bir süreliğine ertelendi. Fakat Mondros Mütarekesi’nden sonra
Osmanlı’nın Azerbaycan’dan çekilmesi üzerine, emperyal amaçlı tehdit¬
ler yeniden gündemi işgal etti. Böyle bir ortamda Düvel-i Muazzama’dan
İtilaf bloğunda bulunan ülkeler ile iletişime geçen Azerbaycan delegasyo¬
nu, Paris Banş Konferansındaki zorlu diplomasi mücadelesi sonucunda
bağımsızlığın uluslararası camiada tanınmasına nail oldu. Fakat bu mut¬
lu günlerin ömrü uzun olmadı, Denikin tehlikesinin bertaraf edilmesi¬
ne paralel olarak, Kafkasya'da serbest faaliyet alanı bulan Bolşevik Rus¬
ya müdahalesi ile 27 Nisan 1920’de Azerbaycan Cumhuriyeti’nin varlığı¬
na son verildi.
23 ay boyunca Azerbaycan’ın yönetimini elinde bulunduran cum¬
huriyet hükümeti büyük devletler kıskacında varoluş mücadelesi verdi,
milli ordu birliklerini oluşturmaya çalıştı; bayrak, arma, para birimi gibi
ulusal sembolleri belirledi, parlamentodan güvenoyu alan hükümet mo¬
delini benimsedi. Cumhuriyet dönemi Azerbaycan entelektüelleri, de¬
mokratik düzenin yerleşmesi, insan hak ve özgürlüklerine saygılı devle¬
tin oluşumu için gayret gösterdiler, Türk dünyasında demokrasi geleneği¬
nin gelişimi açısından ilginç bir deneyimi miras bıraktılar.
Büyük devletlerin ekonomik ve politik çıkarlarının kuşatmasında
bulunan bu Türk cumhuriyetinin çeşitli meseleleri, yurtiçi ve yurtdışında çok* sayıda bilimsel araştırmalara konu olmuştur. Bununla birlikte, bu
dönemle ilgili söylenecek çok söz vardır. Böyle bir girişimin somut ürünü
olan bu çalışmada, Azerbaycan ve Türkiye tarih camialannın konuyla il¬
gili tetkikleri yer almıştır. Alanın uzmanları tarafından telif edilen maka¬
lelerden müteşekkil bu çalışmanın, Türk tarih yazımında önemli bir boş¬
luğu kapatacağını ve sadra şifa bir eser olacağını ümit ederiz.
Prof. Dr. Süleyman Âliyarlı
Türk Tarih Kurumu Üyesi
BDÜ Tarih Fakültesi Öğretim Üyesi
Baktı / Azerbaycan
III
EMPERYAL GÜÇLERİN ERMENİSTAN LEHİNE NAHÇIVAN’IN İSTİKLALݬ
NE EL KOYMA ÇABALARI (1919-1920) (İngiltere- Amerika-Sovyet Rusya)
Doç. Dr. İbrahim Elhem ATNUR
170
İÇİNDEKİLER
III
TAKDİM
KISALTMALAR
vıı
ÖNSÖZ
IX
AZERBAYCAN’DA CUMHURİYET DÜZENİNİN TARİHSEL VE KÜLTÜREL
ARKA PLANI
Kemale NECEFOVA
1
İSTİKLALİN İLÂNI ÖNCESİNDE AZERBAYCAN’DA SİYASÎ DURUM
(1917-1918)
12
Doç.Dr. Almaz İBRAHİMOVA
AZERBAYCAN TARİHÇİLİĞİNDE BAKÜ MART OLAYLARININ YENİDEN
DEĞERLENDİRİLMESİ (31 Mart 1918)
.21
Doç.Dr. Nesrin SARIAHMETOĞLU
CUMHURİYETİN KURULUŞ DEVRİNDE AZERBAYCAN’DA İSTİKLÂL VE
İLHAK TARTIŞMALARI
(Ocak-Haziran 1918)
38
Dr. Qiyas ŞÜKÜROV.
AZERBAYCAN'IN BAĞIMSIZLIK SÜRECİNDE TÜRKİYE VE BATUM ANT¬
LAŞMALARI
(Mayıs Haziran 1918)
73
Doç.Dr. Enis ŞAHİN
OSMAN LI-RU SYA İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA BAĞIMSIZ AZERBAYCAN
(1917-1918)
.95
Dr. Vasif QAFAROV
OSMANLI-AZERBAYCAN İŞBİRLİĞİ VE DOSTLUK İLİŞKİLERİ (1918
-
-Prof.Dr. Atahan PAŞAYEV
1920)
OSMANLI DEVLETİNİN
(1917-1918)
Prof.Dr. tsmayıl MUSA
112
AZERBAYCAN’A
YARDIMLARI
ASKERÎ
123
KAFKAS İSLAM ORDUSU NUN AZERBAYCAN HAREKÂTI
Prof.Dr: Anar İSGENDEROV
2
134
PAYLAŞILAMAYAN ŞEHİR: BAKÜ UĞRUNDA SOVYET-İNGİLİZ-TÜRK RE¬
KABETİ VE ŞEHİR YÖNETİMİNİN AZERBAYCAN HÜKÜMETİ NE GEǬ
MESİ
147
Prof.Dr. Sevda SÜLEYMANOVA
BATI AZERBAYCAN’DA ERMENİSTAN DEVLETİNİN KURULMASI VE
BÖLGESEL SONUÇLARI
Doç. Dr. Cebi BE HRAMOV
193
CUMHURİYET DÖNEMİNDE KARABAĞ’DA SİYASÎ DURUM (1918-1920)
Dr. Havva MEMMEDOVA
203
AZERBAYCAN-GÜRCİSTAN İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA ZAKATALA SO¬
RUNU
Şamil REHMANZADE
.210
AZERBAYCAN CUMHURİYETİ DIŞİŞLERİ BAKANUĞI’NİN OLUŞTURUL¬
MASI VE KURUMSAL YAPISI
Dr. Rabii SÜLEYMANLI
.217
CUMHURİYET DÖNEMİ AZERBAYCAN DIŞ POLİTİKASI (1918-1920)
Prof.Dr. Cemil HESENLt
227
RUSYA-AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ VE NİSAN İSTİLASI
Dr. Vasif QAFAROV
257
CUMHURİYETİN ÇÖKÜŞÜNÜN ARDINDAN AZERBAYCAN’DA SİYASAL
BASKI VE TUTUKLAMALAR
Prof.Dr. Fezail İBRAHİMLİ
.274
CUMHURİYET DÖNEMİNDE AZERBAYCAN’IN YÜZÖLÇÜMÜ VE DEMOG¬
RAFİK DURUMU (1918-1920)
Prof.Dr. Kerim ŞÜKÜROV
282
CUMHURİYET DÖNEMİNDE AZERBAYCAN’DA YASAMA VE YÜRÜTME
(1918-1920)
Doç. Dr. Firdüvsiyye EIIMEDOVA
-
288
AZERBAYCAN PARLAMENTOSU NUN AÇILMASI VE FAALİYETLERİ
Dr. Samir İSMAYILOV
298
AZERBAYCAN PARLAMENTOSUNDA İŞÇİ SORUNLARIYLA İLGİLİ GÖ¬
RÜŞMELER VE ÇÖZÜM ARAYIŞLARI
Cavanşir ORUCOV
310
AZERBAYCAN’DA TOPRAK SORUNU VE ÇÖZÜM
YOLLARI (1918-1920)
Dr. Kanıran İSMAYILOV
.329
İNGİLTERE’NİN ERMENİSTAN-AZERBAYCAN SORUNUNA YAKLAŞIMI
CUMHURİYET DÖNEMİNDE HAZAR HAVZASININ JEOPOLİTİK KONU¬
MU (1918-1920)
Dr. Elemdar ŞAHVERDÎYEV
335
(1918-1920)
Prof.Dr. Sevine YUS1PZADE
CUMHURİYET DÖNEMİNDE AZERBAYCAN’DA
KÜLTÜREL VE TOPLUMSAL YAPILANMA (1918-1920)
161
IV
V
KISALTMALAR
342
Doç.Dr. Firdövsiyye EHMEDOVA.
CUMHURİYET DÖNEMİNDE AZERBAYCAN’DA MİLLİ EĞİTİM UZMAN¬
LARININ HAZIRLANMASI (1918-1920)
.350
Dr. Ezize NEZERLİ
CUMHURİYET DÖNEMİ AZERBAYCAN MİLLİ BURJUVAZİSİ: HAYRİYE
FAALİYETLERİ VE EĞİTİM ALANINA KATKILARI (1918-1920)
355
Dr Cemile RÜSTEMOVA,
KUZEY AZERBAYCAN’DA MÜSLÜMAN DİN ADAMLARININ SOSYO¬
EKONOMİK DURUMU, SİYASAL VE HUKUKSAL STATÜSÜ (1917-1920)
.366
Dr. Resul HÜSEYNLt
CUMHURİYET DÖNEMİNDE AZERBAYCAN’DA KADIN SORUNLARI VE
ÇÖZÜM YOLLARI (1918-1920)
.377
Doç.Dr. Letife ELİYEVA
AZERBAYCAN CUMHURİYETİ NİN İRAN BÜYÜKELÇİSİ ADİL HAN ZİYADHANLI
385
Dr. Sübhan TALIBLI
MEHMED EMİN RESULZADE FENOMENİ
.398
Dr. Nesiman YAQUBLU
AZERBAYCAN SİYASAL MUHACERETİNİN CUMHURİYETİN ÇÖKÜŞÜ
OLGUSUNA BAKIŞI
.403
Prof. Dr. Haleddin İBRAHİMLİ
TÜRK TARİH YAZIMININ AZERBAYCAN CUMHURİYETİ TARİHİNE BAKIŞI
.408
Doç.Dr. Iqbal AĞAYEV
.422
.429
EKLER
DİZİN .
4
VI
A.
Arşiv
Adı geçen eser
Adı geçen makale
Amerika Birleşik Devletleri
Azerbaycan Komünist (Bolşevikler) Partisi
AK(b)P
Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivi (Azerbaycan
ARDA
Respublikası Dövlet Arxivi)
: Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Tarih Arşivi
ARDTA
(Azerbaycan Respublikası Dövlet Tarix Arxivi)
: Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı İşler İdaresi Siyasi Evrak¬
ARP İ İ SSA
lar Arşivi (Azerbaycan Respublikası Prezidentinin İşler
İdaresinin Siyasi Senedler Arxivi)
ATAŞE
: Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Dairesi
Başkanlığı Arşivi
Başbakanlık
:
Cumhuriyet Arşivi
BCA
Odası Sadaret Evrakı
Babıâli
:
Evrak
BEO. A.VRK
: Bakınız
bkz.
: Başbakanlık Osmanlı Arşivi
BOA
: Cilt
c.
: Çeviren
çev.
Dosya
D.
Dahiliye Nezareti Kalemi Mahsus Evrakı
DH.KMS
Nezareti Şifre Kalemi
Dahiliye
DH.SFR
DH.EUM.5.Şb: Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 5.
Şube
Editör
ed.
Fiş
E
Fon
f.
Halk Komiserleri Sovyeti
HKS
HR.HMS-İSO : Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası
Hariciye Nezareti Siyasî Kısım
HR.SYS
Klasör
K.
Numara / Sayı
No.
Rusya
Federasyonu Devlet Tarih Arşivi
RFDTA
İlimler
Rusya
Akademisi Şarkiyat Enstitüsü Arşivi
RİA $EA
Rusya Komünist (Bolşevikler) Partisi
RK(b)P
Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi
RSDİP
Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti
RSFSC
Sayfa / Sayfalar
s.
Seri
ser.
Liste (Siyahı)
siy.
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği
SSCB
a.g.e.
a.g.m.
ABD
VII
Azerbaycan-Cûrcistan ilişkileri Bağlamında Zakalala Sorunu
AZERBAYCAN-GÜRCİSTAN İLİŞKİLERİ
BAĞLAMINDA ZAKATALA SORUNU
Şamil REHMANZADE'
’
Azerbaycan ile Gürcistan’ın istiklâllerinin ilânı arifesinde Zakatala sancağı özerk yapıya sahipti. Maverâ-yı Kafkasya Seymi’nin 18 Nişan 1918 tarihli toplantısında Zakatalalılan temsilen bir konuşma ya¬
pan Aslan Kardaşov, Zakatala sancağı ahalisinin Maverâ-yı Kafkasya
Komiserliği’ne gönderdiği 5 Şubat 1918 tarihli tahriratı gündeme ge¬
tirmiş ve ahalinin talebine yeteri ihtimam sarf edilmediğinden sancağın
otonom bir yönetim anlayışını benimsediğini belirtmiştir.1 Bu konuşmanın ardından Seym’deki Gürcü fraksiyonu sancağın Tiflis Guvernörlüğü ile birleştirilmesi için çaba göstermiştir. Belirtilen dönemde sancağın
yönetimini elinde bulunduran milli komitenin başkanı Bayram Niyazi
Kûçükhanzade’nin verdiği bilgilere göre, sancağa uğrayan Gürcü Knezi Çavçavadze’nin bu hususla ilgili vaatleri başansızlıkla sonuçlanmış ve
knez Zakatala’yı terk etmek zorunda kalmıştır.2
Maverâ-yı Kafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti’nin çözülmesinin ardından Zakatala sancağının statüsüyle ilgili sorun Azerbaycan ile Gürcistan arasında sert tartışmalara neden oldu. Bu mücadeleye
belli ölçüde Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti dahi katılmış oldu. Gürcistan
Cumhuriyeti konuya tarihsel açıdan yaklaşır iken, Azerbaycan ile Kuzey
Kafkasya sancağın etnik yapısını ön plana çıkarmaktaydı. Zira 1917’de
yapılan nüfus sayımına göre, Zakatala sancağında 93 bin 600 kişi oturmaktaydı. Bu ahalinin 49.056’sım (% 54) Avarlar ile diğer Dağlı halklan, 26.230’nu (% 28,3) Azerbaycan Türkleri, 9.850’sini (% 9,6) İngiloylar,
4.664’nü (% 5) Hıristiyan Gürcüler, 2.530’nu (% 2,7) Ermeniler, 368’ni
(% 0, 4) Ruslar oluşturmaktaydılar.3 Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivi ile Kafkas Takvimi’nden alınan tüm bu veriler, belirtilen dönemde
Zakatala sancağının kozmopolit nüfus yapısına sahip olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte genel nüfusun % 92 gibi büyük bir oranının
Müslüman olduğu dikkat çekmektedir. Sancaktaki Müslüman ahalinin
1917 ve 1918’deki olaylar sırasında yekvücut hâline geldiği görülmektedir. Böyle bir durum büyük olasılıkla din olgusunun konsolidasyon ve
entegrasyon niteliklerine sahip olmasıyla ilgilidir. Başanlı bir performans
olarak ele alınan bu örnekte Zakatala ahalisinin karan çok önemlidir. Zira
26 Haziran 1918’de Zakatala Müslüman Milli Şurası’nın toplantısına ka¬
tılan delegeler, sancak ahalisinin istikbali açısından önemli bir karar aldı¬
lar ve Zakatala sancağının Azerbaycan Cumhuriyeti ile birleştiğini açıkla¬
“Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Tarih Enstitüsü, Uzman Araştırmacı, e-mail: shamil-rahman@mail.ru
1 Zakavkazskiy Seym: Stenografıçeskly Otçet, Sessiya Pervaya, Zasedanie Dvatsat Trete, Tiflis,
lOAprelya 1918 g., s. 9-11.
AMrttayaanı N8ı
(1* Yanvar 1*19).
3 ARDA, f. 970, siy. 1, İş 227, v. 44; Kavkazskly Kalendar na 1917 g., ed. N. P. Stelmaçuka, lifli»,
1916, s. 178-221.
••
210
dılar. Bu karan inceleme konusu edinen bu makalede, sosyo-kültürel ve
politik açılardan karan gerekli kılan motif ve konjonktürün açıklığa ka¬
vuşması amaçlanmıştır. Böyle bir yaklaşım izlenmesi belirtilen dönemde¬
ki Azerbaycan yönetim modelinin kazalardaki tezahürlerinin araştınlmasını kolaylaştırmaktadır. Zira Azerbaycan tarih yazımında birinci cum¬
huriyet dönemindeki (1918-1920) bu tarz konulann gerçek ilm! tahli¬
li henüz tam anlamıyla yapılmamıştır. Dolayısıyla bu makale cumhuriyet
yönetiminin bölgelerdeki tezahürünü tetkik açısından özel önem arz et¬
mektedir.
26 Haziran 1918’de yapılan toplantıda alman karar metni kısa ve
anlamlıdır.4 Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı İşler İdaresi Siyasî Evraklar
Arşivi’nde muhafaza edilen bu belgede mevzubahis olan toplantı katılımcılannın siyasî tercihlerinin perde arkasındaki motifler özel önem arz etinektedir. Söz konusu motifler şöyle sıralanabilir:
1. Son yüzyılda yukanda adı geçen cumhuriyetlerinden hiçbirisinin idari taksimatına dâhil olmayan ve özerk yapıya sahip olan bu sancak
ahalisi şimdi seçim karşısındadır ve yeni kurulan cumhuriyetlerinden birisiyle birleşmesi gerekir.
2. Gürcistan’ın Zakatala sancağıyla ilgili iddialan tarihî verilere dayanmaktadır. Gerçekte ise Zakatala sancağı son iki yüzyıl boyunca
Gürcistan’a bağlı idari birim olmamıştır. Dağıstan ile Azerbaycan ise etnik ve ulusal etkenler nedeniyle sözü edilen bölgenin kendilerine ait oldugunu ileri sürmektedir.
3. Müslümanların çoğunluk konumda bulunduklan sancak ahalisi
Gürcistan’a pek sempatik yaklaşmamaktadır ve Gürcistan’ın bu meyandaki girişimleri sancak ahalisi tarafından şiddetle protesto edilmektedir.
4. Zakatala sancağı ile Dağıstan arasında aşılması zor dağ silsilele-
ri mevcuttur.
5. Kültürel, ekonomik, dilsel ve dinsel açılardan Zakatala sancağının
ahalisi Azerbaycan Cumhuriyeti ahalisiyle benzerdir.
6. Azerbaycan ile birleşmek Zakatala sancağının çıkarlanna daha
uygundur.
Yukanda kaydı geçen tüm bu motifler Zakatala Milli Şurası’nın
siyasî tercihini belirleyen etkenler olmuştur. Böyle bir karann alınmasında enformasyon gibi ek bir etkenin varlığı inkâr edilemez. Ünlü metodoloji uzmanı 1. D. Kovalçenko bu gibi durumlarda enformasyonun belirgin
ve belirsiz şekillerini şöyle özetlemekledir:
“Semantik açıdan enformasyonun iki şekli vardır: Birincisi süje
tarafından bilinçli olarak elde edilen açık ve kullanılabilir en¬
formasyondur. İkincisi ise kaotik, süje tarafından net olarak algılanamayan ve kullanılamayan enformasyondur. Enformasyo¬
nun bu iki nevini belirgin ve belirsiz enformasyon adlandırmak
da mümkündür."5
«AMHİI SSA, r, arr, *iy. », w 11, v. am-n,
5İ. D. Kovalçenko, Metodı istoriçeskogo issledovaniya, Nauka, Moskva, 1987, s. 110.
211
mmMSmmssm
V Luıı-*.ıııiLisıım UYKUCU LuıglamımUı Zakatala Sonınu
Şamil REHMANZADE
metninde yerel düzeyin önemi vurgulanmıştır. Başka bir ifadeyle Çarlık
döneminde özerk yönetime sahip olan sancak ahalisi bu yeni tarihî dönemde Kafkasya cumhuriyetlerine pek güvenmemektedirler. Buna paralel olarak karar metninde milli etkenler belirgindir. Bu durum daha ziyade Azerbaycan ile birleşmek motifi üzerinde kurulmuştur. Karann nedenlerini ise politik ve sosyo-kültürel kısımlara ayırmak mümkündür.
Diğer taraftan ise bu karar, etno-politolojide kullanılan enstrümantal ve
konstruktif paradigmalar çerçevesinde açıklanabilir.7 Max Weber'in idelerine istinat eden enstrümantal paradigma savunuculan bir etnik grubu
çözümleyebilmek için onun fiziki ve medeni niteliklerini araç olarak kullanmaktadırlar. Onlara göre, söz konusu nitelikler yardımıyla belli insan
toplulugu çıkarlannı açığa vurup gerçekleştirebilir. Bu paradigmanın savunuculan bir etnik grubun mevcudiyetini doğal varoluş olarak algılamaktan ziyade politik ve rasyonel tercih olarak yorumlamaktadırlar. Böyle bir yaklaşım Zakatala ahalisinin politik tercihinin tefsirini kısmen vermektedir. Yukanda ifade ettiğimiz 6. şıktan anlaşılacağı üzere, bölge ileri
gelenleri meseleyi enstrümantal paradigma çerçevesinde değerlendirmiş
ve Azerbaycan ile birleşmenin sancak ahalisinin çıkarlanna uygun oldu¬
ğunu düşünmüşlerdir. Fakat etnik kimlik ile etno-politik bakış gibi olgulann enstrümantal paradigmanın zayıf yönlerinden olduğu ifade edilme-’
lidir. Zira sözü edilen dönemde Zakatala ahalisinin etnik haritası bu durumu açıklığa kavuşturur niteliktedir. Böyle bir durumda konstruktif paradigma devreye girmektedir. Bu yaklaşım tarzı etnik farklılığı onaylamakla birlikte kültürel olgulan bütünleştirici etkenler olarak öne çıkarmaktadır. Böylece 5. şıkta ifade edilen ideler açıklığa kavuşmuş olur. Zira
Zakatala ahalisinin tercihinde sosyo-kültürel etkenler önemli rol üstlenmiştir.
Yüzyıllar boyunca Zakatala sancağı Azerbaycan’ın sosyo-poluir
ve sosvo-kültürel yörüngesinde bulunduğundan sancak ahalisi üzerinİzleri gözlemlenmekledir. Azerbaycan küt
ve
de
tür dairesinin nüfuz edici etkilerinin sonucu olarak, Avarlar, Ingiloylai
ve Sahurlar arasında kültürel etkileşim meydana gelmiş*, bıo-kültürel vt
bio-etnik olgular nedeniyle Azerbaycan Türkçesi kolaylıkla sancak ahali,
.,
nû
X Sm küUûİnün
--
.......
•
5°Yle yazmaktadır: Çar mülklerinin üçte ikisini oluşturan Müslümanar3atarca konuşmaktadırlar. Onların bir kısmı milliyetçe Lezgi’dir.”11
$ubat ve Mart aylannda Car-Balaken cemaati üzerine seferler
düzen eyen General Paskevıç ın kayıt anna göre, sancak ileri gelenlerinin
sunduktan evraklar Azerbaycan Türkçesı’nde düzenlenmişti.12 1840’da
ve Car-Balaken de bulunan D. Zubarev, sancak ahalisinin ora ” „!ın'n Azerbaycan Türkçesı olduğunu bildirmektedir. Bunun yanınglbl G°k Azerbaycan Türkçesi’ndeki ke¬
Ebetlerin günlük konuşmalannda sık sık kullanıldığını ifade etektedir Zubarev ın kaydettiği “bozbaş”, “kabab” ve “plov” gibi birçok
Yemek ad> Azerbaycan mutfağının bölgede yaygın olarak istifade edilgöstermektedir A. Poserbskı nın 1865 te kaleme aldığı makaledeAvarlar lle
Azerbaycan Türkçesi ni iyi derecede bildiklekaydedilmektedir. Bu hususu Gürcü müelli Herden D. Bakradze şöy¬
e 1 a e otmcktectır.
1
J830
î
,
Ingjloylann
J1
“Sancak’taki Muğalların1 ' dili tüm Güneydoğu Kafkasya ile
İran'ın kuzeyinde geniş şekilde kullanılmaktadır. Bu dilin sancak ahalisi arasında ortak iletişim aracı olduğunu ifade etmeli¬
yiz. Bütün sancak ahalisi, hem Lezgiler hem de İngiloylar bu dili
bilmektedirler.”16
Azerbaycan Türkçesi’nin Kafkasya’da yaygın olarak kullanıldığıyla
ilgili diğer bir kayıt Gürcüce yayım yapan Scıhalho-Purseli adlı gazetede
1916’nın Şubat ayında neşredilen ilginç bir makalede yer almıştır. Gürcüce neşrinin hemen akabinde Azerbaycan Türkçesi’ne tercüme edilip Açık
.Söz gazetesinde “İngiloda” adıyla yayımlanan bıı makalede Gürcü misy o9 Geniş bilgi için bkz. A. G. Balaev, Etnoyazıkovıe Protsessı v Azerbaydjane v XIX-XX vv„ Nurlar
Neşriyyatı. Baku, 2005, s. 23-35.
',l£Cndakl Ta,arca kavramı ile Azerbaycan Türkçesi kastedilmektedir, çünkü
Ç"
d“
«“
T*“'T“
5SX"n
*—
“
M. A. Kotsebu, "Svedeniya o djarskih vladeniyah 1826 g.\ İstoriya, Geografiya
i Etnografiya
Arhivn,e Materia"' ed‘ MLit.,
°- Kosvena' H- M- Ham?aeva- lzd-
S™
12 Aktı, sobranme Kavkazskoy Arheografiçeskoy Komissiey (AK
AKJ , ed. A. Berje, Tipografiya
Konselarii Namesnika Kavkasskogo, Tiflis, 1878 c VII s 962
t »jBajSJgrtüg tftszvmsrrtsszat gaff»’1»1'’”»"»
Aspekt-Pr»
Uçebnlk dlya Stud. Vuzov 2-oe izd., ispr. i
-
I Polltiçeskaya Geografiya:
Moskva, 2005, S. 316-318.
dop..
UçeTnlk*dlyaVviK0ÿÿ3ÿlzd.yispMSdop*AspeÿüPÿessnMMkya°2OT4ÿnÿk°-268n327
212
h°
15Bakradze.nin kay„iar.ndaki Muğallar kavram, ile Azerbaycan Türkleri ka.tedilmiş.ir,
16 D. Z. Bakrodzo. -Zamotkl o Zakotalakom Okruge". Zaplskl KOİRGO, Tlpografiya Konselarii
na Kafkaze, Tiflis. 1890. c. X1X/1, s. 252.
213
_
Şamil REHMANZADE
nerlerin tngiloylar arasındaki başansız faaliyetleri ve bölgedeki İngiloylann sosyo-lengüistik durumu şöyle ifade edilmektedir:
“Maalesef günümüzde Müslüman tngiloylar ile Hıristiyan İngiloylar arasında kardeşlik ve birlik yoktur. Onlar birbirlerinden
çok uzaklaşmışlardır. Müslüman İngiloylar dillerini, gelenek ve
göreneklerini unutmaya gayret etmektedirler... Bizim ekmek¬
lerden pişirmiyorlar, Türkleşmeye çalışıyorlar. Kendilerine eş
olarak Nuha havalisindeki Türk kadınlan seçiyorlar... Ne yerli
Türkler ne de Lezgiler bizim tngiloylar kadar mutaassıptırlar. ..
Kardeşler birbirlerinden uzaklaşmışlar. Uzaklaşmanın düzeyi şu
örnek aracılığıyla daha net algılanabilir: Amcaoğluna Gürcüce
‘Kamar cobal’ dersin, sana Türkçe ‘Sağ ol!' der. Gürcüce ‘Nasıl¬
sın amcazade?’ dersin, sana Türkçe ‘İyiyim!’ der. Velhasıl seninle
Gürcüce konuşmaz. Bu nedenle Müslüman tngiloylann büyük
bir bölümü Gürcüce’yi unutmuştur. Müteakip on sene boyun¬
ca Müslüman tngiloylar arasında Gürcüce bilen ender bulunur.”17
Azerbayccm-Gürcistan ilişkileri Bağlamımla Zahatala Sorunu
onaylanan yeni idari taksimat düzenlenmesinde Zakatala Gürcistan sınırlan dâhilinde gösterildi ve buranın yönetimine bir komiser tayin edildi.21
Buna ek olarak, 1918’in tüm yazı boyunca Zakatala’nın Gürcistan ile bir¬
leştirilmesi için çaba gösterildi. Ancak Gürcülerin bu çabalan sonuçsuz
kaldı. Durumun böyle bir hâl almasının temel nedeni Zakatala ahalisinin
tercihini Azerbaycan’dan yana kullanması ve Gürcistan’a ilhakı reddet¬
mesiyle yakından ilgiliydi. Diğer taraftan ise Zakatala’da bulunan Osman¬
lI müfrezesi sancağın Gürcistan’a ilhakını engellemekteydi. Buna muka¬
bil, Zakatala’ya Azerbaycan egemenliğinin yerleşmesi pek zor olmadı. İlk
başlarda Guvernör Aliyar Haşımbeyov tarafından görevden alman bazı
kişiler Dağıstan ile birleşmek amacıyla propagandalar yürüttüler. Fakat
alınan önlemler sayesinde bu tehlike bertaraf edildi.22
Zakatalalılar Azerbaycan’ı Taşnak ve Bolşevik çetelerinden kurtar¬
maya gelen Kafkas İslam Ordusunun faal katılımcılan arasında yer aldı¬
lar. Bu hususla ilgili milli komite başkanı Bayram Niyazi Küçükhanzade
şunlan yazmaktadır:
Azerbaycan entelektüellerinden M. A. Mirbağırzade’ye göre, Müshi¬
manli İngiloylar 1917’den sonra çocuklannı Azerbaycan Türkçesi’nde egitmeye üstünlük vermeye başlamışlar. Mirbağırzade’nin İngiloylarla ilgi¬
li tespitleri ilginçtir:
“Köylerimizde bulunan Türk subaylann askerî bilgi ve birikim¬
lerinden istifade edilerek 20-25 yaş arası gençlerimiz silâhaltına
alındılar... Bir alay oluşturuldu, Tiflis’ten askerî araç gereç geti¬
rildi. Bir taraftan askerî teşkilatımız tanzim olundu, diğer taraf¬
tan onların iaşeleri icra ve tertip olundu. Köylüler iane olarak
erzak ve hayvanlar getirdiler. . . Bakü üzerine yürüyen ordumu¬
zun arka cephesini sağlama almak ve anarşik ortamı bertaraf et¬
mek amacıyla bin askerden oluşan bir süvari bölüğü teşkil edil¬
di. Bu askerlerin genel masrafını oluşturan 4 milyon ruble meb¬
lağındaki para, günümüzde tehcire maruz kalmış köylüler tara¬
fından temin edilmişti.”23
“Kötüklü köyünün yerel halkını tngiloylar oluşturmaktadırlar. ..
Onlar kendi aralarında Türkçe’nin Muğal ağzını konuşmaktadır¬
lar. Türkçe konuşmalan öylesine fasih ki onlann sonradan tngiloylaştıklanna hüküm edilebilir.”18
Yukanda belirtilen tüm bu tarihsel kayıtlar, sosyo-politik ve sosyo¬
kültürel etkenlerin Zakatala ahalisinin 1918’deki siyasî tercihinde önem¬
li rol oynadığını göstermektedir. Başka bir ifadeyle bölge halkının karma¬
şık etnik kimliği Zakatala sancağının Azerbaycan Cumhuriyeti ile birleş¬
mesi için uygun siyasal ve sosyal zemin hazırlamıştır. Bizzat bu nedenle
Gürcistan Cumhuriyeti ile birleşme idesi sancak ileri gelenleri tarafından,
herhangi bir tereddüde mahal olmaksızın, reddedilmiştir.
Zakatala Müslüman Milli Şurası, almış olduğu bu karar, 28 Haziran 1918’de çekilen telgraf ile Azerbaycan Hükümeti'ne tebliğ edilmiştir.
Bu telgrafa binaen 30 Haziran 1918’de Bakanlar Kumlu toplantısında aİH
nan karar ile Zakatala sancağı Azerbaycan Cumhuriyetime ilhak edildi.!f
Zakatala’ya guvemörlük statüsü verildi ve Aliyar Haşımbeyov Zakatala’m®
ilk guvemörü tayin edildi. Haşımbeyov bu görevi 1919’un Nisan ayıfi§
kadar icra etti.20 Azerbaycan cephesinde bu gelişmeler yaşanırken, GM
cistan karşı atağa geçti ve 2 Ağustos 1918’de Gürcistan Parlamentosündf
17 Açıq Söz, No. 118(23 Fevral 1916).
18 M. A. Mirbağırzade, 'Yengilolar'. Maarif İşçisi, No. 6-7 (1926), s. 92. , , ,
. ,
lti
19 Azarbaydjanskaya Demokratiçeskaya Respublika (1918-1920 ): Zakonodatelnıa Ak*
Baku,
89a,
s
1
203Azerbaydjan,
Paşayev,
ed.
Ataxan
•
(Dokumantı I Materialı),
20 ARDA, f. 894, siy. 2, iş 66. v. 11-12; ARDA, f. 894, siy. 2, iş 102, v. 2.
.
214
Sonuç olarak, Zakatala ahalisi ve ileri gelenlerinin siyasî tercihleri
sayesinde bu önemli bölge Azerbaycan ile birleştirilmiş oldu. Diğer taraf¬
tan ise birinci Azerbaycan Cumhuriyeti’nin (1918-1920) çöküşünün ar¬
dından hızlı şekilde Sovyetleştirilen Güney Kafkasya’daki idari taksimat
bağlamında bu yapıda pek bir değişiklik yapılmadı ve Zakatala bölgesi
Sovyet Azerbaycan’ının sınırları dâhilinde bırakıldı.
KAYNAKÇA
1. Arşiv Belgeleri
ARDA (Azerbaycan Respublikası Dövlet Arxivi), f. 894, siy. 2, iş 9, v. 36.
ARDA, f. 894, siy. 2, iş 66, v. 11-12.
ARDA, f. 894, siy. 2, iş 102, v. 2.
ARDA, f. 970, siy. 1, iş 227, v. 44.
B A. M.
Menteşaşvılı, Oktyabrskaya Revolyutsiya i Natsionalno-Osvobodltelnaya Dvijenie v
«nnii (1917-1920), Ganatleba, 1987, Tbilisi, s, 108
«ARDA, f. 894, siy. 2, İş 9, v. 30.
»Azerbaycan, No. 117 (19 Fevral 1919).
215
Şamil REHMANZADE
ARPll SSA (Azerbaycan Respublikası Prezidenti İşler İdaresi Siyasi Senedler Arxivi),
f. 277, siy. 2, iş 17, v. 58a-b.
Dr. Rabil SÜLEYMANLI*
2. Gazeteler
Açıq Söz, No. 118 (23 Fevral 1916).
Azerbaycan, No. 89 (16 Yanvar 1919),
Azerbaycan, No. 117 (19 Fevral 1919).
3. Kitap ve Makaleler
Aklaev, A. R., Etnopolitiçeskaya Konfliktologiya: Analiz i Menedjment, Delo,
Moskva, 2005.
Aktı sobrannıe Kavkazskoy Arheografiçeskoy Komissiey (AK AK), ed. A.
Konselarii Nkmesnika Kavkasskogo. TiHis, 1878, c. VII.
Azerbaydianskaya Demokraüçeskaya Respublika (1918-1920): ZakonodaAkü (Dokumentı i Material.) ed. Ataxan Paşayev, Azerbaydjan, Baku,
üne’ TıtSya
.
»Time
AZERBAYCAN CUMHURİYETİ DIŞİŞLERİ BAKAN LIGI’NIN
OLUŞTURULMASI VE KURUMSAL YAPISI
’
1998.
Balaev, A. G., Etnoyazıkovıe Protsessı v Azerbaydjane v X1X-XX w., Nurlar,
Baku, 2005.
D. Z. Bakradze, “Zametki o Zakatalskom Okruge”, Zapiski KOİRGO, Tipografiya
Konselarii Glavnonaçalstvuyuçego na Kafkaze, Tiflis, 1890, c. XIX/1, s. 248-281.
Kavkazskiy Kalendar na 1917 g., ed. N. P. Stelmaşuka, Tiflis, 1916.
Kolosov, V A.; Galkiri, T. A.; Krindaç, A. D., “Territorialnaya İdentiçnost i Mejetniçeskie Otnoşeniya (Na Primere Vostoçnıh Rayonov Stavropolskogo Kraya)”, Polis,
No. 2 (2001), s. 61-77.
Kolosov, V A.; Mironenko, N. S., Geopolitika i Poliüçeskaya Geografiya: Uçebnik dlya Stud. Vuzov 2-oe izd., ispr. İ dop., Aspekt-Press, Moskva, 2005.
Kotsebu, M. A., “Svedeniya o djarskih vladeniyah 1826 g.”, İstoriya, Geografiya
i Etnografiya Dagistana: XVII1-XX vv. Arhivnıe Materialı, ed. M. O. Kosvena,
H. M. Hamşaeva, İzd. Vost. Lit., Moskva, 1958.
Kovalçenko, 1. D., Metodı İsteriçeskogo İssledovaniya, Nauka, Moskva, 1987.
Menteşaşvili, A. M., Oktyabrskaya Revolyutsiya i NatsionalnoOsvoboditelnaya Dvijenie v Gruzii (1917-1920), Ganatleba, Tbilisi, 1987.
Mirbagırzade, M. A., “Yengilolar”, Maarif İşçisi, No. 6-7 (1926), s. 92.
Poserbskiy, A., “Oçerk Zakatalskogo Okruga-Kavkazskiy Kalendar n 1866 g.", Literaturmy Ötdel, Tiflis 1865, s. 3-60.
Stefanenko, T. G., Etnopsihologiya: Uçebnik dlya vuzov - 3-e izd., ispr. i dop.,
Aspekt-Press, Moskva, 2004.
Za kavkazskiy Seym: Stenografiçeskiy Otçet, Sessiya Pervaya, Zasedanie
Dvatsat Trete, Tiflis, 10 Aprelya 1918 g.
Zubarev, D., “Poezdka v Kahetiyu, Tuşetiyu, Pşaviyu, Hevsuretiyu i DjaraBelokanskuyu Oblast", Russkiy Vestnik, c. 11, No. 6 (1841), s.509-558.
-
Birinci Cihan Savaşı yıllannda güç kaybeden Rusya İmparatorluğu
1917’de vuku bulan devrimin ardından çöküşe geçti. Bu gelişmeyle bir¬
likte Kuzey Azerbaycan’da 118 yıl süren sömürge dönemine son verildi.
Uzun yıllar boyu gizli ve açık şekilde sürdürülen milli mücadele başarı¬
ya ulaştı, Azerbaycan tarihinin en şanlı sayfalan yazılmaya başlandı. Mehemmed Emin Resulzade, Ali Merdan Topçubaşov, Ahmed Ağaoğlu ve
ithali Han Hoyski örneğindeki aydınların çabasıyla Azerbaycan Türk¬
en ulus devletlerine kavuşmuş oldular 23 ay suren bağımsızlık donemi
Azerbaycan tarihinin altın sayfalan yazılmış oldu. Bununla birİlkte cumhuriyetin kuruluşu zor bir süreçten geçmekteydi. Ülkenin guyenliğini tehdit eden iç ve dış saldınlar, zor sosyo-ekonomik koşullar hız¬
lı kurumsallaşmanın önündeki en büyük engellerdi. Cumhuriyet döne¬
minin aydmlanndan Mehmed Emin Resulzade bu durumu şöyle değer¬
J°yunca
lendirmektedir:
“Perişan ve düşkün bir halde bulunan Azerbaycan’ı iç ve dış et¬
kenler tehdit etmekteydi. Sağdan ve soldan ortaya çıkan kâbuslar
bin türlü hile, fitne ve kötü niyetlerle Azerbaycan’da kanşıklık
oluşturuyor, onu rahat bırakmıyordu. Birisi elinde Denikin bay¬
rağı, diğeri ise Lenin’in kanlı pençesi ile Azerbaycan’ın ak günü¬
nü karaya, mavi semasını kana boyamayı hayal ediyordu. Niha¬
yet bu iki kuvvet Azerbaycan’a karşı düşmanlıkta işbirliğine gi¬
rerek dünya milletleri arasında eşit hukuku ile yaşamak isteyen
bu güzel memleketin aydın hayatını bunaltarak muhitini kara ve
kırmızı bulutlarla örttüler."'
Yukarıda belirtilen sorunlara rağmen, yeni kurulan Azerbaycan
Cumhuriyetinde parlamenter sistem, çok partili hükümet, ordu ve para
birimi gibi simgelerin oluşumunda önemli aşamalar kaydedilmişti. Parihmentonun aldığı kararlar ile hükümetin cesur adımlan sayesinde hem
[ilke içerisinde hem de uluslararası alanda büyük işler başanlmış oldu.
dış politikasını belirlemek ve yürütmek amacıyla Dışişle|ıi Bakanlığı çatısı altında kurumsal bir yapının oluşturulması gerekliydi.
'28 Mayıs 1918’de ilân edilen “İstiklâl Beyannamesi”nde uluslararası camiarım üyeleri ve komşu devletler ile dostluk ilişkileri kurulacağı belirtilpişti. Nitekim oluşturulan birinci hükümette bu görevin icrası Dışişleri
f&kanlığTna verildi. Komşu devletlerle dostluk ilişkilerinin tesisinin yaranda uluslararası camiada Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ulusal çıkarlanwn savunulması bu kurumun diğer görev alanları arasındaydı. Ariyeten,
BıkO Devlet Üniversiteei Tarih FakUlteel Oflrallm
Üyeıil, e-mail: amuradkhanll
all.ru
Hemmed Emin Resulzade, Azerbaycan CUmhuri'yyeti, yay. haz. A. Rüsltemeov, Elm Neşriyyatı,
1*1,1990, S. 112.
216
217