Mustafa Ateş, Dr. Öğr. Üyesi 1987 yılında Bursa’da doğdu. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nden mezun oldu (2009). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde “Bursa İnebey Kütüphanesi’ndeki Fıkıh Usulü Kitapları Üzerine Bir Araştırma” konulu çalışmasıyla yüksek lisansını (2015), “Son Dönem Osmanlı Fakihlerinden İbn Âbidîn’in Fıkıhçılığı (Reddü’l-muhtâr Örneği)” adlı teziyle doktorasını (2019) tamamladı. Halen Kütahya Dumlupınar Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi’nde öğretim üyesidir. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları Yayın No. 1114 İSAM Yayınları 250 İlmî Araştırmalar Dizisi 101 © Her hakkı mahfuzdur. BİR OSMANLI FAKİHİ: İBN ÂBİDÎN Mustafa Ateş TDV İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) tarafından yayına hazırlanmıştır. İcadiye-Bağlarbaşı Cad. 38 Üsküdar / İstanbul Tel. 0216. 474 08 50 www.isam.org.tr yayin@isam.org.tr Yayın yönetmeni M. Suat Mertoğlu Yayın koordinasyon Erdal Cesar Yayın editörü Mustafa Demiray İmla-Tashih İsa Kayaalp, İnayet Bebek Bibliyografya İsmail Özbilgin Tasarım Ender Boztürk (iç), Hasan Hüseyin Can (kapak) Yayın takip Sema Doğan Bu eser TDV İslam Araştırmaları Merkezi’nin (İSAM) İkinci Klasik Dönem Projesi kapsamında yayımlanmıştır. Proje koordinatörü Tuncay Başoğlu Bu kitap İSAM Yönetim Kurulu’nun 01.09.2022 tarihli ve 2022/05 sayılı kararıyla basılmıştır. Birinci Basım: Ekim 2022 ISBN 978-625-428-106-8 Kapak görseli: İbn Âbidîn, Şerhu Manzûmeti Ukūdi resmi’l-müftî, Zâhiriyye Ktp., nr. 10331, vr. 9a (müellif hattı) Basım, Yayın ve Dağıtım TDV Yayın Matbaacılık ve Tic. İşl. Ostim OSB Mahallesi, 1256 Cadde, No: 11 Yenimahalle / Ankara Tel. 0312. 354 91 31 Faks. 0312. 354 91 32 bilgi@tdv.com.tr Sertifika No. 48058 Ateş, Mustafa Bir Osmanlı fakihi İbn Âbidîn / Mustafa Ateş. İstanbul ; Ankara : İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) ; Türkiye Diyanet Vakfı, 2022. 400 s. ; tbl. ; 23,5 cm. - (Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları ; 1114. İSAM Yayınları; 250. İlmî Araştırmalar Dizisi; 101) Kaynakça ve dizin var. ISBN 978-625-428-106-8 İçindekiler Tablolar 9 Kısaltmalar 10 Önsöz 11 G iriş I. Konu ve Amaç 15 II. Kaynakların Değerlendirilmesi ve Yöntem 18 B irin ci Böl üm İBN ÂBİDÎN’İN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYATI ve ESERLERİ 27 I. Yaşadığı Dönem 29 A. Osmanlı’da Siyasi ve İdari Durum 29 B. İslam Coğrafyasının Diğer Bölgelerinde Siyasi ve İdari Durum 36 C. İlmî ve Kültürel Durum 40 II. Hayatı 47 A. Ailesi ve Nesebi 47 B. Eğitim-Öğretim Hayatı 48 C. Öğrencileri 59 Ç. İlmî Kişiliği 60 D. Tasavvufî Kişiliği 64 III. Eserleri 71 A. Fıkıh Kitapları 71 1. Usûl-i Fıkıh 71 2. Fürû-i Fıkıh 72 3. Fetâvâ 74 B. Fıkıh Risaleleri 75 B I R O s M A n L I FA K I H I I B n  B I D Î n 6 1. Usûl-i Fıkıh Risaleleri 75 2. Fürû-i Fıkıh Risaleleri 76 a. İbadetler 76 b. Muamelat 79 3. Muhtelif Risaleleri C. Diğer Eserleri 86 84 İkin c i Böl üm METİN – ŞERH – HAŞİYE BAĞLAMINDA REDDÜ’l-MUHTÂR 89 I. Metin-Şerh-Haşiye Geleneğine Genel Bir Bakış 91 II. Reddü’l-Muhtâr’ın Genel Özellikleri 97 A. Telif Sebebi ve Usulü 97 B. Kaynakları 101 1. Timurtaşî ve Tenvîrü’l-ebsâr Adlı Eseri 102 2. Haskefî ve ed-Dürrü’l-muhtâr Adlı Eseri 103 3. Kullandığı Diğer Kaynaklar 106 a. Fıkıh Kaynakları 108 i. Usul Kaynakları 108 ii. Fürû Kaynakları 109 b. Fıkıh Eserleri Dışındaki Kaynaklar 118 4. İbn Âbidîn’e Göre Muteber Kaynaklar 119 III. Bir Haşiye Olarak Reddü’l-Muhtâr 129 A. Hükümlerin Delillerini Tespit 130 1. Hükümleri Delillendirme 131 2. Delilleri Değerlendirme 134 3. Önceki Katkıları Değerlendirme 140 B. Metnin/Şerhin Tadil ve Tashihi 144 1. Tenkit 144 2. Tashih 149 3. Eksik Yönleri Tamamlama 154 C. Fıkhî Görüşlerin Farklı Kitaplardaki İzini Sürme 158 IV. Reddü’l-Muhtâr’da Şer‘î Deliller ve Şer‘î Hükümler 163 A. Şer‘î Deliller 163 1. Kitap 164 2. Sünnet 169 IçInDeKILeR 7 3. İcmâ 174 4. Kıyas 177 5. İstihsan 182 6. Diğer Deliller 185 a. Örf 185 b. Şer‘u men kablenâ 189 c. Sahâbî Kavli 191 ç. İstishap 192 B. Şer‘î Hükümler 193 1. Farz ve Vâcip 194 2. Sünnet ve Nafile 196 3. Haram ve Mekruh 199 Ü ç ü n c ü Böl üm İBN ÂBİDÎN’İN REDDÜ’L-MUHTÂR’DA TAKİP ETTİĞİ USUL 203 I. İbn Âbidîn’e Göre Hanefî Mezhebinde Fakihlerin Tasnifi 209 II. Taklit 217 A. Taklit Kavramına Genel Bir Bakış 217 B. İbn Âbidîn’in Taklit Kavramına ve Taklitle İlişkili Meselelere Bakışı 225 1. Taklit Kavramı 225 2. Mezhep-Taklit İlişkisi ve Bir Mezhebe İntisabın Gerekliliği 228 3. Râcih Görüşe Uymanın Gerekliliği 233 4. İbn Âbidîn’in Mezhep Tasavvuru 238 C. İbn Âbidîn’e Göre Taklit Usulü veya Resmü’l-müftî 245 1. Resmü’l-müftînin Konusu 248 2. Resmü’l-müftînin Gayesi ve Muhatabı 250 3. Resmü’l-müftî İlkeleri 252 Ç. İbn Âbidîn’in Taklit Faaliyeti 266 1. Taklit 270 2. Temyiz 273 III. İçtihat 281 A. Modern Dönem İçtihat Tartışmalarına Genel Bir Bakış 281 B. İbn Âbidîn’in İçtihat Anlayışı 286 1. Mutlak İçtihat 287 2. Mezhep İçi İçtihat 289 8 B I R O s M A n L I FA K I H I I B n  B I D Î n C. İbn Âbidîn’in Mezhep İçi İçtihat Faaliyeti 290 1. Tercih 290 a. İbn Âbidîn’in Delil Merkezli Tercih Kriterleri 292 i. Naslara Uygunluk 293 ii. Kıyasa / Mezhep Birikimine Uygunluk 300 iii. İstihsan 305 b. Diğer Mezheplerden Yaptığı Tercihler 316 2. Tahriç 321 a. Fer‘î Hükümlerden Fer‘î Hüküm Elde Etme (Fıkhî Kıyas) 324 b. Kaidelerden Fer‘î Hüküm Elde Etme 333 c. Fer‘î Hükümlerden Kaide Elde Etme 338 IV. Taklit-İçtihat Hiyerarşisinin Dayandığı Temel Dinamikler 343 V. İbn Âbidîn’in Osmanlı’da Tartışılan Bazı Fıkhî Meselelere Yaklaşımı 349 A. Para Vakıfları 349 B. Bey‘ bi’l-vefâ ve Bey‘ bi’l-istiğlâl 353 C. Bey‘u’l-îne 355 Ç. Mükrehin Talakı 357 D. Tütün ve Kahve 359 Sonuç 361 Dizin 391 Önsöz Müslümanların amelî hayatına yönelik bilgi ve hükümleri ihtiva eden fıkıh ilmi, tarih boyunca çeşitli zaman ve bölgelerde ortaya çıkan yeni meselelerin hükümlerini içtihat yoluyla sistemli ve tutarlı bir şekilde tespit etme vazifesini üstlenmiştir. Mezheplerin teşekkülünden sonra mutlak içtihat kapısı kapanmış ve içtihat ameliyesi mezhep içerisinde devam etmiştir. Bununla birlikte mezhep içi tutarlılık ve hukuki istikrar kaygısı, zamanla mezhep içi işleyişe dair ilkelerin belirlenmesini gerekli kılmıştır. Önceleri bu ilkeler mezhep literatürü içerisinde dağınık bir şekilde yer alırken, ilerleyen süreçte bunları bir araya getiren çeşitli eserler kaleme alınmaya başlanmıştır. Hanefî mezhebi söz konusu olduğunda bu alanda yazılan en kapsamlı çalışmalardan biri, İbn Âbidîn’in Şerhu’l-Manzûme el-müsemmât bi-Ukūdi resmi’l-müftî adlı risalesidir. Mezhep içi işleyişin daha ziyade taklit boyutunu düzenleyen resmü’l-müftî kriterleri dikkate alındığında, taklidin dahi bir usul çerçevesinde yapılması gerektiği görülmektedir. Bununla birlikte gerektiğinde tercih ehli fakihler, birer içtihat faaliyeti olarak nitelendirilen tahriç ve delil merkezli tercih yapabilmektedir. Mezhep müntesibi bir fakih olarak son dönem Osmanlı fakihlerinden İbn Âbidîn’in hüküm elde etme faaliyetinin keyfiyeti ve resmü’l-müftî kriterlerinin bu faaliyetteki rolü, kanaatimizce mezhep içi işleyiş hakkında önemli veriler sunacak kritik konulardır. Zira Hanefî mezhebinin son dönemdeki en önemli temsilcilerinden biri olması hasebiyle İbn Âbidîn’in fıkıh faaliyeti, aynı zamanda Hanefî mezhebindeki mezhep içi işleyişin geldiği son noktayı temsil etmektedir. Diğer taraftan İbn Âbidîn’in modern dönemin hemen öncesinde ve taklit-içtihat tartışmalarının yoğunlaşmaya başladığı bir süreçte yaşamış olması, fıkıh tarihi açısından ayrı bir öneme sahiptir. Çünkü eserlerinin büyük bir kısmını haşiye türünde kaleme alan ve mezhebe 12 B I R O s M A n L I FA K I H I I B n  B I D Î n intisabın gereğini savunan bir fakih olarak İbn Âbidîn, bir bakıma söz konusu eleştirilerin hedefinde yer almaktadır. Bu açıdan değerlendirip İbn Âbidîn’i mukallit olarak niteleyenler bulunmakla birlikte, onu modern dönem öncesinde reform öncüsü bir fakih olarak görenler de mevcuttur. Reddü’l-muhtâr adlı eseri çerçevesinde İbn Âbidîn’in fıkıh düşüncesini ve hüküm tespitinde takip ettiği usulü tespit etmeyi hedefleyen bu çalışma giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde konu, amaç, kaynaklar ve yönteme temas edilmekte, konuyla ilgili literatüre yer verilmektedir. Birinci bölümde İbn Âbidîn’in hayatı, eserleri, ilmî ve tasavvufi kişiliği ile yaşadığı dönemin siyasi, ilmî ve kültürel durumu ele alınmaktadır. İkinci bölümde Reddü’l-muhtâr, genel özellikleri ve kaynakları bakımından incelenmekte, söz konusu eserin içeriğine ve yöntemine yönelik çeşitli tahliller yapılmakta ve -bir fıkıh haşiyesi olması bakımından- eserin ilmî niteliği sorgulanmaktadır. Üçüncü bölümde ise İbn Âbidîn’in Reddü’l-muhtâr adlı eserinde hüküm tespit ederken takip ettiği usul belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca onun fıkıh düşüncesi üzerinde etkili olan taklit, içtihat ve mezhep hakkındaki fikirleri incelenmiştir. Bu kitap, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Son Dönem Osmanlı Fakihlerinden İbn Âbidîn’in Fıkıhçılığı (Reddü’l-Muhtâr Örneği) adıyla Ocak 2019’da tamamladığımız doktora tezimize dayanmaktadır. Çalışmanın her aşamasında birçok kişinin katkı ve desteği bulunmaktadır. İlk olarak, konu tespitinden çalışmanın tamamlanmasına kadar geçen süreçte yakın ilgi, destek ve teşviklerini gördüğüm danışman hocam Prof.Dr. Recep Cici’ye minnettar olduğumu ifade etmeliyim. Tez jürisinde yer alarak görüş ve önerileriyle değerli katkılarda bulunan hocalarım Prof.Dr. Abdurrahman Kurt, Prof.Dr. Osman Şahin, Doç.Dr. Hasan Özer ve Dr. Öğr. Üyesi Eren Gündüz’e şükranlarımı arz ederim. Araştırmanın muhtelif aşamalarında kendileriyle istişare etme fırsatı bulduğum ve muhtevaya ilişkin görüşlerini benimle paylaşan Prof.Dr. Ali Kaya, Prof.Dr. Tuncay Başoğlu, Doç. Dr. Özgür Kavak, Doç.Dr. Eyyüp Said Kaya, Dr. Öğr. Üyesi Kenan Özçelik, Dr. Öğr. Üyesi Abdullah Erdem Taş, Dr. Öğr. Üyesi Enes Taş ve Arş.Gör.Dr. Muhammet Ateş’e ve özellikle çalışmayı baştan sona okuyan ve her aşamada önemli fikir ve tavsiyeleriyle desteğini eksik ÖnsÖz 13 etmeyen Dr. Öğr. Üyesi Seyit Mehmet Uğur ve Dr. Öğr. Üyesi M. Yasin Akbaş’a müteşekkirim. Son olarak tahsil hayatım boyunca teşviklerini ve dualarını benden esirgemeyen ebeveynime, gösterdikleri fedakârlık ve anlayış için eşime ve oğluma, ayrıca kapakta kullanılan görseli bizimle paylaşan Doç.Dr. Şenol Saylan’a ve çalışmanın kitaplaşması sürecinde ilgi ve özenleri sebebiyle İSAM yetkilileri ile editör Dr. Mustafa Demiray’a teşekkür ederim. Mustafa Ateş Kütahya 2022