ADALET VE DEVLETE İTAAT

Genel Kamu Hukukunda ve siyaset bilimi felsefesinde bilinen bazı ana kavramların Doğu ve Batı siyasal düşüncesinde nasıl bir süreçle şekil aldığına odaklanan bu eser sekiz bölümden oluşmaktadır. Devlete itaat fikrinin veya devlete itaatsizlik düşüncesinin ne şekilde oluştuğunu, kişilere ve topluma direnme hakkının nasıl verildiğini açıklarken Doğu ve Batı dünyasının önemli düşünürlerinin görüşleri karşılaştırmalı şekilde incelenmiştir. Devlete itaatsizlik ve direnme hakkını detaylıca araştıran bu eserde Hukuk ve Siyaset bilimi disiplininde öne çıkan fikirler detaylı şekilde ortaya konulmuştur. Genelde devlet teorisi bilgilerini bütüncül şekilde kavramaya yoğunlaşan ve devletin adalet fonksiyonuna ışık tutan bu eserin son bölümü ise Türk hukuk sisteminde kanunsuz emirlere itaat konusunu inceleyerek kamu görevlileri açısından pratik sonuçlar elde etmeyi amaçlamaktadır.

Haksızlığa Uğrayan, Zalimlerden ve Onların İktidarlarından Adalet Bekleyip Gözyaşı Döken Tüm İnsanlara…. HUKUK VE SİYASET BİLİMİNDE ADALET VE DEVLETE İTAAT MEHMET GÜNEŞ Ankara, 2019 IV HUKUK VE SİYASET BİLİMİNDE ADALET VE DEVLETE İTAAT Mehmet GÜNEŞ 1. Baskı / Ankara / 2019 ISBN 978-605-5010-38-6 Kapak Tasarımı Adalet KAHVECİOĞLU Sayfa Tasarımı Bahadır DOĞAN © Bu eserin bütün hakları saklıdır. ASTANA YAYINLARI Akademisyen Eğitim Danışmanlık Yayıncılık Hizmetleri A.Ş. Taşkent Caddesi No: 3/2 Bahçelievler Çankaya/ Ankara Tel: 0 312 230 04 85 Belgegeçer : 0 312 230 04 89 www.astanayayinlari.com astanayayinlari@gmail.com BASKI Bizim A.Ş. (41356) V Önsöz Toplum için doğru, hakikat, adalet ve erdem kaybolduğunda o toplumun akıbetinin ne olacağı tarihte yaşanan birçok örnekte görülmüştür. Dolayısıyla toplumun varlığını güçlendiren olumlu tüm değerler ve ölçüler kimilerince çocukça ve safça da görülse de büyük bir iyi niyet ve idealizmle yaşatılmalı ve sürekli şekilde ayakta tutulmalıdır. İstikametini şaşırmış, kolektif düşünmeyi bırakmış toplumlarda zaman içerisinde doğrunun ne olduğunu bulmak çoğu zaman kişisel değil birlikte bir çabayı gerektirir. Onun için sadece kendisine doğru davrananların ve kendisi için doğru, hakikat, adalet ve hakkaniyet arayanların değil içinde yetiştiği topluma karşı sorumlu olanların “doğruyu arayıp bulmak” “doğruyu sürekli haykırmak” çabasında olanların her daim ve fırsatta yanında olup desteklenmesi gerekir. İçinde yaşadığımız toplumda düzelmesi istediklerimiz adına bireysel itaat ve korkulara gömülmüş tek tek mücadelelerle örülmüş toplumsal bir doğru arayışı hedefine varmayacak ve aynı zamanda gerçekçi de olmayacaktır. Onun için her fırsatta, her daim okuyanlara, bıkmadan usanmadan doğruları anlatanlara, korkmadan ve çekinmeden gerçekleri yazanlara her zamankinden daha çok ihtiyaç vardır. Bencillik ve hodbinlikten beslenen kibirli cahillerin kol gezdiği düşünce meydanında her halükârda hasbi düşünenlerden olmak isteyenlerin her fırsatta korkutulduğu, sindirilip geri çekilmeye zorlandığı bir zamanı yaşıyoruz. Bu karanlık ortama kızmak yerine bir mum yakmak için, neleri bildiğimiz ve bilmediğimizi görmek için, neleri elde etmek adına neleri kaybettiğimizi anlayıp anlatmak için bu eser yazılmıştır. VI Genel Kamu hukukunda ve siyaset bilimi felsefesinde bilinen bazı ana kavramların Doğu ve Batı siyasal düşüncesinde nasıl bir süreçle şekil aldığına odaklanan bu eser sekiz bölümden oluşmaktadır. Devlete itaat fikrinin veya devlete itaatsizlik düşüncesinin ne şekilde oluştuğunu, kişilere ve topluma direnme hakkının nasıl verildiğini açıklarken karşılaştırmalı analizler kullanılmıştır. Devlete itaatsizlik ve direnme hakkını detaylıca araştıran bu eserde Hukuk ve siyaset bilimi disiplinindeki düşünürlerin birçok fikri detaylıca incelenmiştir. Genelde devlet teorisi bilgilerini bütüncül şekilde kavramaya yoğunlaşan ve devletin adalet fonksiyonuna ışık tutan bu eserin son bölümü ise Türk hukuk sisteminde kanunsuz emirlere itaat konusunu inceleyerek kamu görevlileri açısından pratik sonuçlar elde etmeyi amaçlamaktadır. Kitap akademik düşünmeyi ön planda tutarak adalet ve itaat ilişkisini teorik bilgileri inceleyerek ortaya koymak istemektedir. Devlet denilen aygıtın adaleti eksik ise kendisine duyulan itaatin de gerçek ve geçici olacağını, adaletini yitirenlerin kısa zamanda buna tekrar erişemeyeceklerini, devlet için adil olmanın bir niyet değil ancak bir sonuç olacağı ifade edilmektedir. Doğu ve Batının düşünce dünyası karşılaştırıldığında korkuya saplanmış kişiliklere dayanan toplumların, değil adaleti inşa etmek ancak gizlenmiş bir çürüme ve sürünmeye mahkûm olacağı belirtilmektedir. Onun için bu eserde bir toplumun neye itaat edip etmediğini neye inanıp neye karşı çıktığını her defasında düşünmesi istenmektedir. Çünkü sindirilmiş, iftiralarla mahkûm edilmiş çaresizliğe alıştırılmış toplumlarda korkunun beslediği itaate saplanan düşünmeden hareket eden bir “kitle” her zaman vardır. Çünkü adaleti olmayan despot ve zalimlerin en IX İçindekiler Önsöz................................................................................... V BİRİNCİ BÖLÜM DEVLET KAVRAMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ GİRİŞ .................................................................................. 19 DEVLET KAVRAMI VE ANLAMI .............................. 25 SOSYAL SÖZLEŞME TEORİSYENLERİNE GÖRE DEVLETİN OLUŞUMU.................................................. 32 Thomas Hobbes ................................................................ 35 John Locke.......................................................................... 42 Jean Jacques Rousseau..................................................... 46 DİĞER DÜŞÜNÜRLERE GÖRE DEVLET KAVRAMI......................................................................... 49 MODERN DEVLET ANLAYIŞI.................................... 57 DEVLETİN KURUMSAL KAPSAMI VE ÖZELLİKLERİ .................................................................. 60 DEVLETİN UNSURLARI .............................................. 65 Devletin Bir Unsuru Olarak: Egemenlik ..................... 68 Egemenlik Kavramı Tartışmasında: Leon Duguit ve Carl Schmitt Karşılaştırması ..................................... 80 DEVLET KARŞITLIĞI OLARAK: ANARŞİZM ....... 88 X İKİNCİ BÖLÜM SİYASAL İKTİDAR, YASAL OTORİTE VE İTAAT “DEVLETİN İKTİDARI” KAVRAMINA GİRİŞ ...... 95 İKTİDAR KAVRAMININ İÇERİĞİ ............................ 98 İKTİDARIN TÜRLERİ.................................................. 109 OTORİTE VE İKTİDAR İLİŞKİSİ ............................. 112 MAX WEBER’İN OTORİTE TEORİSİ VE GÖRÜŞLERİ ................................................................... 120 SİYASAL İKTİDARIN ZORLAMA GÜCÜ .............. 126 İKTİDAR VE KAMU GÜCÜ İLİŞKİSİ ..................... 130 İKTİDAR VE İTAAT ..................................................... 134 TÜRK TARİHİNDE DEVLETE İTAAT YÜKÜMLÜLÜĞÜ .......................................................... 145 OTORİTE - İTAAT İLİŞKİSİNDE KORKU ............. 148 BİREYLERDE MUTLAK İTAATİN DENEYSEL SONUÇLARI .................................................................. 151 Asch Deneyi ve Uyum ...................................................152 Millgram Deneyi ve İtaat ..............................................152 Stanford Hapishane Deneyi .........................................155 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İKTİDARIN MEŞRUİYETİ VE DEVLETİN SINIRLANDIRILMASI DEVLET İKTİDARININ MEŞRUİYETİ ................... 161 DEVLET EGEMENLİĞİ VE SİYASAL İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASI ........................ 177 XI İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASI ÖLÇÜTLERİ 182 DEVLETİ SINIRLANDIRMADA DOĞAL HUKUK VE DOĞAL HAKLAR TEORİSİ ................ 185 İKTİDARIN SINIRLANDIRILMASINDA ANAYASACILIK HAREKETİ VE HUKUK DEVLETİ ANLAYIŞI .................................................... 198 HUKUK DEVLETİ ......................................................... 204 İKTİDARI SINIRLANDIRMADA KUVVETLER AYRILIĞI TEORİSİ....................................................... 211 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ADALETLİ DEVLETİN UNSURLARI GİRİŞ ................................................................................ 221 ADALET KAVRAMININ İÇERİĞİ ........................... 230 Adaletin Anlamı ............................................................. 231 BATI DÜNYASINDA ADALET DÜŞÜNCESİNİN GELİŞİMİ ........................................................................ 237 Thomas Hobbes’un Adalet Anlayışı .......................... 246 Doğal Hukuk ve Pozitivist Hukuk Anlayışında Adalet Düşüncesi............................................................ 250 HUKUK VE ADALET İLİŞKİSİ ................................. 261 ADALETİN TÜRLERİ................................................... 281 ADALET VE EŞİTLİK İLİŞKİSİ ................................. 285 ADALET VE ÖZGÜRLÜK İLİŞKİSİ ......................... 289 TÜRK-İSLAM DÜŞÜNCE DÜNYASINDA ADALETİN DEĞERİ..................................................... 292 DOĞU TOPLUMLARINDA BİR ADALET TEORİSİ OLARAK: ADALET DAİRESİ .................. 307 XII 20’NCİ YÜZYIL SİYASAL DÜŞÜNCEDE ADALET TEORİLERİ ................................................... 314 John Rawls’ın Adalet Teorisi .......................................315 Robert Nozick’in Adalet Teorisi ..................................319 Ronald Dworkin’nin Adalet Teorisi ...........................321 BEŞİNCİ BÖLÜM DOĞU TOPLUMLARINDA OTORİTEYE VE DEVLETE İTAATSİZLİK GİRİŞ ................................................................................ 327 DOĞU TOPLUMLARINDA ADİL OLMAYAN İKTİDARA KARŞI İTAATSİZLİK VE DİRENME HAKKI ............................................................................. 330 İSLAM SİYASAL KÜLTÜRÜNDE DESPOTİZME, ADALETSİZLİĞE DİRENME VEYA OTORİTEYE İTAATSİZLİK................................................................. 338 İSLAM HUKUKUNDA YÖNETİCİYE İTAATİN ŞARTLARI ...................................................................... 348 SÜNNİ ANLAYIŞ İLE ŞİA’NIN İKTİDARA MUHALEFET VE İTAAT YAKLAŞIMI .................... 360 GENEL OLARAK İSLAM’DA MUHALEFET FİKRİ ................................................................................ 372 XIII ALTINCI BÖLÜM HRİSTİYAN BATIDA OTORİTEYE VE DEVLETE İTAATSİZLİK GİRİŞ ................................................................................ 393 TOPLUMSAL SÖZLEŞME KURAMI DÜŞÜNÜRLERİNE GÖRE OTORİTEYE İTAATSİZLİK VE DİRENME HAKKI ...................... 433 Thomas Hobbes’da İtaat Düşüncesi ve İktidara Direnme Fikri .................................................................. 436 John Locke’da Otoriteye İtaat Düşüncesi veya İktidara Direnme Fikri .................................................. 443 Jean-Jacques Rousseau’da Otoriteye İtaat Düşüncesi ve İktidara Direnme Fikri ......................... 455 YEDİNCİ BÖLÜM ADİL OLMAYAN DEVLETE İTAATSİZLİK VE DİRENME HAKKI HALKIN KENDİNİ KORUMASI HAKKI ............... 465 DİRENME HAKKININ DOĞURAN HUSUS: İKTİDARIN MEŞRUİYETİNİ KAYBETMESİ ......... 469 DİRENME HAKKININ TEMEL GEREKÇELERİ ... 473 DİRENME HAKKI VE İTAATSİZLİĞİN YAZILI METİNLERDE DÜZENLENİŞİ .................................. 475 Direnme Hakkına Yer Veren Modern Anayasal Düzenlemeler .................................................................. 479 Türk Anayasal Belgelerinde Direnme Hakkı ........... 483 DİRENME HAKKININ TÜRLERİ ............................. 486 DİRENME HAKKININ PASİF GÖRÜNÜMÜ OLARAK: SİVİL İTAATSİZLİK................................. 491 XIV MODERN HUKUKTA İKTİDARA KARŞI GELME VE DİRENME HAKKI .................................. 493 DİRENME HAKKININ BİR GEREKÇESİ OLARAK: DEVLETİN BAŞARISIZLIĞI .................. 495 SEKİZİNCİ BÖLÜM TÜRK KAMU HUKUKUNDA KANUNSUZ EMİRLER VE KAMU GÖREVLİLERİNİN İTAAT SORUMLULUĞU GİRİŞ ................................................................................ 503 TÜRK YÖNETİM VE HUKUK DÜZENİNDE KAMU GÖREVLİLERİNİN İTAAT SORUMLULUĞU .......................................................... 505 MEVZUATTA KANUNSUZ EMİRLERE AİT DÜZENLEMELER.......................................................... 508 ANAYASA HUKUKU AÇISINDAN KANUNA AYKIRI (KANUNSUZ) EMİRLER ............................. 513 Hukuka Aykırı Emirlerin Özellikleri .........................519 CEZA HUKUKU AÇISINDAN KANUNSUZ EMİRLER ......................................................................... 525 KANUNSUZ EMİRLERİN UYGULANMASINA İLİŞKİN ALMAN VE İTALYAN HUKUKUNDAKİ DÜZENLEMELER ....................... 531 İDARE HUKUKU AÇISINDAN KANUNSUZ EMİRLER ......................................................................... 533 EMİRLERİN KANUNSUZ OLUP OLMADIĞININ KAMU GÖREVLİLERİNCE DEĞERLENDİRİLMESİ TEORİLERİ ........................ 540 XV Mutlak İtaat Teorisi ....................................................... 542 Şekli Kontrol Teorisi ..................................................... 543 İçerik İtibariyle Kontrol Teorisi .................................. 544 İtirazla Emrin Yazılı Tekrarlanması Teorisi ............. 545 Kanuna Açıkça Aykırı Emrin Yerine Getirilmemesi Teorisi .................................................... 546 TÜRK HUKUK SİSTEMİNİN KABUL ETTİĞİ EMRİN İNCELENMESİ TEORİSİ VE SORUNLARI .................................................................. 547 KANUNSUZ EMİRLER KARŞISINDA KAMU GÖREVLİLERİNİN SORUMLULUĞU..................... 552 Sonuç ................................................................................ 557 Kaynakça ......................................................................... 559 Dizin ................................................................................. 613 17 BİRİNCİ BÖLÜM DEVLET KAVRAMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ “A thousand years scarce serve to form a state, an hour may lay it in the dust.” (Bir devleti kurmak bin sene ister, yıkmak için ise bir saat kafidir.) Lord Byron Devlet Kavramı ve Tarihsel Gelişimi GİRİŞ Devlet, insanlara mahsus bir tasavvurdur. Diğer canlılar için sürüler, klanlar, topluluklar söz konusu olsa da devlet bir insan icadıdır. İnsan yaşamının her safhasında belki de içinde doğduğu ailesinden ve büyüdüğü toplumdan daha çok kuşatan ve bazen onun sahibi gibi davranan bir yapının adıdır. Kişinin kendisinin bile karar veremeyeceği şeyleri devlet önceden kararlaştırır, ileride hatırlayamayacağı bilgileri sürekli kaydeder ve nesiller geçse de gerekli görüldüğünde tüm kayıtları ölümünden sonra gerekirse açığa çıkarır. Bu durum sadece bireyler için değil toplumun geneli için de geçerlidir. Bir devlete aidiyeti olmaksızın bireyi var kabul etmek onu sanki çıplak düşünmek gibidir. Bireylerin oluşturduğu toplumu yine devletten ayrı incelemek mümkün değildir hasılı yaşamı devlet iradesini dikkate almadan tasarlamak artık neredeyse imkansızdır. Devlet, günümüzde sosyal bilimlerin ve özellikle birey ve toplumu etkileyen normları ve yapıları inceleyen tüm dalların konu alanına dahil edilmektedir. Örneğin devletin ulaşım ve inşaat hedeflerini dikkate almayan bir mühendis, toplumdaki talebi belirleyen ana unsur devlet harcamalarını göz ardı eden bir ekonomist, gelir dağılımı ve vergilendirme politikaları ile tabakalaşmaya yön veren devletin müdahalelerini incelemeyen bir sosyolog nasıl ki eksik ve yanlış gözlem ve incelemeler yapacaksa hukuk ve siyaset bilimi alanında yetişen tüm ilgililerin de devleti kendi pencerelerinden yakından tanıması gerekir. Devlet, mevcut bir düzenin öncelikli sahibi gibi toplumu çeşitli kurallar ve normlar üreterek şekillendirse de bu arada kendisi de her defasında yeni boyut ve karakterler edinir. 19 20 Mehmet GÜNEŞ Tüm bu devinim yaşandıkça toplumda devlet destekli kültür ve uygulamalar öne çıkacaktır. Böyle olunca da devlet, doğrudan birçok toplumsal düzen kuralının hem sahibi ve hem de uygulayıcısı olacaktır. Hayatı her yönüyle şekillendiren devlet birçok sosyal bilimin araştırma konusuna dahil olsa da en çok hukukun ve öncelikli olarak genel kamu hukuk dalı ile kamu yönetiminin ana konusunu teşkil etmektedir.1 Devletin ne olduğu hukukun, devletin nasıl çalıştığı ise kamu yönetimi disiplininin incelemesine dahildir. Devletin teorisine öncelik veren ve bir hukuk alt disiplini olan genel kamu hukuku, aslında çoğu zaman “devlet bilimi” olarak da adlandırılır. Devlet nedir? sorusu yanında, otoriteözgürlük ilişkisini incelemek ve devleti haklar ve özgürlükler lehine olmak kaydıyla sınırlamak genel kamu hukukunun inceleme ve kapsamına dâhildir.2 Kamu yönetimi disiplini ise siyaset dahil devleti teşkilat ve yönetim usullerine bağlı olarak örgüt ve görevlerine yönelik olarak incelemektedir. Bu iki disiplinin faydalandığı Kamu hukuku, geniş anlamıyla “siyasal bilimde bir araştırma olarak” ele alındığında, “siyaset ya da Devletle ilgili tüm hukuki olguların incelenmesini” içermektedir.3 Sonuçta Kamu hukuku devleti anlamak için 1 2 3 Charles CROZAT, Amme Hukuku Dersleri, Devlet Teorisinin Tarihi, Birinci Kitap, Kısım I, Çev. Orhan ARSAL, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1938, s.15. Adil ŞAHİN, Atila DOĞAN, “Genel Kamu Hukuku Bağlamında Thomas Hobbes’u Yeniden Düşünmek: Burjuvazi ve Monark Yandaşlığı ya da Burjuvazi ve Monark “In” – Tanrı “Out”, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 7 Sayı: 14, Aralık 2017, s. 334. David J. DANELSKI, “Kamu Hukukunun Alanı”, Devlet ve Hukuk Üzerine Yazılar, Der. Mehmet TURHAN, Ankara, Gündoğan Matbaası, 1996, ss.9-30, s.9. 32 Mehmet GÜNEŞ sosyal sözleşme teorisyenlerinin fikirleri bulunmaktadır. Dolayısıyla bu düşünürlere göre devletin oluşumu incelenecektir. SOSYAL SÖZLEŞME TEORİSYENLERİNE GÖRE DEVLETİN OLUŞUMU Devlet denilen yapı ve organizma düşüncesine insanın hangi aşamalarla nasıl ve hangi gerekçelerle ulaştığı konusunda çok çeşitli teoriler üretilmiştir. İçlerinde halen en açıklayıcı görüleni olan sosyal sözleşme teorisidir. Bu teori akla meşruiyet tanıyan otoriteye ilişkin devletin hangi düşünsel safhalar sonucunda ortaya çıktığını açıklamaktadır. Klasik şekliyle sosyal sözleşme teorisi üç unsurdan oluşmaktadır: İlki doğal durumun varlığıdır. Öncelikle insanı, doğanın oluşturduğu koşullarda tasarlayan bu görüşün sahibi teorisyenler, hipotetik bir devletsiz toplum (bir tabiat hali) hayali üzerinden devleti kurmuşlardır. Teorinin ikinci unsuru toplum sözleşmesidir. Bu sözleşme ile bireyler, tabiat halinde olmanın doğurduğu yaşamlarına kasteden tehlikelerinden kurtulmak ve bir düzen ile devamlı şekilde işleyen bir istikrarı kurmak için ordu, maliye gibi çeşitli kurumlar oluşturmuş ve bir egemenin otoritesine bağlandıklarını varsaymaktadır. Üçüncü unsur ise meşruluktur. Bir uzlaşmanın eseri olan sosyal sözleşme, vatandaşları meşru kabul ederek devlete bağlanmaya ve ona itaat etmeye mecbur kılmaktadır.35 Sözleşme kurulduğunda devlet denilen örgütü ise var oluş amacına uygun şekilde kendisine bağlanan vatandaşları karşısında adalete ve yasalara uygun davranmaya götürmektedir. 35 Andrew HEYWOOD, Siyaset, Çev. Kollektif, Liberte Yayınları, 2006, Ankara, s. 128. Devlet Kavramı ve Tarihsel Gelişimi Dolayısıyla sosyal sözleşme, bir anlamda otoriteyi meşrulaştıran ve yasalara itaati vicdani sorumluluk yapan nedenleri de ortaya koymaktadır.36 Sosyal sözleşme teorisinin bilinen en önemli kişileri olarak Hobbes, Rousseau ve Locke gibi düşünürler, sözleşme teorilerini oluştururken tabi olunacak otoriteyi, öncekilerden farklı olarak din dışı bir kaynağa ve özellikle de akılcılığa bağlamaya çalışmışlardır. Bu anlamda sözleşme teorilerinin 17 ve 18’nci yüzyıllarda oluşturulması da tesadüfi değildir. Söz konusu dönem, geleneksel otorite biçimleriyle, skolastik düzenle, Kilise otoritesiyle ve feodal politik örgütlenmeyle topyekûn mücadeleyi içeren Aydınlanma dönemidir. Aydınlanma dönemi, aklı edilgin kılan her türden otoriteyi, özellikle de Kiliseyle tahakküm aracı olarak dinsel otoriteyi reddeden bir anlayışı temel almıştır.37 Devletin varlık kazanmasının temeli olarak görülen sözleşme teorisi veya varsayımı, insanın kendisini yönetmesi için bir düzen daha kurmadığı veya herhangi bir otoriteye bağlanmadığı dönemi tasvir için kurgulanan, insanların tek başına serbestçe yaşadığı doğa durumuna dayanılarak açıklanmaktadır. Özellikle filozoflar “doğa durumu” kavramına bir yandan devletin nasıl ortaya çıktığını göstermek için, öte yandan da devletin niçin var olduğunu temellendirmek için başvurmuşlardır. Doğa durumu, insanların tabi olduğu bir devletin, hükümetin ve yasaların olmadığı, insanların kendi başlarına herhangi bir 36 37 Jean Fabien SPITZ, “Doğal Durum ve Toplum Sözleşmesi”, Çev. İsmail YERGUZ, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, Ed. Philippe RAYNAUD, Stephane RIALS, İletişim Yayınları, İstanbul,2003, s. 262. Ali ESGİN, “Otoritenin Sosyolojisi: Otoriteye İtaatin ya da Otorite Bağımlılığının Sosyolojik Anlamları”, Sosyologca, Sayı.5, Doğu Kitabevi, 2013, s.102. 33 Devlet Kavramı ve Tarihsel Gelişimi egemen gücün ülke içinde kişiler üzerinde sınırsız ve üstün ve dışarıda da bağımsız bir iktidar olduğunu belirtmiş ve bu gücün niteliklerini ifade etmek için egemenlik sözcüğünü kullanmıştır.174 Bodin, bu sözcüğe benzer olarak, eski Yunanlıların “akran exousian”, “kurian arkho”, “korion politeuma”; İtalyanların “segnoria” ve İsrailoğullarının “tomah şevet” sözcüklerini kullandıklarını ve bu sözcüklerin “en üstün iktidar, hükümet” ve “en üstün buyurma gücü” anlamına geldiğini, dolayısıyla egemenlik kavramının eskiden beri bilindiğine dikkat çekmiş ve tanım olarak egemenliği: “Bir devlette egemenlik, yurttaşlar ve uyruklar üstündeki en yüksek, mutlak ve en sürekli güçtür. … en büyük buyurma gücü demektir”175 şeklinde kabul etmiştir. Bodin sonrası, Hollandalı Hugo Grotius (1583-1645) tarafından; “eylemleri bir başkasının denetimine bağlı olmayan, yaptıkları bir başkasının iradesiyle geçersiz kılınamayan bir güç”176 olarak egemenlik ayrıca tanımlanmıştır. Daha sonra ise “Modern devletin resmini çizen ilk düşünür olarak”177 tanınan İngiliz Thomas Hobbes (1588-1679) herkesin herkese karşı daima savaş halinde olduğu bir duruma ancak “gücü merkezileşmiş, şiddeti tekeline almış bir yeryüzü tanrısı”178 olarak gördüğü devletin son verebileceğini179 174 175 176 177 178 179 Hegemonya, Der. E. Fuat KEYMAN, Everest Yayınları, İstanbul, 2002, s. 17. Recai Galip OKANDAN, Umumi Amme Hukuku, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1976, s. 527. Jean BODIN, “Devlet Üstüne Altı Kitap’tan Seçme Parçalar”, Ed. Mete TUNÇAY, Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi – Seçilmiş Yazılar – Yeni Çağ, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2016, s. 183. AĞAOĞULLARI, AKAL, KÖKER, age, s.94. Cemal Bali AKAL, Sivil Toplumun Tanrısı, Engin Yayıncılık, 1995, s.101. Mithat SANCAR, “Şiddet, Şiddet Tekeli ve Demokratik Hukuk Devleti”, Doğu-Batı Dergisi, Yıl.4, Sayı.13, Ocak 2001, s.26. HOBBES, Leviathan, s.92-94. 75 76 Mehmet GÜNEŞ ileri sürerek toplum sözleşmesi aracılığı ile doğal halde yaşayan insanları yığın olmaktan kurtarıp egemen bir toplum seviyesine geçirmiştir.180 Hobbes’un ürettiği ve halkın egemen diye tanıdığı güç, artık herkesin üzerindedir ve bu noktada egemen ile onu oluşturanlar arasında eşitsiz bir durum söz konusudur.181 Hobbes, bunları tasarlarken o dönem daha henüz ulus devlete geçilememişti182 ve egemenlik konusundaki düşüncelerini demokrasi yönünde kurgulamamıştı. Dolayısıyla Hobbes’un egemeni, bir sözleşme sonrasında ortaya çıkan ve yasalar yapan, ancak yaptığı yasalarla bağlı kalmayan bireyler üzerinde vesayet sahibi bir devleti tarif etmektedir.183 Hobbes’a göre, aslında hukuk da egemenin buyruğundan başka bir şey değildir. Yani hukuku yaratan, egemen güçtür. Hukukun, egemenin buyruğu olduğu kabul edildiğinde, egemen iktidarın hukukla sınırlandırılması da olanaksızdır.184 Egemenliğin şu ana kadar açıklanan tekelci özelliği özellikle egemene “bireylerden kendisine itaat edilmesini isteme hakkını” vermektedir.185 Turner’a göre, egemenliğin tarihte bir Kral’ın bedeninden yurttaşların siyasi bütününe aktarılması, Batı demokrasilerinin tarihinde büyük bir 180 181 182 183 184 185 AKIN, age, s.110. Nihat BULUT, “Ölümüne Rekabetten Barış İçinde Yarışa: Hobbes’un Eşitlik Anlayışı”, Prof. Dr. Ömer Teoman’a 55.Yaş Günü Armağanı, İstanbul, C. II, Beta Yayınları, 2002, s.1392. İlyas DOĞAN, “Avrupa Birliği’ne Giriş Sürecinde Türkiye’de Anayasal Sistem Reformu Bağlamında, Küreselleşme ve Ulusal Egemenlik”, TBMM Anayasa Hukuku 1. Uluslararası Sempozyumu (22-23 Nisan 2003), Ed. Zafer GÖREN, Ankara, TBMM Başkanlığı Yayınları, 2003, s.429. Mehmet GÜNEŞ, Vesayetçi Demokrasi, Savaş Yayınları, Ankara, 2013, s.105. KOÇAK, Devlet ve Egemenlik, s.95. Hasan Tuna GÖKSU, “Egemenlik ve Siyasal İktidar Perspektifinde Anayasacılık ve Anayasa”, TAAD, Cilt:1, Yıl:2, Sayı:5, s.342. Devlet Kavramı ve Tarihsel Gelişimi zayıfları sömürmekte, komünist rejimde ise zayıflar güçlüleri ezmektedir. Öyleyse mülkiyet olmamalıdır.235 “Biricik ve Mülkiyeti” (Der Einzige und Sein Eigentum) adlı eserinde her bireyin sahip olduğu eşsizliği belirtmek üzere ahlâk, adalet, zorunluluk ve görev gibi soyutlamalara dayalı kavramları reddederek genel olarak kendini, bilinen bireyselci kalıplardan uzaklaştıran Max Stirner ise tüm anarşistlerde olduğu gibi devlete karşıdır ama bununla birlikte topluma karşı da cephe alarak büyük oranda nihilizme (hiçliğe) ve solipsizme (tek bencilik) kaymaktadır. İleri sürdüğü fikirlerde, egoistlerden meydana gelen birlik haricindeki bütün birlik ve organizasyonları, zamanla birer baskı aracı haline geleceği için reddetmektedir.236 Stirner, yaşadığı toplumu otoriter ve birey karşıtı yapısı nedeniyle aynen diğer anarşistler gibi eleştirmekte ve huzurlu ortamı ancak yönetim ve diğer otoriter kurumların ortadan kalkması ile mümkün olacağını belirtmektedir.237 Stirner’e göre: “Devlet! Devlet! diye devam eder genel çığlık ve o zamandan beri insanlar Devlet en ileri seviyesine ulaşsın diye ‘devletin doğru şeklini’, en iyi anayasayı araştırırlar. Devlet düşüncesi bütün kalplere ve uyanık tutkulara geçti, ona, bu dünyevi tanrıya, hizmet etmek yeni ilahi vazife ve tapınmaya dönüştü”238. Devleti ve ana özelliklerini tanıdıktan sonra ikinci bölümde toplumları kendi hegemonyasına alarak onları kontrol eden devlet tipindeki değişimi izleyebilmek için 235 236 237 238 Pierre-Joseph PROUDHON, Mülkiyet Nedir?, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Çev. Devrim ÇETİNKASAP, 2015, s.25. Nicholas WALTER, About Anarchism, 2. Basım, Londra, Freedom Yayınları, 2002, s.54. George WOODCOCK, Anarşizm Bir Düşünce ve Hareketin Tarihi, 4. Baskı, Çev. Alev TÜRKER, İstanbul, Kaos Yayınları, 2001, s. 101. Max STIRNER, The Ego And His Own, 1. Basım, Çev. Steven T. BYINGTON, New York, Dover Yayıncılık, 2005, s. 99-100. 91 92 Mehmet GÜNEŞ devlet sayılmanın en önemli sonucu olarak, kullanabilme ayrıcalığı elde edilen “iktidar”, “otorite” ve “itaat” kavramlarının ve bunlar arasındaki ilişkilerin de yakından incelenmesi gerekecektir. 93 İKİNCİ BÖLÜM SİYASAL İKTİDAR, YASAL OTORİTE VE İTAAT "Bizler gücün dağıtılması ile keyfi devletin kontrol altına alınmasını istiyoruz. Güç yozlaşma doğurur. Mutlak güç, mutlak yozlaşma demektir." John Dalberg Acton (1834-1902) “Kişi bir devrimi korumak için diktatörlük kurmaz; diktatörlüğü kurmak için devrimi yapar. Zulüm konusu zulümdür. İşkence nesnesi işkence. Güç nesnesi güçtür.” George Orwell (1903-1950) İktidar, Otorite ve İtaat 95 “DEVLETİN İKTİDARI” KAVRAMINA GİRİŞ Devlet sayılmanın ve kabul edilmenin en önemli sonucu, sahip olunan toplumu yönetme gücüdür. Devlet, her şeyden önce bir yönetim aygıtıdır. Dolayısıyla topluluk halinde yaşayan insanları yönetebilmek ve onlara buyurarak istediklerini yaptırabilmek yönetme gücünün bir gereğidir. Yönetme gücünün sonucu olarak kurumsal bir organizasyon kuran devlet, toplumsal yaşamın siyasal yönlerini hem birleştirir hem de başkalaştırır ve diğer özelliklerden ayırarak gözle görünen, uzmanlaşmış bir birimin sorumluluğuna bırakır239. Yönetme faaliyeti sebebiyle “Her sosyal hareket bir iktidar kullanımı, her sosyal ilişki bir iktidar denklemi ve her sosyal grup veya sistem bir iktidar örgütlenmesi”240 gerektirir. Dolayısıyla iktidar, kendileri dışındakilere, ‘o’ olmazsa bir şey yapamayacakları hissini yaşatan beklentidir. Aslında iktidarın en önemli görevi topluluklar için bağlayıcı, özel yaşam modelleri oluşturmak ve diğer topluluklarla ilişkilerinde bu modellerin ayrıcalıklı geçerliliğini sağlamlaştırmaktır.241 Bu durum sosyolojik olarak insanların birbirlerini değiştirme arzundan kaynaklanmaktadır. O halde modern anlamda askeri ve siyasi olarak herhangi bir örgütlenmesi olmayan, başsız toplumlarda bile, az veya çok bir iktidar türünden bahsedilebileceğini 239 240 241 Gianfranco POGGI, Modern Devletin Gelişimi Sosyolojik Bir Yaklaşım, Çev. Şule KUT, Binnaz TOPRAK, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2016, s.28. Amos H. HAWLEY, “Community Power and Urban Renewal Success”, The American Journal of Sociology, Cilt. 68, Sa. 4, 1963, pp. 422-431, s.422. POGGI, age, s.16. 96 Mehmet Güneş gösterir.242 Dolayısıyla en küçüğünden en büyüğüne, en ilkelinden en gelişmişine, en geçicisinden en kalıcısına kadar bütün sosyal topluluklarda yönetenler ile yönetilenler arasında temel bir ayrım doğmaktadır. Bir eskiçağ sitesinde, ya da modern bir ulusta daima emir verenler ve emre uyanlar vardır. Bu ayırımla, az ya da çok belirli iktidarın örgütlenişe daima rastlanmaktadır.243 Özellikle devletin yetki sınırları içinde başka hiçbir aktör, onun iradesini reddedemeyecektir. Devlet; hukuki, asli, en yüce ve koşulsuz bir iktidarı temsil etmektedir. Modern devletin anahtar fikri sayılan, “devletin, onu kendinde cisimlendiren kişilerden başka ve fazla bir şey olduğu” düşüncesi244 ilk olarak Kuzey İtalya gibi Batı Avrupa bölgelerinde 15’nci yüzyılın ilk yarılarında gelişmeye başlamış; 17’nci yüzyıl itibarıyla da genel bir olgu haline gelmiştir.245 Bodin’den türeyen ve en yetkin ifadesini Hobbes’da bulan modern egemenlik sayesinde devlet, belli bir toprak parçası üzerinde şiddet araçlarının denetim tekelini elinde bulundurduğundan bu özelliği ile kendinden önceki, çok merkezli ve çoğulcu iktidar yapısından ayrılarak, günümüzde iktidarın merkezileşmesini ifade etmektedir.246 İktidarlar içerisinde en önemlisi olan ve devlet güç ve kudretini yansıtan iktidar, devlet içerisindeki organizeyi sağlayan üstün ve hâkim iktidardır. Diğer bir ifade ile devlet iktidarı “bir devlet ülkesinde mevcut fert ve grup 242 243 244 245 246 Nur VERGİN, Siyasetin Sosyolojisi, Doğan Kitap, İstanbul, 2016, s.37. Maurice DUVERGER, Siyasal Rejimler, Çev. Teoman TUNÇDOĞAN, Sosyal Yayınlar, 1986, s.7. Christopher PIERSON, Modern Devlet, Çev. Dilek HATTATOĞLU, Çiviyazıları, İstanbul, 2000, s.89. Peter H. MERKL, Political Continuity and Change, Harper & Row Publishers, 1972, New York, s. 55. PIERSON, age, s.28. 120 Mehmet Güneş ilişkisinin ortaya konulması için yakından incelenmesi gerekmektedir. MAX WEBER’İN OTORİTE TEORİSİ VE GÖRÜŞLERİ Max Weber (1964-1920) yaptığı çalışmalarında otoriteyi tanımlamış, özelliklerini belirterek sınıflandırmış ve ayrıca modern yönetimler için en geçerli otorite tipini ortaya koymuştur. Weber'in otorite sınıflamasını, Marxist düşüncenin sınıf tanımlamasına, özellikle de “otoritenin kaynağını egemen sınıfların biçimlendirdiği meşruiyet bilinci oluşturur” şeklindeki görüşüne karşı geliştirilmiş bir görüş olarak görülmektedir.”349 Weber açısından otorite ilişkisinde tanımlayıcı ortak ölçüt, gönüllü uyma davranışıdır. Otorite, boyun eğen ve buyruk veren arasında karşılıklı çıkarları işlevsel hale getiren ve bu yönüyle taraflar arasında gönüllü uyumu devreye sokan bir durumu tanımlamaktadır. O halde söz konusu durum için geçerli ayrım, meşruiyet kavramıyla yapılmalıdır. Yani, otorite ilişkisinin zeminini oluşturan ilişkinin meşru bir temele yaslanması zorunludur.350 Benzeri düşüncedeki Locke’da iktidarı; mülkiyet ve diğer hakları koruduğu, toplumsal hayatı doğal hukuka uygun bir biçimde düzenlediği ve doğal haklara açıklık, kesinlik ve dayatılabilirlik gücünü kazandırdığı müddetçe meşru görmektedir. Aynı şekilde Locke’a göre yönetimlerin meşruluğunun tespitinde kullanılabilecek iki ölçüt bulunmaktadır: Biri “gasp”, diğeri ise “keyfi yönetimdir”. Yasa bir başkasının zararına olmak üzere ihlal edilirse, yasanın bittiği yerde tiranlık başlayacaktır.” İktidar, keyfi 349 350 ESGİN, agm, s.106 Max WEBER, Bürokrasi ve Otorite, Çev. H.Bahadır AKIN, Ankara, Adres Yayınları, 2012, s.43-78. İktidar, Otorite ve İtaat 121 bir yönetim sergileyerek gerçekleştirmekle yükümlü olduklarının dışına çıkar da meşruiyetini yitirirse, bu durumda koşul bozulmuş olacak ve yurttaşların iktidara uyma zorunluluğu ortadan kalkacaktır.351 Weber’in değerlendirmesine göre iktidarda bulunanların kullandıkları gücün haklı ve doğru olduğuna halkı inandırmaya matuf kaynaklar, meşruiyet kaynakları olarak adlandırılırlar. Siyasal iktidarlara dönük inancın pekiştirilmesinde ve güvenin tazelenmesinde başvurulan klasik kaynaklar din, gelenek ve karizmadır.352 Örneğin siyasal iktidara ve eylemlerine kutsal bir nitelik atfetmesi nedeniyle din güçlü bir meşruiyet kaynağıdır; bu itibarla hemen her dönemde siyasal iktidarlar, meşruluk temini maksadıyla dine müracaat etmişlerdir. Weber, değerlendirmelerinde meşruiyet tiplemesini de yönetilenlerin değil, yönetenlerin bakış açısıyla incelemiş ve meşruiyet kavramsallaştırmasını çok fazla yönetici-merkezli bir perspektiften ele almıştır. Bu nedenle de gayri-meşru olma durumu (illegitimacy) ile ilgilenmemiştir.353 Weber, otoriteye itaatin, birey için oldukça güçlü korku ve umut duyguları tarafından belirlendiğini iddia etmiştir. Weber'e göre, doğa-üstü güçlerin ya da iktidar sahiplerinin öç alacağı korkusu, bu dünyada ya da öbür dünyada ödüllendirilme umudu ve her türlü çıkar duygusu otoriteye itaati anlamlı kılan dayanaklardır.354 Otoriteyi meşruiyet ölçüsünden hareketle tanımlayan Weber, otoritenin üç saf biçiminden bahsetmektedir. 351 352 353 354 John LOCKE, Hükûmet Üzerine İkinci İnceleme, Çev. Fahri BAKIRCI, Babil Yayıncılık, 2004, Ankara. s. 167–169. COŞKUN, agt, s.28 Muharrem Hilmi ÖZEV, “Meşruiyet Kavramının Dönüşümü”, Bilim ve Sanat Vakfı Bülteni, 57, 2005, ss.87-97, s.9. Max WEBER, Sosyoloji Yazıları, 8. Baskı, Çev. Taha PARLA, İletişim Yay., İstanbul 2006, s. 81. 122 Mehmet Güneş Bunlar yasal-ussal, geleneksel ve karizmatik otoritelerdir. Otoritenin bu üç türü, bir yandan iktidar için egemenliğin kaynağını oluştururken, diğer yandan buyruk veren ile boyun eğen arasındaki otorite ilişkisinin niteliğini belirlemektedir. Weber’in ilk açıkladığı otorite olan “Geleneksel Otorite”, geçmişten gelen ve önceden var olan kural ve güçlerin kutsallığını öne sürerek oluşturulmuş bireyin geleneksel konumundan kaynaklanan bir otorite türüdür.355 Weber bu otoriteyi; geleneksel otorite ve hane reisinin otoritesi olarak şekillenen “Patriyarkal otorite”, saray yönetimi ve ona bağlı hizmetkâr görünümündeki saray bürokrasisi ile şekillenen “Patrimonyal otorite” ve aristokratlar ile hükümdarlar arasında şekillenen “Feodal otorite” olarak kendi içinde üçe ayırmaktadır.356 Bu tür otoriteye itaat, aileden ve atalardan devralınmış “bir mirası sürdürme” işidir. Bu durum, aynı zamanda dinsellik ve kutsallık da içermektedir.357 Weber’in tasnifinde yer alan ikinci otorite olan ve Yunanca’da anlamı “Tanrı’nın lütfu” olarak bilinen “Karizmatik” otoritedir. Bu tür otorite, bir bireyin istisnai kutsallığına, kahramanlığına, örnek özelliklerine ya da onun tarafından açıklanan veya emredilen normatif kalıpların ya da emrin kutsallığına olan bağlılığa dayalıdır.358 Weber için insanların liderlere ve önderlere itaat etmelerinin temelinde, gelenekler ve yasalar değil, inanç bulunur; insanlar önderin kişiliğine ve özel vasıflarının diğer insanlar karsısındaki üstünlüğüne 355 356 357 358 WEBER, Bürokrasi ve Otorite, s.69. Ersin KALAYCIOĞLU, Çağdaş Siyasal Bilim- Teori Olgu ve Süreçler, İstanbul, Beta Basım Yayım Dağıtım, 1984, s.128. Cemil OKTAY, Siyaset Bilimi İncelemeleri, Meşruiyet, Sınıflandırma, Kültür, Modernleşme, Alfa Yayınları, İstanbul, 2003, s.12. WEBER, age, s.54. 156 Mehmet Güneş o kadar psikolojik hasar veren bir duruma dönüşmüştür. Deney süresi iki hafta olarak önceden belirlendiği halde, gardiyan rolündeki öğrencilerin kendilerini kaptırıp şiddeti kullanmaları ve buna karşılık mahkûm rolündeki öğrencilerde oluşan panik atak, psikolojik kriz gibi sorunlar sebebiyle deney planlanandan daha önce, deneyin altıncı gününde sona erdirilmiştir. Deneyin sonunda birçok mahkûm duygusal olarak ağır şekilde travmalar geçirirken gardiyanların üçte biri “gerçek” sadist eğilimler göstermekle suçlanmışlardır. Mahkûmların ikisi daha deneyin başında sinir krizi ve ruhsal çökkünlük sebebiyle gruptan çıkarılmak zorunda kalınmıştır. Zimbardo’nun tespitlerine göre kendilerine güç ve yetki verilen gardiyanlar, bu rollerinin etkisi ile karşısındaki mahkumlara uyguladıkları işkencelerden dolayı, o an için hiç pişmanlık duymadıklarını belirtmiştir. Deney sonunda, her insanın yaşadığı çevrede gerekli şartlar oluşursa ve eline kontrolsüz güç verilirse ne kadar zalimleşebileceği de bu şekilde görülmüştür. Zimbardo'nun “Stanford Hapishanesi” deneyi daha sonra çeşitli sinema filmlerine de konu olmuştur. Bunlardan ilki 2001 yılı Almanya yapımı olan “Das Experiment”, diğeri ise bu filmden hareketle ABD'de yeniden uyarlanan 2010 yapımı “The Experiment” adlı filmlerdir. Deneyin sahibi Zimbardo, 2004’te Irak işgali sonrası bu ülkede ABD ordusunun kontrolündeki Ebu Gureyb Hapishanesi’nde Amerikan askerlerinin Iraklı esirlere uyguladığı insanlık dışı muameleleri yerinde incelemiş ve 2015 yılında “Şeytan Etkisi-Kötülüğün Psikolojisi” (Lucifer Effect Psychology of Evil) adıyla yazdığı kitabında ünlü Stanford Hapishane Deneyi bağlamında Ebu Gureyb Hapishanesi’nde yaşananları ele almıştır. Prof. Zimbardo, İktidar, Otorite ve İtaat 157 halen Stanford Üniversitesinde “Terörizme Yönelik Disiplinlerarası Politika, Eğitim ve Araştırma Merkezinin” (Director, Center for Interdisciplinary Policy, Education, and Research on Terrorism (CIPERT) yöneticiliğini yapmaktadır.459 459 Fatma YAŞIN, Sezin BAŞBUĞ, “Prof. Dr. Philip ZIMBARDO ile Kötülük Psikolojisi Üzerine”, Nesne Psikoloji Dergisi (NPD), 2016, Cilt 4, Sayı 7, s.131. 159 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İKTİDARIN MEŞRUİYETİ VE DEVLETİN SINIRLANDIRILMASI “Siyasal iktidar, siyasal sistemle içselleştirilmiş bireylerden oluşan bir toplumsal düzen yapılanması ister ve bu sayede mutlak meşruiyete dönüşmeye çalışır. Siyasal iktidar meşruiyetini kurmak ve sürekliliğini sağlamak için; meşruiyete uygun olmayan tüm hukuku ortadan kaldırmak; meşruiyetle çatışan, onu yalanlayabilecek bütün dinsel, ahlaki, bilimsel inançları, teorileri, fikirleri, vicdanları yasaklamak; kendi ideolojisini yaratmaya çalışmak: kendi doktrin elbisesini giydirmek için gençleri zorla eğitmek; bütün düşmanları susturmak ve bütün iletişim araçlarını ele geçirip kontrol etmek zorundadır.” Rus Asıllı Amerikalı Sosyolog Pitirim Alexandrovich Sorokin (1889-1968) İktidarın Meşruiyeti 161 DEVLET İKTİDARININ MEŞRUİYETİ Devlet iktidarı ister bir seçimle isterse veraset yoluyla belirlensin neticede iktidara tabi olanların bu durumu benimsemesi ve onaylaması gerekecektir. Zorla ve tek taraflı baskı ile sürdürülebilecek bir yönetimin uzun ömürlü olmayacağı tarihte birçok yaşanan örnekle görülmüştür. Bir meşruiyet kaynağı aramayan, düzenleyici ya da uygulayıcı gücünü bir yasaya bağlı kılmayan siyasal iktidar sürekli olamaz. Dolayısıyla yönetilenlerin rızası oranında ancak yönetim ve iktidarın gerçekliği kabul edilebilir. Çünkü iktidara rıza gösterilmesini sağlayan onun meşruiyetine olan inançtır. İktidarın temelinin neticede bir hakka dayandığı fikrinin kabul edilmesi ölçüsünde o iktidar ancak meşru bir iktidar olacaktır. Bu şekilde meşru bir iktidara itaat de yönetilenler için ayrıca bir görev haline gelecektir.460 Ancak bir siyasi iktidarın hukuki-rasyonel otorite gereği meşruiyet kazanabilmesi için o toplumda başka otorite kaynaklarının devreye girmemesi, hâkim olmaması gerekir. İktidarın hukuki zeminini oluşturan ve siyaset felsefesi açısından önemli kabul edilen meşruiyet: “…genellikle hem toplum ve hem de siyasal iktidarın karşılıklı bir rızaya dayalı olarak var olmasını mümkün kılan bir zımnî üst sözleşme veya politik iktidarın yasalarının haklı olduğu, yurttaşların siyasal iktidara itaatinin rızaya dayandığı, iktidarın emir ve eylemlerinin toplumla uyumlu, sonuçlarının faydalı ve başarılı, amacının âdil olduğu bir politik düzenlemeyi ifade etmektedir.”461 Siyasal iktidara güvenmeyi ve karşı 460 461 Münci KAPANİ, Kamu Hürriyetleri, Yetkin Yay., 7. Bas., Ankara 1993, s.66. Ahmet CEVİZCİ, Paradigma Felsefe Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul,2005, s. 1088. İktidarın Meşruiyeti 199 anayasalar yolu ile çerçeve çizilmesi, gücün ve iktidarın tekleşmesi veya tekelleşmesi yerine bölünerek dengelenmesinin sağlanmasıdır. Çünkü kuvvetler ayrılığı ile tıpkı bir ırmak kollara ayrıldığında yıkıcı etkisi nasıl azalırsa, siyasi iktidarın gücü de devlet organları tarafından paylaşıldığında mutlaklaşması ve kişileşmesi eğilimi de o denli zayıflayacaktır. Bunun da ötesinde, Newton fiziğinden esinlenerek adı konulan “fren ve dengeler” (checks and balances) sistemi kurularak, iktidarı paylaşan güçlerin birbirlerini kontrol etmelerine imkân tanınacaktır.561 Çok eski zamanlardan itibaren sınırlı devlet kavramıyla ortaya çıkan bu düşüncenin uzantısı, özellikle 18’nci yüzyıl ve sonrasında burjuvazi tarafından iktidarı çerçevelemesi gereken hukukun hem yazılı hem de üstün bir hukuk kuralı olması gerektiği şeklinde değerlendirilerek anayasacılık düşüncesine dönüşmesidir. Aynı dönemlere denk gelen Amerikan ve Fransız devrimleri öncesinde, Locke ve Montesquieu tarafından temelleri atılan ve halen günümüzde de geçerliliğini sürdüren anayasacılık düşüncesine, yani her türlü baskı ve zorbalığın önünü almak için sınırlı ve bölünmüş iktidar fikrine ulaşılmıştır.562 Devlet gücü karşısında itaat edecek bireylerin sorumlu ve bağımsız kabul edilmeleri temelinde şekillenen kültürel bir gelişim ve değişim sürecini anlatan anayasacılık düşüncesi, özellikle 18’nci yüzyılda ortaya 561 562 James A. ROBINSON, “Newtonianism and the Constitution”, Midwest Journal of Political Science, C. 1, S. 3-4, 1957, ss. 252-266, s. 253. Karol Edward SOLTAN, “Generic Constitutionalism”, A New Constitutionalism, Design Political Institutions for a Good Society, Ed. Stephen L. ELKİN, Karol Edward SOLTAN, The Universty of Chicago Press, Chicago-London 1993, s. 75. 200 Mehmet Güneş çıkmış olsa da doktrinde, düşünsel temellerinin Antik döneme kadar gittiğini belirten görüşler bulunmaktadır.563 Devletin eline geçirdiği ve halkları karşısında sahip olduğu “üstten aşağıya, tek taraflı ve hiyerarşik, otoriter ve sorgulanamaz iktidar” algısından, “siyasal egemeni ve bireyleri kamusal müzakerenin eşit tarafları olarak kabul eden, çift taraflı ve hiyerarşik olmayan iktidar” anlayışına geçişle birlikte564 bireylerin siyasal iktidarların elindeki kontrolsüz ve sınırsız buyurma güçleri karşısında sürekli korunması ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Benjamin Constant’ın açık şekilde belirttiği gibi; “Toplumun ve devletin egemenliği karşısında bireyin müdahale edilemeyecek bir egemenlik alanı vardır. Bireysel haklarla çerçevelenen bu alana yönelik ihlaller, kimden gelirse gelsin meşru değildir. Tek bir birey karşısında, bütün bir ulus birleşse yine de bu ihlali meşrulaştıramaz. Meşruluğun yegâne kaynağı bireyin haklarıdır. İnsanların her türlü sosyal ve siyasal otoriteden bağımsız olarak sahip oldukları bu hakları ihlal eden bir otorite meşruluğunu kaybeder…halkın egemenliği sınırsız değildir, egemenlik, tam tersine adalet ve bireylerin haklarıyla belirlenen sınırlı alan içinde kayıtlıdır.”565 Özellikle hem dünyevi ilkelerle hem de uhrevi şekilde saygı duyulup yüceltilen yönetme hakkının mutlaka sınırlanması gerektiği, zaman içerisinde toplumlar tarafından anayasacılık hareketleri ile birlikte ileri sürülmüştür.566 Siyasi iktidarın sınırlanması veya siyasi 563 564 565 566 Chrisitian STARCK, “Anayasal Demokrasi ve Sınırlı Yönetim”, Çev. Gülüm BAYRAKTAROĞLU, Demokrasi ve Yargı, Ed. Ozan ERGÜL, TBBY, Ankara 2005, s. 25. KAPANİ, age, s. 54. Zühtü ARSLAN, Anayasa Teorisi, Seçkin Yayınları, Ankara, 2008, s. 147–148. Harry ECKSTEIN, “Devlet ‘Bilimi’ Üzerine”, Devlet ve Hukuk Üzerine Yazılar, Çev. Mehmet TURHAN, Gündoğan Yayınları, Ankara, s. 58. 218 Mehmet Güneş Kelile ve Dimne’den: “- Gördüm ki insan, dört özelliğiyle hayvanlardan ayrılmış... Bu dört şey, dünyada ne varsa hepsini içine alır: hikmet, iffet, akıl ve adaletten bahsediyorum. Bilgi, edep ve kabiliyet, hikmete girer. Benliğe hâkim olma, sabır ve vakar akla girer. Haya, geniş gönüllülük ve şahsiyetlilik iffete girer. Doğruluk, iyilik, nefs murakabesi ve güzel ahlak ise adalete girer. İşte bütün üstün nitelikler, bunlardan ibarettir; kötülükler bunların zıddıdır.”619 Franz Kafka'dan: Yazarın ölümünden bir yıl sonra, 1925 yılında basılan eseri “Dava” isimli romanda anlatılanlar günümüzde birçok yerde tekrar tekrar yaşanmaktadır. Romanda yaşananlar mutlaka size de pek yabancı gelmeyecektir; bir sabah uyandığında sebebini bilmediği bir suç nedeniyle tutuklandığını anlayan Josef K.nın yaşadıkları “Korku Çağı” diye adlandırılan, karanlık bir zamanda aslında bireylerin adaleti hiçe sayan otoriteler karşısında yaşadıklarını anlatmaktadır. İlk önceleri tutuklanma nedenini merak ederek her sabah gözünü açtığında kendi davasını düşünen Josef K. bu sorundan nasıl kurtulabileceğini ve tutuklandığı suçlamadaki davasının ne zaman biteceğini bilmek istemektedir. Sürekli aynı şeyleri düşünen, içine düştüğü durumdan çıkış yolu arayan ve hayatındaki tüm beklenti ve planları erteleyen roman kahramanı, bir süre sonra umutsuzluğa saplanıp çaresizliğini daha derin yaşamaya başlamıştır. Romanda insanlar bu dönemde kendi iradeleri ile değil, sürekli bir korku ile hareket etmektedirler. Bu çağa tamamen korku egemen olmuştur. Tüm insanlar başlarına gelecekten korkmaktadır. Çünkü bu düzende hiçbir insanın sistemden daha değerli olmadığı bariz bir şekilde görülmektedir. Bu zamanda her 619 BEYDEBÂ, Kelile ve Dimne, Çev. Said AYKUT, Şule Yayınları, 2003, s.25. Adaletli Devletin Unsurları 219 şey korku ile yönetilmekte, baskı hemen her yerde fark edilmektedir. İnsanların kendi adlarına ileri sürecekleri bir fikirleri bulunmamaktadır. Bu dönemde insanlar için otorite karşısında her zaman kabullenme göze çarpmaktadır. Romanda ısrarla yargıdan medet uman, kanunların imkanlarını ve hak arayışını devam ettirip çevresindekilerini kendisini anlamaya zorlayan, ama her defasında karşısında büyük kapılar, iri kıyım sert bakışlı gardiyanlar tarafından adalet arayışı ve beklentisi sonuçsuz bırakılan Josef K. hiç kimseye durumunu anlatamamanın verdiği ıstırapla artık bu durumdan öleceğini anladığını gün, çaresizlik içerisinde adalet arayışında tek başına kalması üzerine diğer insanlara yönelik; “Peki ama neden benden başka kimse bu kapıyı zorlamıyor?” diye sorar. Her mahkûmun başında bir gardiyanı olduğu gibi Josef K‘yı hücrede tutan gardiyanı üzerine kilitlediği kapıyı göstererek şu şekilde cevap verir; “Çünkü bu kapı senin için yapıldı. Sen buradan çıkmayasın diye. Zaten sen ölünce ben de çekip gideceğim” Adaleti olmayanın insafı, adaleti olmayanın inancı, adaleti olmayanın ahlakı yoktur. Adaleti olmayanın aslında tek bir günahı da yoktur. Çünkü o tüm günahları bedeninde toplayıp yuvarlanarak sürüklendiği cehennemin ta kendisidir. Çünkü cennet; başlı başına bir adalet ise cehennem; adaletsizlere sunulacak başka bir adalettir. Adaletli Devletin Unsurları 221 GİRİŞ Adalet bir yönetimin varlık sebebidir. Adaleti olmayan yönetimin devamına kimse razı olamaz. Bu sebeple Saint Augustine'in “Eğer adalet aradan çıkartılırsa, Krallık dediğimiz şey, büyük ölçekli soygunculuktan başka nedir ki?” sözünü hatırlamak gerekir. “İnsanın uğrunda hayatını feda etmede gözünü kırpmayacağı bir takım yüce değerleri vardır. Adalet, eşitlik, haysiyet, onur, inanç gibi. Bu tür değerler, çoğunlukla ihlal edildiklerinde, yoksandıklarında veya yok edildiklerinde ortaya çıkarlar. Sözgelimi, insan en yakıcı bir duyguyla adaleti, hakkı, hukuku, eşitliği, özgürlüğü, bunların ihlal edilmelerinde, yok edilmek istendiklerinde, bunlara aykırı uygulamalara maruz kaldığında hatırlar, gerçekleşmesi için derhal mücadeleye girer, isyan eder, başkaldırır ve gerekirse hayatını ortaya sürer.”620 Adaletin ne denli önemli olduğunu anlamak için bazen tüm insanların adil olmak gibi bir kaygıları olmadığı düşünülür. Oysa bu düşüncenin en çok beslendiği haksızlığa karşı gelmek eşit ve hakka uygun davranmak sadece insanlara ait bir duygu mudur? Bu sorunun cevabı adaletin sadece insanlara değil tüm canlılara yönelik bir düzeni kapsadığı gerçeğine bizi götürmektedir. Örneğin hayvanlar arasında adalet beklentisinin var olup olmadığına dair yapılan çeşitli deneylerden biri olan “eşitsizlikten kaçınma deneyi”de şempanzeler, resus makakları ve uzun-kuyruklu makaklar da dahil olmak üzere diğer bir dizi primat türünün eşitsizliğe karşı davranışsal tepkiler sergilediği, ayrıca memeli türünden 620 İsmail KILLIOĞLU, “İsyan, Direnme ve Özgürlük”, Millî Gazete, 5.12.2018. 256 Mehmet Güneş sadece çıkarları ve bu nedenle çıkar çatışmaları vardır. Bu çatışmaların çözümü ya bir çıkarı diğeri pahasına tatmin etmekle ya da çatışan çıkarlar arasında bir uzlaşmayla sağlanır.” Geçerli olan her hukuk düzenin kendine göre adalet anlayışı olduğunu ve adaletin hukuk kurallarının kesinlikle uygulanması sonucunda gerçekleşeceğini savunan pozitivist hukuk görüşünün, adaletin daimiliği değil göreliliğini savunmaktadır.706 Bu anlayışa göre, adalet kavramı, bir değer olarak bilinemez bir şeydir. Adaletin değer olarak karşılığı, ya gerçek alemde mevcut değildir (yokluk tezi); ya da mevcuttur, ama objektif olarak herkesçe bilinebilir şey değildir (görecelilik tezi)707. Doğal hukuk düşüncesine karşı olanlardan bir diğeri faydacı ekolün temsilcisi olan Jeremy Bentham (1748-1832), doğal hukuku şu cümlelerle reddetmiştir: “Tabii hukukla donanmış fanatiklerle tartışılamaz, zira onlar tabii hukuku kendi hoşlarına gittiği gibi anlamakta, kendilerine uygun olduğu şekilde uygulamaktadır. Onların gözünde tabii hukuk, suç işlemeksizin saf dışı bırakılamayacak bir dogma olarak kutsanmıştır. Böyle esnetilmez ve aynı zamanda anlaşılamaz olan bir tabii hukuk hiçbir sorunu çözemez.”708 Özellikle toplum sözleşmesi kuramı düşünürlerinin adaleti egemen yapının meşrulaştırılması ve doğal haklarla ilişkilendirmesine tepki olarak adaleti, toplumsal faydanın maksimize edilmesiyle ilişkilendiren Bentham, “süslü saçmalıklar” olarak tanımladığı doğal haklara dayanan bir adalet düşüncesini kabul etmemekte ve ahlakın en üstün 706 707 708 Anıl ÇEÇEN, Adalet, s.136. GÖZLER, agm, s.87. Jeremy BENTHAM, Principes de législation et d'économie politique, Paris, Raffalovich, Guilaumin, 1888, s.75 et s. in Christophe GRZEGORCZYK, Francoise MICHAUT et Michel TROPER, Le positivisme juridique, Paris, Bruxelles, L.G.D.J., Story-Scientia, 1992, s.197. Adaletli Devletin Unsurları 257 ilkesinin mutluluğun çoğaltılması olduğunu ileri sürmektedir. Bentham, faydanın, adaletin sağlanmasına hizmet edebilecek bir kavram olduğunu da düşünmektedir. Diğer bir faydacı düşünür David Hume (1711-1776) için adalet duygusu evrensel olarak yükümlülük getirici bir tasarım ürünü olamaz. Hume, adalet duygusunun üst normların değil izlenimlerin üzerine kurulu olduğunu ve adalet ilkelerini oluşturmaya iten şeyin insan çıkarı olduğunu savunmaktadır. Faydacılardan bir diğeri John Stuart Mill’in (1806-1873) anlayışında da benzer düşünceler mevcuttur. Mill’e göre bireyin en temel haklarının ve özgürlüklerinin ihlali adaletsizliktir. Mill, adaletin tarafsızlığı ve bireylerin haklarının eşit olarak korunması gerektiğini ve bunun uzun vadede toplumun genel faydasını maksimize edeceğini belirtmektedir. Adaletin, bireylerin kendi hayat planlarını takip etmelerini sağlayacağını ve aynı zamanda diğerlerine zarar vermelerini engelleyerek toplumsal faydayı maksimize edeceğini savunmaktadır. Hukuki pozitivizmin ayrılabilirlik tezi, adalet düşüncesi gibi hukuk-ahlak ilişkisinde de; bir normun hukuk sayılabilmesi ya da hukuken geçerli olması için adaletli olması gerekmediği gibi bir dizi ahlaki norma dayanmasına gerek olmadığını kabul etmekte ve hukuk normlarının, ahlakın belli gereklerini karşılamak ya da yeniden üretmek zorunda olmadığını benimsemektedir.709 Öte yandan Bentham ve Austin gibi hukuki pozitivizmi 709 Kenneth Einar HIMMA, Hukukun Ahlaki Kriterleri, Kapsayıcı ve Dışlayıcı Pozitivistler Arasındaki Tartışma, Çev. Saim ÜYE, Ankara, 2010, s.30-33. 298 Mehmet Güneş seçerek yapar. Başka bir deyişle, iyilik de kötülük de insanın eseridir ve insan yaptıklarından sorumludur. Bunun aksi olan “iyiliğin de kötülüğün de yaratıcısı Allah’tır” anlayışını savunmak Allah’ın mutlak adaletini yadsımak olur.823 Cebri anlayışı benimseyip, saltanatının koruyucusu olarak kullanan ve bu görüşü devletin resmi ideolojisi haline getiren Emeviler’e, bir tepki olarak ortaya çıkmış olan Mu’tezile’ye göre adl (adalet); kulun fiilini, Allah’ın onda yaratmış olduğu kudret ve onu yaptığı işe sevk eden sebep vasıtasıyla yapabileceğini söylemektir.824 Mu’tezile’de “Adalet” prensibi, Allah’ın adil olma sıfatını ihlal eden her türlü anlayış ve inancı reddetmek anlamına gelmektedir. Adaleti, aklın bir hikmete bağlı olarak gerektirdiği şey olarak tarif eden Mu’tezile’ye göre bir fiil, doğruluk ve maslahata uygun olarak meydana geldiği takdirde, adalete de uygundur.825 Mu’tezile adalet ilkesine çok önem verdiği için kendisini “Ehlü’ladl” olarak isimlendirmiştir. Mu’tezileye göre adalet; “aklın, hikmet açısından gerektirdiği şeydir. O da fiilin doğru ve maslahata uygun olarak ortaya çıkmasıdır”826 İktidarın cebir ideolojisine karşı çıkan Mu’tezile, zaman içerisinde başlangıçta kader sorunu bağlamında tartışılan başta hürriyet düşüncesi, olmak üzere felsefi-dini gelişmelere paralel olarak ihtiyarilik, iradecilik, insan fiilleri, kudret, istidat gibi kavramlar düzeyinde tartışmalara vesile olmuştur. İslam akılcılığının temsilcisi olarak halkı yönetime karşı duyarlı 823 824 825 826 Ahmet CEVİZLİ, Felsefe Sözlüğü, İstanbul, Aka Yay.,2000, s. 12. Fahrettin er-RAZİ, Tefsir-i Kebir, Çev. Sadık KILIÇ, Huzur Yayın Dağıtım, İstanbul, Cilt. XIV, 2013, s.323. Maksut ÇETİN, Mu’tezile’nin Adalet Anlayışı ve Sosyo-politik Nedenleri”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 17 Sayı: 57, Güz 2013, ss.395420, s.405. Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdi’l-Kerim ŞEHRİSTANÎ, El-Milel ve’n-Nihal, Çev. Mehmet DALKILIÇ, Litera Yayıncılık, 2017, Cilt. I, s.63. Adaletli Devletin Unsurları 299 olmaya ve şuurlu olmaya davet eden bu yaklaşım, iktidarı, yaptığı bütün uygulamalardan sorumlu tutmayı öngörmektedir.827 Cebriye ve Mutezile akımlarının düşünce olarak ortasında yer alan ve bu akımlar arasında uzlaştırıcı görüşü temsil eden "Ehl-i Sünnet" ekolü ise ne insanlarda iradeyi büsbütün yok saymış, ne de Allah'ın kaderini inkâr etmiştir. Aksine kulların edimlerinin, bir yandan kullardan, diğer yönden de Allah'tan olduğunu, edimlerin ortaya çıkışında kulun seçme yeteneğinin bulunduğunu ifade etmiştir.828 Ehl-i Sünnet’e göre; Allah’ın fiillerinde adil olması demek, O’nun mülkünde (egemenlik alanında) ve milkinde (varlık âleminde) istediğini yaparak, ilim ve meşîetiyle hükmederek tasarrufta bulunmasıdır. Zulüm ise bunun tam zıddıdır, yani Allah’ın, hükmederken haksızlık (cevr) etmesi, tasarrufta bulunurken zulmetmesi düşünülemez. Eğer O nimet verirse; bu O’nun fazl ve ihsanıdır, eğer azap ederse, bu da O’nun adaletidir. Zaten zulüm başkasının sahip olduğu alanda haksız olarak tasarrufta bulunmaktır.829 Ehl-i Sünnet gelenekçiliğinin sağ kolu olan Eş'ariyye, Mutezile'nin, irade özgürlüğü, hikmet ve akıl gibi kavramlar altında ileri sürdükleri adalet görüşünü eleştirerek, böyle bir anlayışın yaratıcıyı yaratılmış ile kıyas etmek anlamına geleceğini, bunun ise Kur'an'daki "tevhid" anlayışına aykırı olacağını ileri sürmüştür.830 827 828 829 830 ÇETİN, agm, s.418. Ebu Yusr PEZDEVİ, Ehl-i Sünnet Akaidi, Çev. Şerafeddin GÖLCÜK, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2017, s. 143-159. Orhan AKTEPE, “Mutezile ve Ehl-İ Sünnet’e Göre Va‘d ve Va‘id ilkesi”, Kelam Araştırmaları, 9:1, 2011, ss.157-178, s.165. W. Montgomery WATT, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi FIĞLALI, Ankara, 1981, s. 263-283. 325 BEŞİNCİ BÖLÜM DOĞU TOPLUMLARINDA OTORİTEYE VE DEVLETE İTAATSİZLİK “Doğu toplumlarında lider ve tebaası için siyasi egemenliğin kendisi, zaten tartışmaya yer bırakmaksızın ulaşılması gereken bir hedeftir; bunun nedeni de sadece iktidarın diğerlerini itaate zorunlu kılması ve dolayısıyla hükmeden kişinin kişisel gücünü ve zaferini onaylamış olmasıdır. Burada kişinin yeteneksizliği ya da başarısızlıkları söz konusu olamaz, söz konusu olan tek şey kişinin yarattığı korkudur. Dolayısıyla, Orta Doğu’daki boyun eğiş genellikle korkunun doğrudan bir sonucudur, çünkü aksi takdirde kimse prensipte kendinden daha iyi olmayana itaat etmez. Korkuya dayalı itaatin derecesi, somut olarak hükmedenin kudretini ve şöhretini göstermektedir.” Charles LINDHOLM Doğu Toplumlarında İtaatsizlik 327 GİRİŞ Tıpkı diğer toplumlar gibi kendisi hakkında bir otorite veya iktidar tarafından karar verildiğinde siyasetin öznesi olan insanın bu sürece yönelik olarak adalet ve hakkaniyet kavramları temelinde bir değerlendirme yapması beklenecektir. Etrafındaki her iş ve oluşa yönelik bir gözlemi, değerlendirmesi ve kararı bulunan insanda adalet ve hakkaniyet kavrayışı devamlı surette öne çıkacaktır. Adalet ve hakkaniyet varlığı anlayıp gerçeğe ulaşmanın en önemli ölçütleridir. Örneğin insanın vicdan ve aklına hitap eden hakkaniyet, salt düşünce veya varlığın kökeninden daha kuşatıcı bir kavram olsa da adalet düşüncesi tek başına de insan için salt kendi varlığının gücünden daha şümullüdür. O halde hakkaniyet ve adalet yaşananları nitelemede en değerli anahtarlardır. Nitekim Antik Çağda Aristoteles, adaletin diğer bütün değerleri kapsadığına dikkat çekmektedir. Eğer adalet devlet tarafından toplumda tesis edildiyse, hak, özgürlük, eşitlik vb. değerler kendiliğinden yerine gelmiş demektir. Aksi durumda yani devletin başını çektiği çürüme ve toplumsal bozulmanın açığa çıkması ve hatta kaynama noktası da adaletsizlikten başka bir şey değildir.910 Eğer adaletsizlik çoğalır ve bu süreç toplumu bir çöküşe doğru götürürse devlet karşısında toplum ne yapabilir? Nasıl bir çıkış yolu arayabilir? Bir toplumda iktidarı elinde bulunduranların, yönetme gücünü toplumsal meşruiyete uygun olarak elde etmesi ve bu gücünü yine toplum nezdindeki meşruiyetine uygun olarak sürdürmesi gerekir iken iktidarın halk 910 Paul TILLCH, “Two Roots of Political Thought” in Theologian of the Boundaries, Ed. Mark Kline TAYLOR, First Fortress Press, 1991, s.100’den aktaran, Aliye ÇINAR, “Politik Teoloji”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, 2006, Cilt.15, s. 210. 328 Mehmet Güneş nezdinde geçerliliğinin kalmaması durumunda halk ne düşünür ve neler yapabilir? Örneğin günümüzde yapılan seçimlerin bir görüntüden fazla bir şey ifade etmediği ülkeleri hatırlamak gerektiğinde, iktidarların bir hızla gelmeyi bildiği ancak gitmeyi bilmediği ve bu sebeple seçimleri iptal ettirip gitmeyi hiç istemediği durumlarda halkın önünde hangi seçenek bulunmaktadır? İşte bu noktada bir tutum olarak halkın zorlaşanlara direnmek; meşruluğu azalan otoriteyi kabul etmemek, uygulanan zulme karşı kendini savunmak gibi edilgen ve pasif nitelikteki çare arayışlarından başlamak üzere gerekirse yönetime pasif başkaldırma, ardından iktidarla fiili çatışma, daha ötesinde devlete itaat etmeme ve isyan gibi aktif hareketliliklere kadar çok geniş çıkışlar beklenebilir. İşte bu noktada bir toplumda ortaya çıkabilecek direnme içeren her türlü anayasaya ve hukuka aykırı tutum ve davranışların aslında yasallığını yitiren bir iktidara karşı koyma, meşruluğunu yitiren iktidara karşı çıkma ya da baskı rejimi kuran bir iktidara karşı başkaldırma şeklinde tanımlamak mümkündür. Bir insan bağlı olduğu bir kişiye, ailesine veya ait olduğu topluma karşı çıksa da konu devlet olunca bu karşı çıkma kararı kolayca uygulanamayacaktır. Çünkü öteden beri toplumu kontrol eden devlet, daima saygın görülerek karşı çıkılmaz bir güç olarak resmedilmiştir. Özellikle devlete mutlak itaatin gerekli olduğu ve karşı çıkılamayacağı fikri, sözleşme teorileri ortaya atılıncaya kadar çoğu zaman dini açıdan değerlendirilmiş ve itaat, çoğu zaman dini bir gereklilik olarak görülmüştür.911 911 Osman Zahid ÇİFÇİ, “Devlete İtaatin Sınırlarını Dine Göre Belirleyen Farklı Kültürlerden İki Eserin Karşılaştırması”, Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/5, Spring 2014, pp. 591-60, s.592. 391 ALTINCI BÖLÜM HRİSTİYAN BATIDA OTORİTEYE VE DEVLETE İTAATSİZLİK “Adaletsizliğin en büyüğü, adil olmayıp adil gibi görünmektir” Platon “Halk bir kere kul olmaya görsün, özgürlüğü öylesine unutuyor ki, artık onun uyanıp yeniden özgürlüğünü ele geçirmesi olanaksız oluyor. Üstelik halk çok içten ve çok istekli bir biçimde (sahibine) kulluk ediyor. Bu durumu gören, onun özgürlüğünü değil de sanki köleliğini kaybettiğini sanır.” Etienne de La Boetie “Bir hukuk davası sadece taraflar dezavantajlı bir sosyal sınıftan geldikleri için farklı sonuçlandırılamaz.” Niklas Luhmann Batıda Otoriteye İtaatsizlik 393 GİRİŞ Adaletsiz devlete ve onun iktidarını temsil eden despotlara karşı halkın kendisini nasıl koruyacağı konusu Batı tarihinde önemli bir sorun olarak tartışılmış ve bu konuda Doğu coğrafyasına nazaran önemli ilkeler belirlenmiştir. Özellikle bireyin toplumdaki yerinin artması, akılcılık ve rasyonel düşüncelerdeki gelişim ile birlikte mutlak iktidarlara ve onun doğurduğu haksızlığa tahammül ve toleransa uygulanabilir bir sınır çizilmiştir. Zaman içerisinde Batı’da Kralın mutlak zannettiği gücünü sınırlayan üç tür yasanın varlığı kabul edilmeye başlamıştır. Bunlar, Tanrı’nın yasası, doğal hukuk kuralları ve devletin temel yasalarıdır. Bunlardan herhangi birinin çiğnenmesi halinde yönetimin gittikçe despotizme dönüşeceği kabul edilmiştir. Despotizm; tüm yönetimler içinde en kötü, en sorunlu rejim olarak görülmüştür. Bu sebeple Montesquieu, incelediği üç yönetim modeli olan cumhuriyet, monarşi ve despotizm arasında, despotizmi mutlak kötülük olarak göstermiştir. Despotizm, genelde tek başına bir kişinin iktidarında hiçbir kurala ve yürürlükteki yasalara bağlı olunmaksızın, keyfi şekilde kendi uygulamalarına göre hareket edilmesidir. Bu düzende iktidarın en önemli dayanağı ve kendini sürdürebilme gücü uygulanan keyfiliğin topluma saldığı korkudur. Keyfi yönetime bütünüyle tâbi kılınmış yargı ve kolluk güçleri bu korku imparatorluğunun taşıyıcı saç ayaklarıdır.1065 Despotizmin doğurduğu tehlikelere karşı, toplum üzerindeki korkuyu aşarak bu tür yönetimlerle mücadele 1065 Ahmet İNSEL, “Devlet Benim”den “Ben Devletim”e!”, Birikim Dergisi, 18 Şubat 2018. 394 Mehmet Güneş yolunu seçmiştir. Halklar gerekirse bölünmeyi göze alarak despotlarla karşı karşıya gelmeyi göze alabilmiştir. Doğu tarihinde ısrarla sabır gösterilerek bu tür yönetimler kanıksanırken, Batıda despotizmle mücadelenin gerekliliği çok öncelerden itibaren benimsenmiştir. Ancak yeri geldiği için belirtmek gerekir ki Batı tarihinde genelde haksızlıklara karşı çıkma ve direnme sadece kendi halkları ve kendi yöneticileri açısından kabul edilmiştir. Özellikle Batının Yeni çağdan itibaren diğer coğrafyalarda başlattığı sömürgeciliği karşısında yerel halklara karşı uyguladığı zalimane davranışlara karşı tepki gösterilmesini, bu tür işgalci yönetimlere ve uygulamalarına karşı mücadele edilmesini ise ne kabul etmiş ve ne de yeterince inceleyip araştırmıştır. Kısaca direnme sadece Batılıların kendi yönetimleri içerisinde ve kendi aralarındaki bir mesele olarak görülmüş ve adaletsizlik ile haksızlık içeren yönetim uygulamaları daima bir devlet içi sorun diye sunulmuştur. Batıda despotizme direnme, adil olmayan iktidara itaatsizlik genelde insanın otorite karşısındaki konumunun sorgulanması ile hız kazanmıştır. Yöneticilerin statüsünün belirginleşmesi, onlara tanınan ayrıcalıkların sone erdirilmesi ile hangi hallerde itaat edileceği düşüncesi ön plana çıkmıştır. Kısaca adaletsiz yönetimlere karşı direnme sorunu, ancak Batı düşüncesinde büyük olaylar ve toplumsal dönüşümler yaşandıktan sonra kesin bir anlam kazanabilmiştir. Halbuki adaletsizlikler ve toplumsal eşitsizliklerin çok daha derin ve katı olduğu Doğu toplumlarında (mesela Hintlilerin kast yönetimlerinde) ya da nisbi eşitliğin sağlandığı bazı ilkel topluluklarda direnme, mevcut durumu düzeltme inancı toplumlar tarafından nadiren dile getirilmiştir. Örneğin tarihte “İnka”lar ya da “parya”lar veya “Kızılderililer” için sözü 458 Mehmet Güneş Rousseau’dan yarım yüzyıl sonra yaşamış, devletle ilgili fikirleri çok tartışmalı olup “Devlete dünyasaltanrısal bir şey olarak saygı gösterilmeli”1255 ve “insan sahip olduğu bütün değere, tüm tinsel gerçekliğe devlet sayesinde sahiptir”1256 diyebilen Alman felsefecisi Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) “Devletin olması, Tanrının dünyadaki yürüyüşüdür” (Est ist der Gang Gottes in der Welt, das der Staat ist)1257 şeklindeki sözleri ile “Devlet ancak Tanrı gibi görüldüğü takdirde ona itaat kayıtsız ve şartsız olabilir” demektedir. Hegel’in düşüncesinde bireyler için; “Özgür olmak, bireysel özbilinçliliğin tikelliğinden vazgeçmesi, nesnel düzeni özü olarak görmesi ve bilinçli olarak ona hizmet edip itaat etmesi demektir.”1258 Dolayısıyla Hegel için direnme değil her daim otoriteye itaat gerekir. Aynı şekilde “Bağımsızlık istediğini yapma serbestisi, oysa özgürlük; yasaların izin verdiği her şeyi yapma hakkıdır” diyen “Kanunların Ruhu” adlı eseriyle tanınan Fransız düşünür Montesquieu (1689-1755) kuvvetlerin ayrılması prensibinin tam olarak uygulandığı ve “iktidarın, iktidarı durdurduğu” bir rejimde hürriyetler teminat altına alınmış ve zulüm önlenmiş olacağından, zulme karşı direnme diye bir meselenin de ortaya çıkmayacağını ileri sürmektedir. Montesquieu bundan o kadar emindir ki, mekanizmanın işlememesi ihtimali üzerinde durmayı bile lüzumsuz saymıştır.1259 Ünlü faydacılık teorisyeni İngiliz filozof 1255 1256 1257 1258 1259 HEGEL, Hukuk Felsefesinin Prensipleri, Çev. Cenap KARAKAYA, İstanbul, Sosyal Yayınlar, 1991, paragraf 272. HEGEL, Tarihte Akıl, Çev. Önay SÖZER, İstanbul, Kabalcı Yayınları, 1995, s. 114. HEGEL, Hukuk Felsefesinin Prensipleri, paragraf 274. HEGEL, Tarihte Akıl, s.143. Georges BURDEAU, Traité de Science Politique, tome I: le Pouvoir politique, tome II : l'Etat C,iii, s.486. Batıda Otoriteye İtaatsizlik 459 Jeremy Bentham (1748 –1832), despot bir yönetime karşı itaatsizliği ve direnme hakkını tanımış ancak bu hakkın kullanımını boyun eğmenin zararlarının direnmenin zararlarından fazla olması koşuluna bağlamıştır. Fakat bu koşulun değerlendirilip direnme anının saptanmasının çok güç olduğunu da kabul etmiştir.1260 20’nci yüzyıla yaklaştıkça düşünürlerin devlete verdiklerin anlamın yoğunlaşması ile otoriteye itaat konusunda daha farklı yaklaşımlarının olduğu görülmüştür. Örneğin Alman hukukçu Carl Schmitt açısından, Aydınlanma ve sonrasında rasyonalizmle birlikte 18’nci yüzyıldan itibariyle bir nevi deizmle, Tanrı dünyadan dışlanmış, gerçek yaşamın kavga ve çelişkileri karşısında tarafsız bir mevki haline gelmiştir. Hemen hemen aynı zamanlarda Monarklar ardından da yönettiği devletler tarafsız bir birim haline gelmiştir. Tam da bu noktada tarafsız iktidar ve tarafsız devlet yaklaşımı aslında liberal düşüncede siyasi bir ilahiyatın dökümünden başka bir şey değildir.1261 Anayasa üzerinden asli kurucu iktidar kavramına doğru yolunu açan Schmitt, anayasayı yapan “asli kurucu iktidarı, siyasal varlığının bilincine varmış halkın, kendi siyasal kaderi ve birliği için verdiği asli siyasi karar ve irade olarak tanımlamaktadır”1262 Schmitt’e göre anayasa, bir karar ve asli kurucu iktidarın bir emridir; bu kararın varoluşsal özünden dolayı kendisine itaat edilmelidir. O halde itaat anayasal olması sebebiyle zorunlu ve gereklidir. 1260 1261 1262 Jeremy BENTHAM, Bentham’s Political Thought, Ed. Bhikhu C. PAREKH, Croom Helm Yayınevi, 1973, s.276. Carl SCHMITT, Siyasal Kavramı, Çev. Ece GÖZTEPE, Metis Yay., İstanbul, 2006, s. 109. Carl SCHMITT, Verfassungslehre, Berlin, Duncker&Humblot, Nachdruck von 1928, 1954, s.62. 460 Mehmet Güneş Aynı şekilde itaat konusunda detaylı incelemeleri olan Alman filozof Max Weber’in (1864-1920) belirlediği otorite türlerine ilişkin tasnifinde özellikle öne çıkan karizmatik hükümdarının zaman içerisinde nasıl bir dönüşüm geçirdiğini görmek de zor değildir. Zira onun karizmatik şahsiyeti, yerleşik bir rejimi devirerek iktidara gelen bir peygamber veya ihtilalcidir. Bu yeni liderin uyandırdığı korku azaldıkça, kişisel otoritesi de azalacak ve yeri bürokrasi tarafından doldurulacaktır. Tıpkı Hz. İsa’nın, kaçınılmaz olarak Kilise’ye dönüşmesi gibi bir durum oluşacaktır.1263 Dolayısıyla itaat edilen kişi veya lider değil kurumsallaşmış bir otorite olacaktır. Ünlü pozitivist Alman hukukçu Duguit’ye göre; objektif hak kurallarına aykırı hareketi ile meşruluğunu kaybeden her hükümeti, kuvvete dayanarak devirme meşru bir haktır.1264 Yine Duguit’ye göre yasa veya kanun çıkarma iktidarı doğrudan doğruya toplumda olunca, toplumun hukuka aykırı kanunlar çıkararak kendi kendisine baskı yapması diye bir şey elbette bahis konusu olamayacak ve gene, toplumun kendi kendisine karşı ayaklanması da elbette düşünülemeyecektir.1265 Sosyal sistemler kuramının yazarı Alman sosyal bilimci Niklas Luhmann (1927–1998), Avrupa’da 17’nci yüzyıldaki dönemin politika ve hukukun birleştirilmesi çabasında temel saikin, Avrupa’nın yüzyıllık iç savaşa girmesine neden olan direnme hakkı sorunu olduğunu belirtmektedir. Ona göre devletin yöneticisi olan Prensin 1263 1264 1265 Richard SENNET, Otorite, Çev. Kâmil DURAND, Ayrıntı Yay., İstanbul, 1992, s. 162. Şükrü NİŞANCI, Sivil İtaatsizlik, Okumuş Adam Yay., İstanbul 2003, s.104. Leon DUGUIT, Traité De Droit Constitutionne, Paris, E. de Boccard. C. III, s.744. Direnme Hakkı 465 HALKIN KENDİNİ KORUMASI HAKKI İnsanlık tarihinde nereden gelirse gelsin haksızlığın devamı ve sürekliliği karşısında son çare olarak kendini savunmak adil bir çıkış noktası olarak görülmüştür. Eğer bir toplum ve onun değerleri iktidar sahipleri tarafından ağır ve haksız bir saldırı ile karşılaşırsa kendini korumak için toplumun meşru müdafaa yani haklı savunma yapması her zaman olağan bir durum sayılacaktır. Çünkü her toplumda ve her dönemde meşru müdafaa, hukuka baştan uygun sayılan bir durum kabul edilmiştir. Meşru müdafaanın hukuki temeli de insanın ve toplumun kendisini koruma içgüdüsüdür. Örneğin 5237 sayılı Türk Ceza Kanununda (md.25) “Gerek kendisine ve gerek başkasına ait bir hakka yönelmiş, gerçekleşen, gerçekleşmesi veya tekrarı muhakkak olan haksız bir saldırıyı o anda hâl ve koşullara göre saldırı ile orantılı biçimde defetmek zorunluluğu” olarak değerlendirilen meşru müdafaa, 6098 sayılı Borçlar Kanununda (md.69): ”Kendisini veya başkasını açık ya da yakın bir zarar tehlikesinden korumak için Haklı savunmada bulunan, saldıranın şahsına veya mallarına verdiği zarardan sorumlu tutulamaz” şeklinde yasal bir korumaya alınmış bir haktır. Temelinde bireyin ve toplumun meşru müdafaası yatan direnme hakkı ise otorite veya iktidarın haksız uygulamalarına karşı kendi hakkını koruma çabasıdır. Meşru müdafaa sadece hak sahibi için değil gerekirse tüm toplum fertlerinin hakları için geçerli olduğundan direnme hakkı da bu açıdan ele alınmalıdır. Ancak direnme hakkı denilince de hemen akla devlete isyan etmek, devrim yapmaya çalışmak, anayasal düzeni ortadan kaldırmaya çalışmak anlaşılmamalıdır. Bireyin kendisine uygulanan işkenceye karşı gelmesi, iktidar tarafından hayatına son 466 Mehmet Güneş verilmek istenmesi karşısında karşılık vermesi, haksız şekilde tutuklandığında buna direnmesi, temel hak ve hürriyetleri ihlal edildiğinde tekrar geri almak için mücadele etmesi de direnme hakkı kapsamına dahil olacaktır. Bu hakkın temelinde yatan ana düşünce bireyin ve toplumun kendini koruması düşüncesidir. Yani meşru müdafaa hakkıdır. Buradaki meşruluk adaletsizliğe karşı verilen mücadeleden kaynaklanan bir meşruluktur. Meşruluk, yasallık ile tahkim edildiğinde daha anlamlı olabilecektir. Ancak meşruluk da geçerli olan, savunmayı gerektiren hakkın mutlaka yasallığını aramak gerekmediğidir. Meşru müdafaayı gerektiren hak, yasalarda yer almasa dahi doğal hukukla anlaşılabilir, hukukun temel ilkeleri ile kabul edilebilir olduğunda geçerli kabul edilecektir. Meşru müdafaa daha önce de ifade edildiği gibi bireylere mahsus bir hak da değildir. Bazen Devletlerin de toplumların da kendilerini uğrayacakları haksız saldırılara karşı savunma ve onlardan korunma hakları vardır ve buna yönelik 1945 tarihli BM Antlaşması’nın 51. maddesindeki düzenlemeye göre: “Bu Antlaşmanın hiçbir hükmü, Birleşmiş Milletler Üyelerinden birinin silahlı bir saldırıya hedef olması halinde, Güvenlik Konseyi uluslararası barış ve güvenliğin korunması için gerekli önlemleri alıncaya dek, bu üyenin doğal olan bireysel veya ortak müdafaa hakkına halel getirmez” şeklinde belirlenmiştir. Günümüzde ise uluslararası hukukta düzenlenmiş olan bu hakkın daha da ileri bir seviyeye taşınarak, devletlerin henüz kendilerine bir saldırı vuku bulmadan önce dahi önleyici meşru müdafaa ve öngörücü Kanunsuz Emir 503 GİRİŞ İktidar ve otoriteyi temsil edenler, kanuni güç ve yetkiyi elinde bulunduranlar, yasama yetkisini kullananlar, yargılama yetkisini kullananlar, uzmanlık ve bilirkişilik görevini üstlenenler ve bunun gibi birçok kamusal pozisyona sahip olanlar acaba emri altındakilere, yönettikleri kişilere, kendilerine bağlı olanlara istediklerini emredip yaptırabilirler mi? Hukuka, adalete ve hukukun genel ilkeleri ile bezenmiş toplumsal vicdana aykırı talimat ve emir verebilirler mi? Örneğin bir ihalenin kime verileceğini baştan iktidar sahipleri belirleyebilirler mi? Veya bir kişi hakkında soruşturma açılması için veya ceza tanzim edilmesi için yetkililer hâkim ve savcılara talimat ve emir verebilirler mi? Veya kamu kaynaklarının kendi yandaş ve tanıdıklarının kontrolüne verilmesi için üstü örtülü şekilde baskı, yıldırma, şantaj, tehdit içeren emir, talimat, genelge vb. yönlendirme yapabilirler mi? Tüm bu soruların cevabının kâğıt üzerinde olumsuz olması gerektiği baştan bellidir. Ancak her türlü kamu hizmetinin yerine getirilmesinde bazen bir ülkede yaşananlar ve ortalığa saçılanlar öğrenildiğinde ise bunun tam tersine işaret etmektedir. Özellikle kamu görevlileri; emir altında olanlar, amirlerinin emrinden kesinlikle dışarı çıkamayanlar, onların talimatlarının aksinde iş yapmaları beklenemeyen kişiler olarak resmedildiğinde ülkede otoriteye kayıtsız şartsız itaati ve akabinde yetkili makam ve kişileri yanlışlardan alıkoyamayacak seviyede çürümeyi ve devletteki bozulmayı da baştan kabul etmek gerekecektir. Rütbesi, makamı, yetkisi ve pozisyonu ne olursa olsun emir altında görev yapan kamu görevlilerinin ve kamu gücü kullanan kamu idarelerinin tüm faaliyetlerinde gerekli ve öncelikli olan husus hukuka uygunluktur. Bu 504 Mehmet Güneş sebeple hizmet sunumunda vatandaşlar kamu görevlilerinden daima hukuka uygun davranmalarını bekleyecektir. Özellikle emir verme yetkisine sahip olan amirler, kanuna aykırı bir emir verdiğinde bu emri yerine getirmesi istenen başta memurlar olmak üzere tüm kamu görevlilerinin, nasıl hareket edeceği, siyasi otorite başta olmak üzere büyük makam ve siyasal güçlere karşı ne şekilde davranabileceği problemiyle karşı karşıya kalacaktır. Memur; amirin kanuna aykırı bir emrini yerine getirmekten dolayı sorumlu olma veya amirin emrini yerine getirmemek suretiyle itaatsizlik etme, emre karşı çıkma vb. yaptırım ve suçlamalarına maruz kalma ve hatta görevinden uzaklaştırılma, sürülme, işinden olma gibi sorunları yaşamamak için neler yapabilir? Hukuka bağlı devlette kamusal nitelikteki hizmetlere yönelik emirlerin kanunsuz veya hukuka aykırı nitelik taşıması halinde hizmetlerin yürütülmesinde oluşacak tahmini aksaklıklar, bu yönetimler ve onun idarecileri için daima bir sorun alanı olarak görülmüş ve bu konuda çeşitli düzenlemeler getirilerek çözümler üretilmeye çalışılmıştır. Türk hukuk sisteminde bu konuda bilinen kuralların en başında Anayasanın 137nci maddesi yer almaktadır. Bu maddeye göre: "Kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse, üstünden aldığı emri, yönetmelik, tüzük, kanun ya da Anayasa hükümlerine aykırı görürse, yerine getirmez ve bu aykırılığı emri verene bildirir. Ancak üstü emrinde ısrar eder ve bu emrini yazı ile yenilerse emir yerine getirilir, bu halde emri yerine getiren sorumlu olmaz. Askeri hizmetlerin görülmesi ve acele hallerde kamu düzeni ve kamu güvenliğinin korunması için kanunla gösterilen istisnalar saklıdır." Kamu görevlilerine hukuksuz, kanunsuz ve adaletsiz nitelikteki emir ve uygulamalarına karşı çıkma, Kanunsuz Emir 505 adaletsizliğe itaat etmeme sorumluluk ve yükümlülüğü getiren bu düzenlemenin içerik ve sonuçlarının Türk hukuk düzeninde yeterince incelenmediğinden devlete ve onun yöneticilerine itaate bir sınır ve düzenlilik getiren anayasal bu kuralın geniş şekilde açıklanarak incelenmesi gerekir. TÜRK YÖNETİM VE HUKUK DÜZENİNDE KAMU GÖREVLİLERİNİN İTAAT SORUMLULUĞU Türk yönetim sisteminde kamu hizmeti görevlileri aldıkları tüm emirleri yerine getirmek zorunda mıdır? Emirleri inceleyerek gerekirse yapmama veya reddetme hakkına sahipler midir? Bu soruların cevabını elde etmek için ilk olarak 1982 Anayasası ile tanzim edilen yukarıda gösterilen maddenin içeriğinde yer alan “Kamu hizmetlerinde herhangi bir sıfat ve suretle çalışmakta olan kimse” ifadesinden ne anlaşılması gerektiğini ortaya koymak gerekecektir. Kanun ve yönetmeliklerde çoğu zaman “kamu görevlileri” üst başlığı ile bilinen bu kişilere kimler dahildir? 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu'nun 6’ncı maddesine göre; “Kamu görevlisi deyiminden; kamusal faaliyetin yürütülmesine atama veya seçilme yoluyla ya da herhangi bir surette sürekli, süreli veya geçici olarak katılan kişi” anlaşılmaktadır. Ceza kanunu dikkate alınırsa Türkiye Cumhuriyeti Devletini oluşturan üç erkin içinde yer alan ve kamu hizmeti yürüten ve kamu faaliyetine katılan Cumhurbaşkanı, bakanlar, üst düzey bürokratlar başta olmak üzere örneğin tüm sağlık hizmetine katılan hekimlerden savunma hizmetindeki asker kişilere, belediye başkanlarından öğretmenlere, milletvekillerinden hâkim ve savcılara, memurlardan kamu işçilerine kadar tüm kişiler aslında kamu görevlisi sayılırlar. Konunun 557 Sonuç Hukuk ve siyaset biliminde adalet kavramının yeri ve yasal bir otorite olarak devlete itaatin gerekçe ve sonuçlarının açıklandığı bu eserde şu sonuçlara ulaşmak mümkündür; Devletin egemenlik gücünün yeniden tanımlandığı son dönemde yönetme ve iktidarın sınırlandırılması yanında mutlaka kendi çıkardığı kurallara değil aynı zamanda evrensel ve doğal hukuka dayandırılmasının gerekliliği, İnsan doğasının edinilmiş bir davranışı olarak itaate yatkın insanlardan oluşan toplumların devlet dışında da birçok otorite arayışına yönelecekleri ve her defasında devletin diğer otoriteler ile mücadelesine daha sıklıkla rastlanabileceği, Batıdaki düşünsel gelişimin aynı şartlar ve aynı sonuçlarla Doğuda yaşanması mümkün gözükmediğinden devlet vatandaş ilişkilerini belirleyen ana unsurların ekonomik şartlara ve hukuka bağlılıkla şekil alabileceği, Devlet iktidarının farklı erkler eliyle kullanılmasının Doğu toplumlarında kolaylıkla yerine getirilmesinin beklenmesinin düşünce ve inanç temelinde zor olduğundan bunun yerine hesapverebilirliğin geliştirilebileceği, Direnme veya itaatsizliğin devlet düzeni için kaos oluşturacağı düşüncesi yerine muhalefet etme fikrinin meşru ve geçerlilik kazandırılmasının otoriteye daha çok katkı sağlayacağı, 558 Mehmet Güneş Despotizm ve mutlakiyetçiliği inşa eden veya pekiştiren hukuki kural ve normların engellenebilmesinin devlet otoritesinin sürdürülebilirliğine doğrudan katkı sağlayacağı, Adalet yaklaşımını yeniden düzenlemeyen tüm iktidarların devlet yönetiminde başarılı olmayacaklarından tüm ana siyasal hareket ve düşüncelerin mutlaka bir adalet teorisine ihtiyacı bulunduğu, Kişileştirilmiş hukuk düzeninin devletin otoritesine doğrudan sakatlayacağından yasama organlarının adil olmayı öncelikli görmeleri gerektiği, Batıdaki otorite- itaat düzleminde gelişen düşünsel süreci anlamak için bireyin konumu ve değerinin Doğu yaklaşımında tekrar inşa edilmesi gerektiği, Siyasetin sonuç üretme kapasitesindeki en büyük sorunun devlet tasavvurunun iyi şekillendirilememesi ve devletin görevlerinin sınırlandırılamaması olduğu, Toplumsal bütünlük ve birlikteliğin ancak adalet ve hukukun inşası ile sağlanabileceğidir. Yukarıdaki tüm sonuçları özetlemek gerekirse bir devlet örgütü tüm varlık ve dayanağını adalete borçlu olduğundan adalet ve hakkaniyeti yitirdiğinde vatandaşlarından itaat ve bağlılığı beklemesi de gittikçe zorlaşacaktır. 559 Kaynaklar A. Nevin MUSTAFA, İslam Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, Çev., Vecdi AKYÜZ, İz Yayıncılık, İstanbul, 1990. A. Selçuk ÖZÇELİK, Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, Birinci Cilt. Umumi Esaslar, İÜHF Yayınları, İstanbul, 1982. A.Alper DURMUŞ, Memur Disiplin Hukuku, 5.Basım, Ankara, Adalet Yayınevi, 2009. A.E Dick HOWARD, “The Essence of Constitutionalism”, içinde: Constitutionalism and Human Rights: America, Poland, and France, Ed. Kenneth W THOMPSON, Rett R. LUDWIKOWSKI, University Press of America, London, 1991. Abdullah YEĞİN, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, İstanbul, Türdav Yy,1985. Abdulnasır SÜT, “İslam Düşüncesinde İlk Muhalif: Ma’bed elCühenî (ö. 83/702?)”, Kelam Araştırmaları, 8:2,2010, ss.169-182. Abdulvahap COŞKUN, Ulus-Devletin Dönüşümü ve Meşruluk Sorunu, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007. Abdurrezzak Ahmed ES-SENHURİ, Fıkhu'I-Hıtıfe ve Tatavuruhii, Arapçaya Çev. N. Abdurrezzak Es-SENHURİ, T. Muhammed EŞŞAVİ, Kahire, 1989. Abdürrezzak Ahmed ES-SENHÛRİ, Fıkhu’l-Hilâfe, Menşuratü’lHalebiyyi'l-Hukukiyye Yayınevi, Beyrut, 2008. Âdem ÇAYLAK, “İslam Siyasi Düşüncesine Hâkim Olan Genel ve Temel İlkeler”, Muhafazakâr Düşünce, Yıl:11, Sayı:43, 2015. Adem TUTAR, “İslam Öncesi Türk Devlet Geleneğinde Adalet Anlayışı”, Türkler, Edi. H.Celal GÜZEL, Kemal ÇİÇEK, Salim KOCA, Yeni Türkiye Yayınları, 2002, ss.868–873, 2002. Adil ŞAHİN, “Siyasal Düşünceler Tarihinde “Sınırlı Devlet” Fikrinin Kadimliği ya da Genel Kamu Hukuku Bağlamında İnsan, Özgürlük ve Devlet İktidarı Algısındaki Evrilme”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XV, Y. 2011, Sayı. 3, ss.311-362. Adil ŞAHİN, Atila DOĞAN, “Genel Kamu Hukuku Bağlamında Thomas Hobbes’u Yeniden Düşünmek: Burjuvazi ve Monark Yandaşlığı ya da Burjuvazi ve Monark “In” – Tanrı “Out”, Karadeniz 560 Mehmet Güneş Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 7 Sayı: 14, Aralık 2017. Adnan ESENYEL, Melek Zeynep ZAFER, A. Kadir ÇÜÇEN, Varlık Felsefesi, Ezgi Kitabevi Yayınları, 2009. Adnan GÜRİZ, “Adalet Kavramı”, Anayasa Yargısı Dergisi, C. 7, AYM Yy., Ankara, 1990. Adnan GÜRİZ, “Adalet Kavramının Belirginsizliği”, Adalet Kavramı, Ed. Adnan GÜRİZ, Felsefe Kurumu Yy., Ankara, 1994. Adnan GÜRİZ, Hukuk Felsefesi, 10. Baskı, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2014. Adnan KÜÇÜK, “Adalet Kavramı ve Adalete İlişkin Bazı Teoriler”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl 4, Sayı.15, 2008. Afet İNAN, Makaleler ve İncelemeler, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1987. Ahmed ATEŞ, “Asabiyet”, MEB İslâm Ansiklopedisi (İA), Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1942, Cilt.1,1942. Ahmed b.HANBEL, El-Müsned, Ocak Yayıncılık, İstanbul, 2014. Ahmed CEVDET PAŞA, Tezâkir, Yay. Cavid BAYSUN, Cilt. 1, Ankara, Türk Tarih Kurumu,1986. Ahmed MANZORAADDIN, Islamic Political System in the Modern Age, Karachi, Royal Book Company, 1983. Ahmet ARSLAN, Felsefeye Giriş, Ankara: Vadi Yayınlan, 2002. Ahmet CEVİZCİ, “Anarşizm”, Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul, Paradigma Yayıncılık, 2005. Ahmet CEVİZCİ, Onyedinci Yüzyıl Felsefesi Tarihi, Asa Kitabevi, Bursa, 2001. Ahmet ÇİĞDEM, Bir İmkân Olarak Modernite - Weber ve Habermas, İstanbul, İletişim Yayınları, 2015. Ahmet GÜNER, “Muizzüddevle “, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt.31, 2006, ss. 99-100. Ahmet GÜRBÜZ, Hukuk ve Meşruluk (Evrensel Erdem Üzerine Bir Deneme), Beta Yayınları, İstanbul, 2003. Ahmet İNSEL, “Devlet Benim”den “Ben Devletim”e!”, Birikim Dergisi, 18 Şubat 2018. Kaynaklar 561 Ahmet KOTİL, “Yönetenler Yönetime Neden ve Nasıl İtaat Ederler?”, İktisat Dergisi, Ekim, Sa. 372, 1997. Ahmet MUMCU, İnsan Hakları ve Kamu Özgürlükleri, Ankara, Savaş Yayınları, 1992. Ahmet MUMCU, Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı, Birey ve Toplum Yayınları, Ankara, 1985. Ahmet MUNZİRİDDİN, “Kur’an’da Anahtar Siyasi Kavramlar” Çev. Kazım GÜLEÇYÜZ, İslam’da Siyaset Düşüncesi içinde, İstanbul, İnsan Yayınları, 1995. Ahmet ÖZCAN, Derin Devlet ve Muhalefet Geleneği, İstanbul, Bengisu Yayınları, 1996. Ahmet ŞİŞMAN, Kur'anda Zulüm Kavramı, Beyan Yayınevi, İstanbul, 1984. Ahmet Taner KIŞLALI, Siyaset Bilimi, AÜ Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları, Ankara, 1987. Ahmet TAŞKIN, “Baskıya Karşı Direnme Hakkı”, TBB Dergisi, Sayı 52, 2004. Ahmet Ulvi TÜRKBAĞ, “Hart-Dworkin Tartışmasının Ana Hatları”, Anayasa Yargısı, Sayı. 28, 2011. Ahthony BRADLEY, Keith D. EWING, Constitutional and Administrative Law, London, Longman, Onüçüncü Baskı, 2002. Ahu TUNÇEL, “İktidar ve Devlet”, Siyaset Biliminde KuramYöntem-Güncel Yaklaşımlar, Ed. Baran DURAL, Kriter Yayınları, İstanbul, 2011. Alaaddin ŞENEL, Siyasal Düşünceler Tarihi, Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları, 2002. Alain TOURAINE, Eşitliklerimiz ve Farklılıklarımızla Birlikte Yaşayabilecek miyiz? Çev. Olcay KUNAL, YKY, İstanbul, 2002. Alan RYAN, “Introduction”, Justice, Ed. Alan RYAN, Oxford University Press, 1993. Albert CAMUS, Başkaldıran İnsan, Çev. Tahsin YÜCEL, İstanbul, V Yayınları, 1990. Albert Venn DICEY, “Hukuk Devleti: Doğası ve Genel Uygulamalar”, Çev. A. R. ÇOBAN, Hukuk Devleti – Hukuki Bir İlke Siyasi Bir İdeal. Ankara, Adres Yayınları, 2008. 562 Mehmet Güneş Albert Venn DICEY, Introduction to the Study of the Law of the Constitution, Tenth Edition London: Macmillan & Co Ltd, 1962. Alessandro Passerin D' ENTREVES, Le Droit Naturel, in institut international de la philosophie politique, Annalles de philosophie politique-3, Paris, 1959. Alev ALATLI, Batıya Yön Veren Metinler, Cilt 2, Alfa Yayıncılık, İstanbul, 2003. Alexandre KOJEVE, Otorite Kavramı, Çev. M. ERŞEN, İstanbul, Bağlam Yayınevi, 2004. Ali AKAY, Michel Foucault’da İktidar ve Direnme Odakları, Bağlam Yay., 2.Bas., İstanbul, 2000. Ali BARDAKOĞLU, “Ebû Hanîfe”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt 10, 1994,s s.138-143. Ali Bin Muhammed MAVERDİ, El Ahkamü's-Sultaniyye, Çev. Ali ŞAFAK, İstanbul, 1994. Ali DUMAN, İslam Hukukuna Göre Siyasi Fikir Hürriyeti, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi SBE, Konya, 1999. Ali ESGİN, “Otoritenin Sosyolojisi: Otoriteye İtaatin ya da Otorite Bağımlılığının Sosyolojik Anlamları”, Sosyologca, Sayı.5, Doğu Kitabevi, 2013. Ali Fuad BAŞGİL “Devlet Nedir”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt XII, Sayı 4, İstanbul, 1946. Ali Fuat BAŞGİL, Esas Teşkilât Hukuku, Baha Matbaası, İstanbul, 1960. Ali SEYYAR, İnsan ve Toplum Bilimleri Terimleri, Değişim Yayınları, İstanbul, 2007. Ali Sinan BİLGİLİ, Özlem Bektaş ÖZTAŞKIN, “Osmanlılarda Zulmün Men'i”, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, Sa.16, 2007. Ali Şafak BALI, “Çok kültürlülük, Hukuk ve Adalet”, HFSA, Sayı 8, İstanbul Barosu Yayını, İstanbul, 2003. Ali ŞAFAK, “Bağy”, TDV İslâm Ansiklopedisi, Cilt.10, 1994, ss.138143. Aliye ÇINAR, “Politik Teoloji”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, C.15, 2006. Kaynaklar 563 Aloysius Patrick MARTINICH, Thomas Hobbes, Çev. Akın TERZİ, İstanbul, İş Bankası Kültür Yayınları, 2013. Altan HEPER, “Alexy’nin Hukuksal Pozitivizm Eleştirisi, Hukukla Ahlak Arasındaki İlişki”, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, Sayı. 12, İstanbul, ss.65-74, 2005. Amir Hasan SIDDIKÎ, Caliphate and Sultanate in Mediaval Persia, Karachi, Adam Publishers, 1969. Amitai ETZIONI, “Power as a Societal Force,” in. Power in Sociates, Edited by Marvin Olsen, The Macmillan Company, London, 1970. Amos H. HAWLEY, “Community Power and Urban Renewal Success”, The American Journal of Sociology, Cilt. 68, Sa. 4, 1963, pp. 422-431. Amos H. HAWLEY, “Power as an Attribute of Social Systems”, in. Power in Sociates, Edited by Marvin Olsen, The Macmillan Company, London, 1970. Andrea IRO, Staatszerfall und State-Building in Afghanistan, Marburg, Tectum, 2008. Andrew HEYWOOD, Siyaset, Çev. Kollektif, Liberte Yayınları, Ankara, 2006. Andrew HEYWOOD, Siyasetin Temel Kavramları, Çev. Hayrettin ÖZLER, Adres Yayınları, Ankara, 2012. Anıl ÇEÇEN, “Hukuk Devleti ve Yönetim”, İçinde: Prof. Dr. Bülent N. Esen’e Armağan, AÜHFY, Ankara, 1977. Anıl ÇEÇEN, “Hukukta Norm ve Adalet”, AÜHFD, C. 32, S. 1-4, Yıl 1975. Anıl ÇEÇEN, Adalet, Gündoğan Yy, İstanbul, 1993. Anton C. ZIJDERVELD, Soyut Toplum, Çev. Cevdet CERİT, Pınar Yay., İstanbul, 1985. Anton-Hermann CHROUST, The Nature of Natural Law, in Interpretations of modern legal, philosophies, New York, 1974. Antonio GRAMSCI, Hapishane Defterleri, Çev. Ekrem EKİCİ, Kalkedon Yy, 2011. Antony BLACK, Political Thought İn Europe Cambridge, Cambridge University Press,1992. 1250-1450, 564 Mehmet Güneş Antony FLEW, “Enforced Equality or Justice?”, Journal of Libertarian Studies, V.VIII, No. 1 (Winter), 1986, ss. 31-41. ARISTOTELES, Nikomakhos’a Etik, Çev. Saffet BABÜR, Ankara, Bilgesu Yy, 2012. Arslan TOPAKKAYA, Hukuk ve Adalet, Yetkin Yay., Ankara, 2010. Atilla YAYLA, Liberal Bakışlar, 2. Baskı, Liberte Yy., Ankara, 2000. Atilla YAYLA, Siyaset Bilimi, Adres Yy, 2012. Atilla YAYLA, Siyasi Düşünce Sözlüğü, 2. Baskı, Adres Yy., Ankara, 2004. Attilla TOKATLI, Ansiklopedik Felsefe Sözlüğü, Ankara, Bilgi Yayınları,1973. Avni İLHAN, Mehdilik, Beyan Yayınları, İstanbul, 1993. Ayferi GÖZE, “Baskıya Karşı Direnme Hakkının Kabul Edildiği Pozitif Hukuk Metinleri ve Anayasalar”, İ.Ü.H.F.M., CXXXVI, S.1-4, 1971, ss.28-43. Ayferi GÖZE, “Baskıya Karşı Direnme Hakkının Kabul Edildiği Pozitif Hukuk Metinleri ve Anayasalar”, İ.Ü.H.F. Mecmuası, Cilt XXXVI, Sayı 1-4,1969. Ayferi GÖZE, “Onaltıncı Yüzyıl Düşünürlerinde Baskıya Karşı Direnme”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, XXXIV (1-4): 243-277, 1968. Ayferi GÖZE, Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 2000. Ayhan ÖNDER, Ceza Hukuku Dersleri, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1992. Ayhan YALÇINKAYA, “İlahi Siyaset”, Ed. M. A. AĞAOĞULLARI, Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, 2. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011. Ayhan YALÇINKAYA, “Orta Çağ ve Feodalite: Bitmeyen Tartışma ve Siyasal Düşünce”, Ed. Mehmet Ali AĞAOĞULLARI, Sokrates’ten Jakobenlere Batı’da Siyasal Düşünceler, İstanbul, İletişim, 2011. B. D. SPINOZA, Din ve Siyaset Üstüne, Der. Mete TUNCAY, Batı'da Siyasal Düşünceler Tarihi, C. II, Teori Yayınları, Ankara,1986. Kaynaklar 565 B.M. LAING, “Aspects of the Problem of Sovereignty”, The International Journal of Ethics, Vol. 32, No. 1, 1921. Bahaeddin ÖGEL, Türk Kültürünün Gelişme Çağları, 4. Bas., Ötüken Yy, İstanbul, 2001. Bahaeddin ÖGEL, Türklerde Devlet Anlayışı, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 2015. Bahri ÖZTÜRK, M. Ruhan ERDEM, Veli Özer ÖZBEK, Uygulamalı Ceza Muhakemesi Hukuku, Turhan Yayınevi, 2001. Bakır ÇAĞLAR, “Hukukla Kavranan Demokrasi ya da Anayasal Demokrasi”, Anayasa Yargısı Dergisi, Sa.10, 1993. Bakır ÇAĞLAR, Anayasa Bilimi: Bir Çalışma Taslağı, İstanbul, BFS: Bilim Felsefe Sanat Yayınları, 1989. Barbara B. DIEFENDORF, The St. Bartholomew's Day Massacre: A Brief History with Documents, Bedford, St. Martin's, USA, 2008. Barrington MOORE, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri, Alaaddin ŞENEL, Şirin TEKELİ, İmge Yayınevi, Ankara, 2016. Baruch SPINOZA, Tractatus Politicus, Çev. Murat ERŞEN, Dost Yayınları, Ankara 2007. Bedia AKARSU, “John Locke’un Devlet Felsefesi”, İstanbul Üniversitesi Felsefe Arkivi Dergisi, Sa.12, 1961, ss.72-85. Bedia AKARSU, John Locke’un Devlet Felsefesi, Felsefe Arşivi, Sayı:12, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1967. Bedri GENCER, “Son Osmanlı Düşüncesinde Adalet”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl 4, Sa.15, 2008. Benedict de SPINOZA, The Political Works, Oxford University Press, Edited and Translated by A. G. Werham, 1958. Benito MUSSOLİNİ, Faşizm Faşist Devlet, Çev.Serhat TOKER, Mine TEKİN, Toker Yy, 2016. Berke ÖZENÇ, Hukuk Devleti, Kökenleri ve Küreselleşme Çağındaki İşlevi, İstanbul, İletişim Yayınları, 2014. Bernard LEWIS, “The Shi’a in Islamic History”, Shi’ism, Resistance, and Revolution İçinde, Ed. Martín KRAMER, London, Mansell PobHshing, 1997. 566 Mehmet Güneş Bernard LEWIS, İnanç ve İktidar- Ortadoğu'da Din ve Siyaset, Çev. Ayşe Mine ŞENGEL, Akılçelen Kitaplar, 2017. Bernard LEWIS, İslam’ın Siyasal Söylemi, Çev. Ünsal OSKAY, İstanbul, Phoenix Yayınları, 2011. Bernard LEWIS, The Political Language of İslam, Chicago, The University of Chicago Press, 1988. Bernard LEWİS, İslâm'ın Siyasal Dili, Çev. Fatih TAŞAR, Rey Yayınları, İstanbul, 1992. Bernard MANIN, “On Legitimacy and Political Deliberation”, Political Theory, Volume. 15, No. 3, August 1987. Bernd LANGER, “Başlangıçta Direniş Vardı- Thomas Müntzer”, Junge Welt, Çev. Semra ÇELİK, Evrensel Pazar, 28 Mayıs 2017. Bertrand RUSSELL, İktidar, Çev. Erol ESENÇAY, İlya Yay, İzmir, 2003. Beyazîzade AHMED EFENDİ, İmam-ı A'zam Ebû Hanîfe'nin İtikadî Görüşleri (el-Usûlü'l-münîfe li'l-imam Ebû Hanîfe), Çev. İlyas ÇELEBİ, İstanbul, İFAV Yayınları, 2000. BEYDEBÂ, Kelile ve Dimne, Çev. Said AYKUT, Şule Yayınları, 2003. Bilgehan Bengü TORTUK ve Nejdet DURAK, “İbn Haldûn’da Siyasî Otorite ve Meşruiyet Problemi”, International Journal of Social Science, Number: 63 , pp. 283-298, Winter II, 2017. Bob JESSOP, Devlet Teorisi. Kapitalist Devleti Yerine Oturtmak, Çev. Ahmet ÖZCAN, Epos Yayınları, Ankara, 2008. Boğac A. ERGENE, “On Ottoman Justice: Interpretations in Conflict (1600-1800),” Islamic Law and Society, Volume. 8, Issue.1, 2001, ss.52-87. Brian CHAPMAN, “The Police-State”, Opposition, Vol. 3, Issue 4, 1968, ss. 428-440. Government and Brian TIERNEY, The Idea of Natural Rights, Eerdmans, Emory University Studies in Law and Religion Series, 1997. Brian Z. TAMANAHA, On The Rule of Law, New York, Cambridge University Press, 2004. Bryn S. TURNER, Din ve Modern Toplum, Çev. Arzu TÜFEKÇİ, Sentez Yayıncılık, 2017. Kaynaklar 567 Burcu DEĞİRMENCİOĞLU YILDIZ, “John Locke’ta Doğa Durumu ve Direnme Hakkı”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XX, Y. Sa. 3, 2016. Bülent DAVER, Siyaset Bilimine Giriş, Sevinç Matbaası, Ankara, 1972. Bülent TANÖR, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), İstanbul, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık,2005. Bünyamin DURAN, “Laik ve Otoriterlerin Hükümetlerine Karşı ‘Müsbet Hareket’ (Sivil İtaatsizlik) ve Dindar Demokratların Hükümetlerine Destek”, Katre Müsbet Hareket Sayısı, No.1, 2016. Cambridge International Dictionary of English, “Power”, Cambridge University Press, London, 1995, ss.1105-1106. Carl J. FRIEDRICH, Sınırlı Devlet, Çev. Mehmet TURHAN, Gündoğan Yayınları Ankara, 1999. Carl Joachim FRIEDRICH, Man and His Government, U.S.A, Mc.Grow- Hill Book Company, 1963. Carl Joachim FRIEDRICH, The Philosophy of Law Inhistorical Perspective, The University of Chicago Press, 1963. Carl SCHMITT, “Somut ve Çağa Bağlı Bir Kavram Olarak Devlet”, Çeviri: Bertil Emrah Öder, Devlet Kuramı, Der: Cemal Bali AKAL, Dost Yayınları, Ankara, 2000. Carl SCHMITT, Der Begriffdes Politischen, Çev. Ece GÖZTEPE, Metis Yayınları, Ankara 2006. Carl SCHMITT, Parlamenter Demokrasinin Krizi, Çev: A. Emre ZEYBEKOĞLU, Dost Kitabevi, 2017. Carl SCHMITT, Siyasal Kavramı, Çev. Ece GÖZTEPE, Metis Yay., İstanbul 2006. Carl SCHMITT, Siyasi İlahiyat, Çev. A. Emre ZEYBEKOĞLU, Dost Yayınevi, Ankara 2010. Carl SCHMITT, Verfassungslehre, Berlin, Duncker&Humblot, Nachdruck von 1928, 1954. Catherine AUDARD, John Rawls, McGill-Queen's University Press, 2007. Celal ERKUT, Kamu Kudreti Ayrıcalıkları ve Tutuk Adalet Anlayışı. Yenilik Basımevi, İstanbul, 2004. 568 Mehmet Güneş Celal SANCAR, “İslam Düşüncesinde Muhalefet”, İslam ve Hayat, 2013. Cem EROĞUL, Anayasayı Değiştirme Sorunu, Ankara Üniversitesi SBF Yay, Ankara, 1974. Cem EROĞUL, Devlet Nedir?, İmge Yy, Ankara, 2002. Cemal Bali AKAL, “Bir Tabii Hukuk Hurafesi Olarak Pozitivizm”, Güncel Hukuk Dergisi, Şubat 2016. Cemal Bali AKAL, “Devlet, Yasa, Hakimiyet”, Cumhuriyetin 75. Yıl. Armağanı, İ.Ü.H.F.Y., İstanbul, 1999. Cemal Bali AKAL, İktidarın Üç Yüzü, Dost Kitabevi, 2016. Cemal Bali AKAL, Modern Düşüncenin Doğuşu, İspanyol Altın Çağı, 3.Baskı, Ankara, Dost Kitabevi, 2003. Cemal Bali AKAL, Sivil Toplumun Tanrısı, Engin Yayıncılık, İstanbul, 1995. Cemal EL-BENNA., Hamsetu Meayir li-Masdilkıyyetil-Hükmi'llslami, Kahire 1997. Cemil OKTAY, Siyaset Bilimi İncelemeleri, Meşruiyet, Sınıflandırma, Kültür, Modernleşme, Alfa Yayınları, İstanbul, 2003. Cengiz GÜL, İktidarın Sınırlanması ve Hukuk Devleti, Adalet Yayınevi, Ankara 2010. Cengiz OTACI, “Hukuka Rağmen Kanun, Hâkimin Direnme Hakkı ya da Radbruch Formülünü Hatırlamak”, TBB Dergisi, Sa.120, 2015. Cennet USLU, Doğal Hukuk ve Doğal Haklar, İstanbul, Liberte Yayınları, 2009. Ceren KALFA, Faruk ATAAY, “Rousseau ve Çoğunlukçu Demokrasi Anlayışı”, Alternatif Politika, Cilt 7, Sayı 3, Ekim 2015. Cevat ÖZER, Kamu Görevlileri El Kitabı, TODAİE Yayınları No: 308, Ankara, 2002. Chadwick OWEN, The Early Reformation On The Continent, Oxford History of the Chiristian Church Series, Oxford University Press, New York, 2001. Chadwick OWEN, The Early Reformation On The Continent, Oxford History of Chandran KUKATHAS, Philip PETTIT, A Theory of Justice and It’s Critics, Stanford, Stanford University Press, 1990. Kaynaklar 569 Charles CADOUX, Droit constitutionnel et institutions politiques: Théorie générale des institutions politiques, Paris, Cujas, Cilt I, 1988. Charles CROZAT, Amme Hukuku Dersleri, Devlet Teorisinin Tarihi, Birinci Kitap, Kısım I, Çev: Orhan ARSAL, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1938. Charles-Louis de Secondat MONTESQUIEU, Kanunların Ruhu Üzerine Cilt 1, Çev. Fehmi BALDAŞ, İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 1998. Charlotte DENIZEAU, L’idée de Puissance Publique á l’Epreuve de l’Union Européenne, LGDJ, Paris, 2004. Chrisitian STARCK, “Anayasal Demokrasi ve Sınırlı Yönetim”, Çev. Gülüm BAYRAKTAROĞLU, İçinde: Demokrasi ve Yargı, Ed. Ozan ERGÜL, TBBY, Ankara 2005. Christophe GRZEGORCZYK, “La dimension positiviste des grands courants de la philosophie du droit”, in Christophe Grzegorczyk, Francoise Michaut et Michel Troper (sous la direction de-), Le Positivisme Juridique, Paris, Bruxelles, L.G.D.J., Story-Scientia, 1992. Christopher CLAPHAM, “The Challenge to the State in a Globalized World”, Development and Change, Cilt:33, Sayı:5, Kasım-2002. Christopher MORRIS, “Sovereignty”, Paul Barry Clarke and Joe Foweraker (Edited by), Encyclopedia of Democratic Thought, Routledge, London, 2001, ss. 829-832. Christopher PIERSON, Modern Devlet, Çev. Dilek HATTATOĞLU, Çiviyazıları, İstanbul, 2000. Christos BOUKALAS, “Olağanüstülük Yok: Otoriter Devletçilik”, Ed. Agamben, POULANTZAS, İç Güvenlik, Çev. Anıl AYGEN, Praksis, 40, 1, 2016. CICERO, De Republica, Çev. Nermin ABADAN, içinde: Devlet Felsefesi, Der.: Yavuz ABADAN, AÜSBF Yay., Ankara, 1959. Cihan Deniz ZARAKOLU, Thomas Hobbes’un Siyaset Felsefesi, İstanbul, Belge Yayınları, 2013. Corci ZEYDAN, İslam Uygarlıklar Tarihi, Cilt 1, Çev. Necdet KÖK, İstanbul, İletişim Yayınları, 2004. 570 Mehmet Güneş Cornelius F. MURPHY, “Dworkin on Judicial Discretion: A Critical Analysis”, University of California Davis Law Review, Vol.21, 1987 – 1988, ss. 767-788. Coşkun YILMAZ, “Osmanlılarda Siyaset Düşüncesi (XVI-XVIII. Asırlar)”, Akademik Araştırmalar Dergisi Osmanlı Özel Sayısı, Sayı 4-5, 2000. Crawford Brough MACPHERSON, Demokrasinin Gerçek Dünyası, Çev., Levent KÖKER, Ankara, Birey ve Toplum Yayıncılık, 1984. Cüneyt KANAT, Orta çağ Türk Devletlerinde Suç ve Ceza, Küre Yay. İstanbul, 2010. Çetin YETKİN, İktidara Karşı Türk Direniş ve Devrimleri Başlangıçtan Atatürk’e, Cilt.1, Otopsi Yay., İstanbul, 2003. Dale F. MURRAY, Nozick, Autonomy and Compensation, Continuum Studies in American Philosophy, 2007. Daniel EGGERS, “Hobbes and Game Theory Revisited: Zero-Games in the State of Nature”, The Southern Journal of Philosophy, Volume: 49, Issue: 3, September 2011, s. 193- 224. David A. APTER, The Politics of Modernization, Chicago, University of Chicago Pres, 1965. David DYZENHAUS, Hard Cases in Wicked Legal Systems: South African Law in the Perspective of Legal Philosophy, Oxford University Press, Oxford, 1991. David DYZENHAUS, Legality and Legitimacy, Clarendon Press, Oxford, 1999. David EASTON, The Political System: An Inquiry into The State of Political, Knopf, 1953. David J. DANELSKI, “Kamu Hukukunun Alanı”, Devlet ve Hukuk Üzerine Yazılar, Der: Mehmet TURHAN, Ankara, Gündoğan Matbaası, 1996, ss.9-30. David JENKINS, “The Lockean Constitution: Separation of Powers and the Limits of Prerogative”, McGill Law Journal , Revue de Droit de McGill, 56, 3, 2011, ss. 573-577. David LYONS, “On Formal Justice”, Cornell Law Review, Vol.58, June 1973, ss.833-861. Kaynaklar 571 David MILLER, “Siyaset”, Çev. Bülent PEKER, Nevzat KIRAÇ, Blackwell’in Siyasal Düşünce Ansiklopedisi, Ed.David MILLER,, II. Cilt, Ümit Yayıncılık, Ankara, 1994. David MILLER, Political Philosophy, Oxford, New York, Oxford University Press, Oxford, 2003. David SCHMIDTZ, Adaletin Unsurları, Çev. Hayrettin ÖZLER, Liberte Yayınları, Ankara, 2010. Deborah BAUMGOLD, “Pacifying Politics: Resistance, Violence, and Accountability in Seventeenth-Century Contract Theory”, Political Theory, Cilt 21, No.1, 1993. Defterdar Sarı MEHMED PAŞA, Nesayih'ül-Vüzerü V'el-ümera (Devlet Adamlarına Öğütler), Sad. Hüseyin Ragıp UĞURAL, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınlan, 1992. Doğan ÖZLEM, “Hukuk Devletini Sosyal Devlet İçinde Düşünmek”, DBD, Hukuk ve Adalet Özel Sayısı, Yıl. 4, Sa.13, 2000-2001, ss. 9-23. Doğan SOYASLAN, Ceza Hukuku Özel Hükümler, Yetkin Yayınları, 2012. Dominique SCHNAPPER, Yurttaşlar Cemaati Modern Ulus Fikrine Dair, Çev. Özlem OKUR, Kesit Yayıncılık, İstanbul,1995. Donald TANNENBAUM ve David SCHULTZ, Siyasi Düşünceler Tarihi: Filozoflar ve Fikirleri, Çev. Fatih DEMİRCİ, Adres Yayınları, Ankara, 2008. Douglas MOGGACH, “Egemenlik Kavramları: Devlet, Ekonomi ve Kültür Üzerine Tarihsel Yansımalar”, Devlet Liberalizm Hegemonya, Der: E. Fuat KEYMAN, Everest Yayınları, İstanbul, 2002. Duncan KENNEDY “The Disenchantment of Logically Formal Legal Rationality, or Max Weber’s Sociology in the Genealogy of the Contemporary Mode of Western Legal Thought”, Hastings Law Journal, Vol. 55, May 2004, pp. 1031-1076. Dücane, CÜNDİOĞLU, Daire'ye Dair, Kapı Yayınları, 2016. E. Hershey SNEATH, The Ethics of Hobbes, Boston, Ginn & Company, The Athentium Press, 1898. Ebû HANÎFE, El-Fıkhu’l-Ekber,Çev. Hamza YAMAN, Beyan Yayınları, 2016. 572 Mehmet Güneş Ebû Nasr El-FARABİ, İlimlerin Sayımı (İhsâ’ül-ulûm), Çev.Ahmet ATEŞ, Maarif Basımevi, İstanbul, 1955. Ebu Yusuf PEZDEVİ, Ehl-i Sünnet Akaidi, Çev. Şerafeddin GÖLCÜK, Kayıhan Yayınları, İstanbul, 2017. Ebu’l Hasen EL-MAVERDİ, El-Ahkamu’s- Sultaniye, Tahkik: Ahmed Mubarek el-BAĞDADİ, Kuveyt, Dar-ü İbni Kuteybe, 1989. Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdi’l-Kerim ŞEHRİSTANÎ, El-Milel ve’n-Nihal, Çev. Mehmet DALKILIÇ, Litera Yayıncılık, Cilt. I, 2017. Ebulala MEVDÛDİ, Hilafet ve Saltanat, Çev. Ali GENCELİ, Hilal Yayınları, İstanbul, 1980. Edmondo MEZGER, Diritto Penale, Padova, 1949. Eduardo MASSARİ, Le dottrine generali del diritto penale, Nicola Jovene, 1930. Edward RUBIN, “Judicial Review and the Right To Resist”, The Georgetown Law, Journal, Vol:97:61, 1989. Ejder OKUMUŞ, “Osmanlılar’da Siyasal Bir Kurum Olarak Adâlet Dairesi”, SBArD, Mart 2005, Sayı 5, ss. 45 – 51. Ejder YILMAZ, Hukuk Sözlüğü, Yetkin Yy., 4. Bas., Ankara 1992. Ekrem EKİCİ, “Hobbes ve Rousseau: Toplumsal Sözleşme Kuramı”, Kaygı, Uludağ Üniversitesi Felsefe Dergisi, Sayı.6, 2006. Elias CANETTİ, Kitle ve İktidar, Ayrıntı Yayınevi, 2006, s.16. Emir KAYA, Hukuk Zihniyeti, Adalet Yayınevi, Ankara, 2016. Ender Ethem ATAY, “Anayasa Kavramının Tanımı, Hazırlanması ve Değiştirilmesi Arasındaki İlişki”, GÜHFD, C.XII, Sy.1-2, 2008. Ender Ethem ATAY, “Hukukta Meşruiyet Kavramı”, GÜHFD, Aralık 1997, Cilt 1, Sayı. 2, ss.121-166. Engin TOPUZKANAMIŞ, “Max Weber’de Ekonomi, Hukuk ve Rasyonalite”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 2, 2012, ss.253-274. EPİKTETOS, Düşünürler ve Konuşmalar, Çev. Burhan TOPRAK, İstanbul, İnkılap ve Aka Kitabevleri,1967. Erdinç ERDEM, “Krisis, Stasis, Resistentiae: Yurttaşlık ve Direnişi Birlikte Düşünmek”, Ayrıntı Dergisi, http:// ayrintidergi. com.tr krisis-stasis-resistentiae-yurttaslik-ve-direnisi-birlikte-dusunmek/ #_ftnref46, 2016. Kaynaklar 573 Erdoğan TEZİÇ, Anayasa Hukuku, Seçkin Yayınevi, 2012. Erdoğan TEZİÇ,” Kanunların Anayasaya Uygunluğunun ‘Esas’ Açısından Denetimi”, Anayasa Yargısı Dergisi, 2. Cilt, 1985, ss.2932. Eric Thomas WEBER, Rawls, Dewey and Constructivisim, New York, Continuum, 2010. Erich FROMM, İtaatsizlik Üzerine, Çev. Ayşe SAYIN, İstanbul, Kariyer Yy, 2001. Erich FROMM, Sahip Olmak ya da Olmak, 6.b., Çev. Aydın ARITAN, İstanbul, Arıtan Yayınevi, 1993. Erik Jan ZURCHER, Bir Ulusun İnşası Osmanlı İmparatorluğu'ndan Atatürk Türkiye'sine, Çev.Lütfi YALÇIN, Akılçelen Yayınları, İstanbul, 2015. Erik Jan ZURCHER, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev. Ömer LAÇİNER, İletişim Yay., İstanbul, 1996. Ernest BARKER, Principles of Social and Political Theory, London, Oxford University Press, 1961. Ernst CASSIRER, Kant’ın Yaşamı ve Öğretisi, Çev. Doğan ÖZLEM, İnkılâp Kitabevi, 2. Basım, İstanbul, 1996. Ernst HIRSCH, Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Dersleri, AU Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yayını, Ankara, 1996. Ernst HIRSCH; “İktidar ve Hukuk”, Çev. Hayrettin ÖKÇESİZ, HFSA, Sayı 1, Alkım Yayınevi, İstanbul, 1997. Ersin KALAYCIOĞLU, Çağdaş Siyasal Bilim- Teori Olgu ve Süreçler, İstanbul, Beta Basım Yayım Dağıtım, 1984. Ertuğrul UZUN, Akıl Tutkunu Hukuk, A. Peczenik'in Hukuki Argümantasyon Teorisi Üzerine Bir İnceleme, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2010. Esat ÇAM, Batı Demokrasisinde Siyasi İktidar ve İktisadi İktidar, Hamle Matbaası, İstanbul, 1966. Esat ÇAM, Devlet Sistemleri, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1982. Ethan J. LEIB, “Towards a Practice of Deliberative Democracy: A Proposal for a Popular Branch”, Rutgers Law Journal, 33, 2002. 574 Mehmet Güneş Ethem E. ATAY, İdare Hukuku, 4. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara, 2014. Ethem MENEMENCİOĞLU, “Amme Kudreti ve Şahsiyet Nazariyesi”, Türk Hukuk Kurumu Yayınları, Ankara, 1959. Ethem Ruhi FIĞLALI, Çağımızda İtikadî İslam Mezhepleri, Ankara, 1990. Eugen EHRLICH, Fundamental Principles of the Sociology of Law, Trans. by Walter L. MOLL, Cambridge, MA: Harvard University Press, 1936. Fahrettin er-RAZİ, Tefsir-i Kebir, Çev. Sadık KILIÇ, Huzur Yayın Dağıtım, İstanbul, Cilt. XIV, 2013. Faruk AKDEMİR, “Kur’an’da İtaat Kavramı ve Peygambere İtaatin Mahiyeti”, Kelam Araştırmaları, 11:1 (2013), ss.425-442. Faruk EREM, Türk Ceza Hukuku, Seçkin Yayıncılık, 1997. Faruk FURKAN, İslam Hukuku Açısından Tekfir Meselesi Şartları Engelleri ve Ahkâmı, Menahil Kitap, 2010. Fatih ÖZKUL, “Anayasalarımızda Yargının Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı”, Ankara Barosu Dergisi, Sayı.3, 2016. Fatih TOPALOĞLU, “Şia’da Mehdi İnancının Oluşumunda Fars Kültürünün Etkisi”, E-makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi, V.2, Güz 2012, ss. 109-148. Fatma YAŞIN, Sezin BAŞBUĞ, “Prof. Dr. Philip ZIMBARDO ile Kötülük Psikolojisi Üzerine”, Nesne Psikoloji Dergisi (NPD), Cilt 4, Sayı 7, 2016. Fazlur RAHMAN, İslam, Çev. Mehmet DAĞ, Mehmet AYDIN, Ankara Okul Yayınları, 2016. Felix GAFFIOT, Dictionnaire Latin-Français, Paris, Hachette, 1934. Ferit DEVELİOĞLU, Osmanlıca Türkçe Sözlük Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 2013. Fikret KANAD, Pedagoji Tarihi, 2. Cilt, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1948. Francis W. COKER, “Sovereignty”, Encyclopaediaof the Social Sciences, Derleyenler: Edwin R.A. Seligman ve Alvin Johnson, New York: The Macmillan Company, 1934. Kaynaklar 575 Frans De WAAL, Bonobo ve Ateist, Primatlar Arasında İnsanı Aramak, Çev. Aslı Biçen, Metis Kitap, İstanbul, 2013. Franz NEUMANN, The Rule of Law – Political Theory and the Legal System in Modern Society, Heidelberg, New Hampshire, Berg Publishers, 1986. Franz OPPENHEIMER, Devlet, Çev. Alaaddin ŞENEL ve Yavuz SABUNCU, İstanbul, Kaynak Yayınları, 1984. Frederic BASTIAT, Hukuk, Ankara, Liberte Yayınları, 2005. Friedrich A. HAYEK, Kanun, Yasama Faaliyeti ve Özgürlük 2: Sosyal Adalet Serabı, Çev. Mustafa ERDOĞAN, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1995. Friedrich A. HAYEK, Kölelik Yolu, Çev. Turhan FEYZİOĞLU, Yıldıray ARSAN, Liberte Yay., Ankara 1999. Friedrich ENGELS, “Otorite Üzerine”, Seçme Yapıtlar II, K. Marx ve F. Engels, Çev. A. KARDAM, S. BELLİ, A. BİLGİ, K. SOMER, Ankara, Sol Yayınlan, 1977. Friedrich ENGELS, Almanya’da Köylü Savaşı, Çev. Şerif HULUSİ, Paye Matbaası, İstanbul, 1967. Friedrich Julius STAHL,” Die Philosophie des Rechts”, II. Cilt, II. Kısım, Rechts- und Staatslehre auf der Grundlage christlicher Weltanschauung, 2. Baskı, Heidelberg 1846. Friedrich NIETZSCHE, İnsanca, Pek İnsanca, Çev. Mustafa TÜZEL, İş Bankası Kültür Yayınları, 2012. Friedrich NIETZSCHE, İyinin ve Kötünün Ötesinde (Bir Gelecek Felsefesini Açış), Çev. Ahmet İNAM, 2. Baskı, İstanbul, Yorum Yayınevi, 2001. Friedrich NIETZSCHE, Karışık Kanılar ve Özdeyişler İnsanca, Pek İnsanca, 2, Çev: Ali Mustafa TÜZEL, 2015. Friedrich. A. HAYEK, Law, Legislation and Liberty, Vol. 3, London: Routledge & Kegan Paul, 1982. G.W. F. HEGEL, Hukuk Felsefesinin Prensipleri, Çev. Cenap KARAKAYA, Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1991. Gaetano MOSCA, Histoire des Doctrines Politiques. Trad. De G. Bouthoul; Paris, Payot, 1936, pp: 59-103, Çev. Mukbil ÖZYÖRÜK, Ankara Hukuk Fakültesi Mecmuası, Sayı.20,1969. 576 Mehmet Güneş Gaetano MOSCA, Siyasi Doktrinler Tarihi, TİRYAKİOĞLU, Varlık Yayınları., İstanbul, 1963. Çev. Semih Gencay ŞAYLAN, Değişim, Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, Ankara, İmge Kitabevi, 2003. Gencay ŞAYLAN, Demokrasi ve Demokrasi Düşüncesinin Gelişmesi, TODAİE İnsan Hakları Araştırma ve Derleme Merkezi, Ankara, 1998. Georg JELLINEK, L’Etat moderne et son droit, Traduction française par Georges Fardis, Paris, V. Giard & Brière, 1911. Georg Wilhelm Friedrich HEGEL, The Philosophy of History, Çev. John SIBREE, New York, P.F. Collier, 1902. George P. FLETCHER, Basic Concepts of Legal Thought, Oxford University Press, New York,1996. George WOODCOCK, Anarşizm Bir Düşünce ve Hareketin Tarihi, 4. Baskı, Çev.Alev TÜRKER, İstanbul, Kaos Yayınları, 2001. Georges BURDEAU, L’Etat, Paris, Editions du Seuil,1970. Georges BURDEAU, Traité de Science Politique, tome I: le Pouvoir politique, tome II : l'Etat C,iii, 1963. Gerald F. GAUS, Political Concepts and Political Theories, Colorado, Westview Press, 2000. Gerald L. NEUMAN, “Amerika’da Anayasal Bir Kavram Olarak Rule of Law ve Alman Anayasasının Rechtstaat İlkesi”, Çev.: Ali Rıza ÇOBAN, içinde: Hukuk Devleti Hukukî Bir İlke Siyasî Bir İdeal, Ed.: Ali Rıza ÇOBAN, Bilal CANATAN, Adnan KÜÇÜK, Adres Yy, Ankara 2008, ss. 557-574. Gerard MENDEL, Son Sömürge Çocuk, Sosyo-Psikolojik Açıdan Otorite. Çev.Hüsen PORTAKAL, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 1992. Gerard MENDEL, Sosyo-Psikanaliz Açıdan Otorite, Ç. H. PORTAKAL, İstanbul, Cem Yayınevi, 2005. Gerard MENDEL, Bir Otorite Tarihi, Çev. Işık ERGÜDEN, İstanbul, İletişim Yayınevi, 2005. Gerd REINHOLD, Siegfriede LAMNEK, Helga Soziologische Lexion, Oldenbourg, München, 1997. RECKER, Gianfranco POGGI, Modern Devletin Gelişimi Sosyolojik Bir Yaklaşım, Çev. Şule KUT, Binnaz TOPRAK, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2016. Kaynaklar 577 Giorgio AGAMBEN, “İstisnaî Durum, Hukuk Devleti ve Saf Şiddet: Politik Olanın Özü”, Kutsal İnsan, Egemen İktidar ve Çıplak Hayat, Çev. İsmail TÜRKMEN, Ayrıntı Yy., 1995. Giorgio Del VECCHIO, Hukuk Felsefesi Dersleri, Çev. Sahir ERMAN, İHF Yay., İstanbul, 1952. Giovanni SARTORİ, Demokrasi Kuramı, Çev. Deniz BAYKAL, Siyasi İlimler Türk Derneği Yayını, Ankara, Tarihsiz. Giovanni SARTORİ, Demokrasi Teorisine Geri Dönüş, Çev. Tunçer KARAMUSTAFAOĞLU ve Mehmet TURHAN, Türk Demokrasi Vakfı, Yetkin Yay., Ankara, 1993. Giuseppe BETTIOL, L'Ordine dell'Autorità nel diritto Penale, Milano,1934. Glenn BURGESS, “On Hobbesian Resistance Theory”, Political Studies, Cilt 42, No.1, 1994. Gökhan UĞUR, “Dünden Bugüne Anarşizm ve Anarşizmin Çözmesi Gereken Sorunlar”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 12/1, 2010, ss.133-158. Gustav RADBRUCH, “Beş Dakikada Hukuk Felsefesi”, Çağdaş Hukuk Felsefesi ve Hukuk Kuramı İncelemeleri, Çev. Hayrettin ÖKÇESİZ, İstanbul, 1997. Gustav RADBRUCH, “Gesetzliches Unrecht und übergesetzliches Recht”, Süddeutsche Juristen-Zeitung Jahrg, 1, Nr. 5, August 1946, pp. 105-108. Gül AKYILMAZ, “Osmanlı Devleti'nde Reaya Kavramı ve DevletReaya İlişkileri”, Osmanlı, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, C.4, 1999. Gülay HALİDİ, Tıpta Otorite Unsuru: Otorite Figürleri ve Otoriter İlişkiler, Adana, 2015. Gülise GÖKÇE, Orhan GÖKÇE, “Suriye Sorunu: ‘Başarısız veya Çöken Devlet’ Modeli Türkiye İçin Suriye Politikasında Uluslararası Kamuoyunu Harekete Geçirmenin Bir Aracı Olabilir mi?”, SÜ İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi,2015. Gülriz UYGUR, “Hukuki Pozitivizmin Değişen Yüzü Mü?”, AÜHFD, Cilt: 52, Sayı: 2, 2003. Gülşah Yalçın GÜLER, “Anayasa Değişiklikleri, Kurucu İktidarlar ve Meşruiyet”, Sayıştay Dergisi, Sayı: 66-67, Temmuz-Aralık, 2007. 578 Mehmet Güneş H. Burak GEMALMAZ,” Johannes Althusius’da Simbiyosis, Halk Egemenliği, Devlet ve Direnme Hakkı”, İÜHFM, C. LXVIII, S.1-2, ss. 43 - 60, 2010. H. Gökçe ZABUNOĞLU, “Toplum Sözleşmesi Bağlamında John Locke’un Devlet Anlayışı”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:7 Sayı:2, Yıl 2016. H. Tahsin FENDOĞLU, “Osmanlı Hukukunda ‘Muhalefet’ Hakkı”, İnsan Hakları, İstanbul İnsan Hakları Sempozyumu, 1995. H. Yılmaz GÜNAL, Yetkili Merciin Emrini İfa, AÜ. Siyasal Bilgiler Fakültesi,1967. Hagen SCHULZE, Avrupa’da Ulus ve Devlet, Çev. Timuçin BİNDER, Literatür Yayıncılık, Ankara, 2005. Hakan OLGUN, Tuz ve Işık: Hz. İsa’nın Dağ Vaazı, İstanbul, İnsan Yayınları, 2. Baskı, 2016. Hakkı AYDIN, “İslam Hukuku, Devlet ve Ahkâm-ı Sultaniye İlişkisi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5 (2001), ss. 57-80. Halil BERKTAY, “Bir Hukukçu: Carl Schmitt”, Serbestiyet, 28.11.2018. Halil İNALCIK, “Adaletname”, TDV İslam Ansiklopedisi, 1nci Cilt, ss.346-347. Halil İNALCIK, “Sultanizm Üzerine Yorumlar: Max Weber’in Osmanlı Siyasal Sistemi Tiplemesi”, Toplum ve Ekonomi, Sayı: 7, 1994. Halil İNALCIK, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Kronik Kitap, İstanbul, 2000. Halil İNALCIK, Örfi – Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları, AÜSBFD, C. 13, S. 2, 1958. Halil KALABALIK, İdare Hukuku Dersleri, Seçkin Yayıncılık, 2011. Halis ÇETİN, “Egemenlik ve Hukuk İlişkisi Üzerine”, Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı:2, 2002. Halis ÇETİN, “İktidar ve Meşruiyet”, Siyaset, Lotus yayınları, Ankara, 2008. Kaynaklar 579 Halis ÇETİN, “Siyasetin Evrensel Sorunu iktidarın MeşruiyetiMeşruiyetin iktidarı”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt. 58, Sayı.3, 2003. Halis ÇETİN, Korku Siyaseti ve Siyaset Korkusu, İletişim Yy., İstanbul, 2012. Hamdi BRAVO, “Yöneten-Yönetilen İlişkisi/Çelişkisi”, Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:2, Güz, 2006, ss. 123-143. Hamide TOPÇUOĞLU, XX. Yüzyılda Tabiî Hukuk Rönesansı, Ankara, İstiklal Matbaacılık ve Gazetecilik, 1953. Hamit ENAYET, Modern Islamic Political Thought, London, Macmillan Education Ltd, 1986. Hanifi ŞAHİN, “İbn Teymiyye’nin Siyaset Anlayışı”, International Journal of Social Science, Volume 6, Issue 3, pp. 615-638, March 2013. Hanna Fenichel PITKIN, “Wittgenstein and Justice”, The Significance of Ludwig Wittgenstein for Social and Political Thought, University of California Press, Berkeley, 1972. Hannah ARENDT, Crisis of Republic, New York, Harcouit Brace Jovanovich, 1972. Hannah ARENDT, Geçmiş ve Gelecek Arasında, Çev. B. S. ŞENER, İstanbul, İletişim Yayınları, 2012. Hannah ARENDT, Şiddet Üstüne, Çev. Bülent PEKER, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997, s. 41. Hans KELSEN “What is Justice?” What is Justice? Justice, Law, and Politics in the Mirror of Science Collected Essays, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1960, ss. 1-24. Hans KELSEN, “La justice et droit naturel”, Trad. par Etienne Mazingue, in “Le Droit naturel”, Annales de philosophie politique, t.III, Institut international de philosophie politique, Paris, P.U.F.,1959. Hans KELSEN, “Saf Hukuk Kuramı: Devlet ve Hukuk Özdeşliği”, Devlet Kuramı, Çev. Cemal Bali AKAL, Ankara, Dost Yayınevi, 2000, ss.425-456. Hans KELSEN, “What is Justice?” What is Justice? Justice, Law, and Politics in the Mirror of Science Collected Essays, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1960, ss. 1-24. 580 Mehmet Güneş Hans KELSEN, Allgemeine Staatslehre, Berlin, J. Springer, 1925. Hardy BOULLION, John Locke, Çev: Ali İbrahim SAVAŞ, Liberte Yayınları, Ankara, 1998. Harold LASKİ, Devlet, Çev. Esin ÖRÜCÜ, İstanbul, Köprü Yayınları, Tarihsiz. Harry ECKSTEIN, “Devlet ‘Bilimi’ Üzerine”, Devlet ve Hukuk Üzerine Yazılar, Çev. Mehmet TURHAN, Gündoğan Yayınları, Ankara, 1999. Harun Han ŞİRVANİ, İslam’da Siyasi Düşünce ve İdare, Çev. Kemal Kuşçu, Nur Yayıncılık Ankara,1965. Hasan Kâfi AKHİSARİ, Alemin Nizamı İçin Hikmetli Yöntemler, Çev. Asım Cüneyd KÖKSAL, İlke Yayıncılık, 2015. Hasan Tuna GÖKSU, “Egemenlik ve Siyasal İktidar Perspektifinde Anayasacılık ve Anayasa”, TAAD, Cilt:1, Yıl:2, Sayı:5, 2011. Hasan YILMAZ, Abbasiler ve Abbasi Halifeleri, Elips Kitapları, 2017. Haşini KEMALİ M, “İslam da İfade Hürriyet! Fitne Kavramının Tahlili”, İslam-i Sosyal Bilimler Dergisi, C: I, Kış. S: 2, 1993. Hayrettin ÖKÇESİZ, Sivil İtaatsizlik, Afa Yayınları, İstanbul, 1994. HEGEL, Tarihte Akıl, Çev. Önay SÖZER, İstanbul, Kabalcı Yayınları, 1995. Helmut QUARITSCH, “Souveränität im Ausnahmezustand Zum Souveränitätsbegriff im Werk Carl Schmitts”, Der Staat, 1996. Henri BATIFFOL, “Yasa ve Özgürlük”, Çev. Tuğba BALLIGİL, Haz. Hayrettin ÖKÇESİZ, Alkım Yayınları, İstanbul, 1997. Herbert Lionel Adolphus HART, Hukuk, Özgürlük ve Ahlak, Çev. Erol ÖZ, Dost Kitabevi, Ankara, 2000. Herbert Lionel HART, The Concept of Law, Oxford, University Press, 1961. Herbert SPENCER, Devlete Karşı İnsan, Çev. Yavuz Selim ALTINDAL, Litera Yayınevi,2016. Horst DIPPEL, “Blackstone’s Commentaries and the Origins of Modern Constitutionalism”, Re-interpreting Blackstone’s Commentaries: A Seminal Text in National and International Context, ED. Wilfrid PREST, Oxford, Hart Publishing, 2014. Kaynaklar 581 Hugo GROTIUS, Savaş ve Barış Hukuku (De Iure Belli Ac Pacis), Çev. Seha MERAY, AÜSBFY,1967. Hülya ÇETİN, Hz. İsa’nın Dağdaki Vaazının Hristiyanlık Açısından İncelenmesi, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2012. Hüseyin Nail KUBALI, Türk Esas Teşkilât Hukuku, İstanbul, Tan Matbaası, 1960. I. William ZARTMAN, Collapsed States: The Disintegration and Restoration of Legitimate Authority, Boulder: Lynne Rienner, 1995. Iain HAMPSHER -MONK, Modern Siyasal Düşünce Tarihi, Ed. Necla Arat, Say Yayınları, İstanbul, 2004. Immanuel KANT, Metaphysik der Sitten, Suhrkamp, Frankfurt Am Main, 1977. Isaiah BERLIN, “Equality,” Concepts and Categories, Ed. Henry HARDY, London, Hogarth, 1978. Ivo D. DUCHACEK, “Constitution, Constitutionalism”, The Blackwell Encyclopedia of Political Science, Der. Vernon BOGDANOR, Macmillan, Londra, 1991. İbn HALDUN, Metodu ve Siyaset Teorisi, Der. Ümit HASSAN, AÜSBF Yayını, Ankara, 1982. İbn HALDUN, Mukaddime, Çev. Sevim BELLİ, Cilt. 1, Onur Yayıncılık, İstanbul, 2011. İbn KUTEYBE, El-İmame ve's-Siyase (Hilafet ve Siyaset), Çev. Cemalettin SAYLIK, Ankara Okulu Yayınları, 2017. İbn MANZÛR, Lisânü’l- ‘Arab, c. III, Der Sadır Yy, BeyrutLübnan,1990. İbn TEYMİYYE, es-Siyasetu’ş-Şer’iyye, Çev. Vecdi AKYÜZ, Dergâh Yy, İstanbul, 1999. İbn TEYMİYYE, Mecmû‘u’l-Fetâvâ, Tahkik:Amir el-Cezzâr-Enver EL-BÂZÎ, 3ncü Basım, Riyad, Dâru’l- Vefâ, 2005. İbrahim KABOĞLU, Özgürlükler Hukuku, 6.Bas., İmge Yay., Ankara, 2002. İbrahim KAFESOĞLU, Türk Bozkır Kültürü, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1987. 582 Mehmet Güneş İbrahim KAFESOĞLU, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1997. İbrahim Ö. KABOĞLU, Anayasa ve Toplum, İmge Kitabevi, Ankara 2000. İbrahim SARI, Direniş, Nokta E- Book Yayınevi, Antalya, 2016. İdris KÜÇÜKÖMER, Düzenin Yabancılaşması, İstanbul, Bağlam Yayınlan, 1994. İl Han ÖZAY, Günışığında Yönetim, Filiz Yayınevi, 2017. İlhami GÜLER, “Adil Olmanın Saiki Olarak Tanrı ve Ahiret”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl 4, Sayı.15, 2008. İlhan AKBULUT, “İslam Hukukunda Suçlar ve Cezalar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:52, Sayı:1, 2003, ss. 167181. İlhan AKIN, Kamu Hukuku, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 1990. İlhan AKİPEK, “John Locke’un Siyasi Fikirleri”, AÜHFD, 1953. İlhan AKİPEK, Devletler Hukuku, Ankara, Başnur Matbaası, İkinci Kitap, 1966. İlhan ARSEL, “Asayiş-Anarşi- Despotism veya İktidar ile Hürriyet Arası Denge”, AÜHFD, Cilt: 29, Sayı:1 – 2, Mart - Nisan 1972. İlhan ARSEL, Anayasa Hukuku: Demokrasi, Ankara, Doğuş Matbaacılık, 1964. İlhan F. AKIN, Kamu Hukuku, 5.Bası, Beta Yayını, İstanbul, 1987. İlyas DOĞAN, “Avrupa Birliği’ne Giriş Sürecinde Türkiye’de Anayasal Sistem Reformu Bağlamında, Küreselleşme ve Ulusal Egemenlik”, TBMM Anayasa Hukuku 1. Uluslararası Sempozyumu (22-23 Nisan 2003), Ed. Zafer GÖREN, Ankara, TBMM Başkanlığı Yayınları, 2003. İlyas DOĞAN, Balkan DEMİRDAL, “Tarihsel Süreç Işığında İngiltere’de İnsan Haklarının Garanti Altına Alınmasına İlişkin Belgeler”, Ed. İlyas Doğan, İnsan Hakları Hukuku, Ankara, Astana Yayınları,2015. İsmail ÇETİN, “John Locke’da Ahlak Kurallarının Kaynağı”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(6), 1994, ss.167-176. Kaynaklar 583 İsmail KARAGÖZ, Zulüm Açısından Allah ve İnsan, Çelik yayınları, İstanbul,1996. İsmail KATGI, “Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl (Hukuki Maiyeti, Sebepleri, Usulü, İnfazı ve Sonuçları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 6 Sayı: 24, 2013. İsmail KILLIOĞLU, “İsyan, Direnme ve Özgürlük”, Millî Gazete, 5.12.2018. İsmail KILLIOĞLU, Ahlak Hukuk İlişkisi, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları İstanbul, 1978. İsmail UÇAR, “İdare Hukukunda Kamu Gücü Ayrıcalığı Kavramı ve Bir Kamu Gücü Ayrıcalığı Olarak Hukuka Uygunluk Karinesi”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XX, Sayı.3, 2016. İsmet GİRİTLİ, Pertev BİLGEN, Yılmaz AKGÜNER, İdare Hukuku, Der Yayınları, 2012. İzzet ÖZGENÇ, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Seçkin Yayıncılık, 2012. J. Von HAMMER, Osmanlı Devleti Tarihi, Çev. Mehmed ATA, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, Cilt XI, 1947. J.Ben AMITTAY, Siyasal Düşünceler Tarihi, Çev. Mehmet Ali KILIÇBAY, Levent KÖKER, Ankara, Savaş Yayınları, 1983. J.C. JOHARI, Principles of Modern Political Science, New Delhi, Sterling Publishers, 1989. Jack GOODY, Batı’daki Doğu, Çev. Burhan Mert ANGILI ve İsmail Mert BEZGİN, Ankara, Dost Yay. 2002. Jacop Ben AMITTAY, Siyasal Düşünceler Tarihi, Çev. M.Ali KILIÇBAY, Levent KÖKER, Ankara, Savaş Yayınları,1983. Jacques MARITAIN, Man and the State, Chicago University Press, 1951. Jacques PAIN, Patrick BÉRANGER, “L’autorite et L’ecole: Fin du Systeme”, Migrants- Formation, no 112, Paris, 1998. James A. ROBINSON, “Newtonianism and the Constitution”, Midwest Journal of Political Science, C. 1, S. 3-4, 1957, ss. 252-266. James MADISON, The Federalist, Ed. George W. CAREY ve James McCLELLAN “No. 47”, Indianapolis, Liberty Fund, 2001. 584 Mehmet Güneş James R. MAXEINER, “Some Realism About Legal Certainty in the Globalization of the Rule of Law”, in The Rule of Law in Comparative Perspective, Edited by: Mortimer SELLERS and Tadeusz TOMASZEWSKI, Chapter IV, Springer, 2010. Jan-Erik LANE, Constitutions and Political Theory, Manchester, 1996. Jan-François Akandji KOMBE, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Kapsamında Pozitif Yükümlülükler – Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin Uygulanmasına İlişkin Kılavuz Kitap, İnsan Hakları El Kitapları Numara:7, 2007. Jean BODIN, “Devlet Üstüne Altı Kitap’tan Seçme Parçalar”, Ed. Mete TUNÇAY Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi – Seçilmiş Yazılar – Yeni Çağ, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2016. Jean CALVIN, “Hıristiyan Dininin Öğretisi”, Batı'da Siyasal Düşünceler Tarihi, Der. Mete TUNCAY, Teori Yayınları, Ankara, 1986. Jean Fabien SPITZ, “Doğal Durum ve Toplum Sözleşmesi”, Çev. İsmail YERGUZ, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, Ed. Philippe RAYNAUD, Stephane RIALS, İletişim Yayınları, İstanbul,2003. Jean Jacques ROUSSEAU, Toplum Sözleşmesi, Çev. Alpagut ERENULUĞ, Öteki Yayınevi, 1999, Ankara. Jean Petit COVILLE, la guestion du tyrannice, Paris, 1932. Jean-Arnaud, MAZERES, “Qu’est-ce Que la Puissance Publique?”, La Puissance Publique à l’Heure Européenne, sous la direction de Philippe Raimbault, Dalloz, Paris, 2006. Jean-Jacques ROUSSEAU, İnsanlar Arasındaki Eşitsizliğin Kaynağı, Çev. Rasih Nuri İLERİ, Say Yayınları, İstanbul, 2016. Jean-Jacques ROUSSEAU, Toplum Sözleşmesi, Çev. Vedat GÜNYOL, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2006. Jean-Pierre BRANCOURT, “Estat’lardan Devlete: Bir Sözcüğün Evrimi, Çev. Beki HALEVA, Pınar GÜZELYÜREK, Devlet Kuramı, Der: Cemal Bali AKAL, Dost Kitapevi, 2000, Ankara. Jennifer A. LONDON, “Comments Welcome: The ‘Circle of Justice’”, Comparative Political Theory Panel, Boston, Nov 12, 2010. Kaynaklar 585 Jennifer MILLIKEN ve Keith KRAUSE, “State Failure, State Collapse and State Reconstruction: Concepts, Lessons and Strategies”, Development and Change, Cilt:33, Sayı:5, Kasım-2002. Jenö SZUCH, “Avrupa’nın Üç Tarihsel Bölgesi”, Çev. Erkan AKIN, Sivil Toplum ve Devlet Avrupa’da Yeni Yaklaşımlar, Der. John KEANE, Ayrıntı Yay., İstanbul, 1993, ss.315-355. Jeremy BENTHAM, Bentham’s Political Thought, Ed. Bhikhu C. PAREKH, Croom Helm Yayınevi, 1973. Jeremy BENTHAM, Principes de législation et d'économie politique, Paris, Raffalovich, Guilaumin, 1888, s.75 et s. in Christophe Grzegorczyk, Francoise Michaut et Michel TROPER, Le positivisme juridique, Paris, Bruxelles, L.G.D.J., Story-Scientia, 1992. Jeremy WALDRON, “Theoretical Foundations of Liberalism”, The Philosophical Quarterly, 37(147), April, 1987. Joachim FRIEDRICH, Man and His Governmet, United States of America: Mc Graw-Hill Book Company, 1963. Johan GALTUNG, Bir Başka Acıdan İnsan Hakları, Çev. Müge SÖZEN, Metis Yayınları, İstanbul, 1996. Johannes ALTHUSIUS, Politica, Edi. Frederick S. CARNEY, Liberty Fund, Indianapolis, 1995. John A, HALL ve John IKENBERRY, Devlet, Çev. Yeşeren Olgu ALİBEYGİL, Murat ŞİPAL, Doruk Yayınları, Ankara, 2000. John AUSTIN, The Province of Jurisprudence Determined, London, John Murray,1832. John H. SCHAAR, "Reflections of Authority," New American Review, 8, 1970. John LOCKE, Yönetim Üzerine İkinci İnceleme, Çev: Fahri BAKIRCI, 2.Baskı, Ebabil Yayınları, Ankara, 2012. John MANDLE, “Justice, Desert, and Ideal Theory”, Social Theory and Practice, Vol. 23, No.3, Fall 1997. John MCMILLAN, “Re-thinking the Separation of Powers”, Federal Law Review, 38, 2010. John PLAMENATZ, The English Utilitarains, Basil Blackwell, Oxford, 1949. 586 Mehmet Güneş John R.W STOOT, Dağdaki Vaazın Mesajı, Çev.Murat YILMAZ, Haberci Yayınevi, 2014. John RAWLS, “Defination and Justification of Civil Disobedience”, Civil Disobedience, Ed. Hugo Adam BEDAU, New York, Chapman and Hall Inc. 1991. John RAWLS, A Theory of Justice, Harvard University Press, 1999. John RAWLS, Sivil İtaatsizliğin Gerekçelendirilmesi, Cogito, Sayı.67, 2011. John Stuart MILL, Hürriyet Üstüne, Çev. M.Osman DOSTEL, Liberte Yayınları, 2004, Ankara. John T SCOTT, “The Sovereignless State and Locke’s Language of Obligation”, The American Political Science Review, C.94, Sa.3, 2000. Joseph LECLER, Toleration and the Reformation, New York, NY, Association Press, 1960. Joseph RAZ, The Authority of Law. Oxford, Oxford University Press.,1979. Joseph S. NYE, “The Changing Nature of World Power”, Political Science Quertly, Volume 105, Number 2, Summer 1990. Julius WELLHAUSEN, The Religion -Political Factors in Early İslam, (ed.), R.C. Ostle, Translated by R. C. OSTLE and S. M. WALZER, New York: American Elsevier Publishing Company, 1975. Jurgen HABERMAS, Sivil İtaatsizlik, Çev. Hayrettin ÖKÇESİZ, İstanbul, AFA Yayınları, 1995. Jurgen HABERMAS; “Sivil İtaatsizlik: Demokratik Hukuk Devletinin Denek Taşı. Almanya’da Otoriter Legalizm Karşıtlığı”, Çev. Yakup COŞAR, Kamu Vicdanına Çağrı: Sivil İtaatsizlik, Yay. Haz. Ender ATEŞMAN, İstanbul, 1997. Jürgen HABERMAS, “Meşruiyet Dayanağı Olarak İnsan Hakları”, Çev. Tanıl BORA, Birikim, Sa. 118, 1998. Jürgen HABERMAS; “Öteki” Olmak, “Öteki”yle Yaşamak, Çev. İlknur AKA, YKY, 2002, İstanbul. Kadir KOÇDEMİR, “Jurgen Habermas ve Toplum Teorisi”, Türkiye Günlüğü, 1999, ss. 93-108. Karen BARKEY, Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013. Kaynaklar 587 Karl DOEHRING, Genel Devlet Kuramı, Çevi Ahmet MUMCU, İstanbul, İnkılap Yayınları, 2002. Karl MARX ve Friedrich ENGELS, “Komünist Parti Manifestosu”, Komünist Manifestonun Doğuşu, Ed. Dirk J. STRUIK, Çev. Muzaffer ARDOS, Sol Yayınları, Ankara, 1976. Karol Edward SOLTAN, “Generic Constitutionalism”, İçinde: A New Constitutionalism, Design Political Institutions for a Good Society, Ed.: Stephen L. ELKİN, Karol Edward SOLTAN, The Universty of Chicago Press, Chicago-London 1993. Kay LAWSON, The Human Polity: An Introduction to Political Science, Houghton Mifflin School, 1985. Kayıhan İÇEL, Yener ÜNVER, Uygulamalı Ceza Hukuku, Beta Basım Yy, 2000. Kemal GÖZLER, “Devlet’ Kelimesi Üzerine Bir Deneme”, Türkiye Günlüğü, Sayı 129, Kış 2017. Kemal GÖZLER, “Tabii Hukuk ve Hukuki Pozitivizme Göre Adalet Kavramı”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl 4, Sayı.15, 2008. Kemal GÖZLER, Anayasa Hukukunun Genel Esasları, Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2018. Kemal GÖZLER, Devletin Genel Teorisi, Bursa, Ekin Yayınevi, 2007. Kemal GÖZLER, Devletin Genel Teorisi, Ekin Kitabevi, Bursa, 2007. Kemal GÖZLER, Hukukun Genel Teorisine Giriş: Hukuk Normlarının Geçerliliği ve Yorumu Sorunu, Ankara, US-A Yayıncılık, 1998. Kemal GÖZLER, İdare Hukuku, Ekin Kitabevi, Bursa, 2003. Kemal GÖZLER, Kurucu İktidar, Ekin Kitabevi, Bursa, 1998. Kemal GÖZLER, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, 19. Baskı, Ekin Kitabevi, Bursa, 2015. Kemal GÖZLER, Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi, 2012. Kenneth Einar HIMMA, Hukukun Ahlaki Kriterleri, Kapsayıcı ve Dışlayıcı Pozitivistler Arasındaki Tartışma, Çev. Saim ÜYE, Ankara, 2010. Kenneth MINOUGE, Siyaset ve Despotizm, GÜNDOĞAN, Liberte Yayınları, Ankara, 2002. Çev. Ünal 588 Mehmet Güneş Kenneth R. MINOGUE, “Thomas Hobbes ve Mutlakiyetçilik Felsefesi”, Siyasi Düşünce Tarihi, Der. David THOMSON, İstanbul, Şule. Yay. 2000, ss.62-78. Kerem ALTIPARMAK, “ Due Process of Law’ Kavramının Amerikan Hukukundaki Yeri Üzerine Bir İnceleme”, AÜHFD, Cilt.45, Sayı.1-4, Yıl.1996, ss.219-250. KINALIZADE ALİ ÇELEBİ, Ahlak-ı Alai, Der. Mustafa KOÇ, Klasik Yayınları, 2013. KINALIZÂDE ALİ EFENDİ, Devlet ve Aile Ahlakı, Haz. Ahmet KAHRAMAN, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, Tarihsiz. Knud HAAKONSSEN, Natural Law and Moral Philosophy: From Grotius to the Scottish Enlightenment , Cambridge University Press, 1996. KOÇİ BEY, Risale, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2008. Kollektif, Avrupa Birliği Üyesi Bazı Ülkelerin Anayasaları, Adalet Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2011. Kollektif, Karşılaştırmalı Anayasa Çalışmaları, TBMM Araştırma Merkezi Yayınları, TBMM Basımevi, Ankara, 2012. Kurtul GÜLENÇ, “Hukuk ve Şiddetin “Hayaletimsi” Birlikteliğinin Benjaminci Eleştirisi Üzerine Bir İnceleme”, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, Sa.20, 2010. LA BOÉTİE, Gönüllü Kulluk Üzerine Söylev, Çev. Mehmet Ali AĞAOĞULLARI, İmge Yay.,2.b., Ankara,1995. Larry MAY, Limiting Leviathan, Cambridge University Press, 2013. Leo STRAUSS, Doğal Hak ve Tarih, Çev. Murat ERŞEN, Say Yayınları, 2011. Leon DUGUIT, “Egemenlik ve Özgürlük”, Devlet Kuramı, Der. Cemal Bali AKAL, Çev. Didem KÖSE, Sedef KOÇ, Ankara, Dost Kitabevi, 2000, ss.379-395. Leon DUGUIT, Kamu Hukuku Dersleri, Çev. Süheyp DERBİL, Ankara, A.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları,1954. Leon DUGUIT, Manuél de droit constitutionnel, Paris, Anciennes Maisons, 1903. Leon DUGUIT, Traite de Droit Constitutionnel, 2nd Edition, Paris, C. 3, Sa.5, 1921-1925. Kaynaklar 589 Levent GÖNENÇ, “Orta Çağ Avrupa’sında Anayasacılığın Düşünsel ve Kurumsal Temelleri”, Prof. Dr. Ergun Özbudun’a Armağan, Cilt: II, Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2008, ss. 267-291. Levent GÖNENÇ, “Siyasi İktidar Kavramı Bağlamında Anayasa Çalışmaları İçin Bir Kavramsal Çerçeve Önerisi”, Ankara Hukuk Fakültesi Dergisi, C.56, Sa.1 ss.145-168. Levent KÖKER, “Kanunilik ve Meşruluk; Türk Hukuk Kültürüne Eleştirel bir Yaklaşım için Notlar”, Özbudun’a Armağan, Edi. Serap YAZICI, Kemal GÖZLER, Fuat KEYMAN, Cilt 1, 2008, ss.329-348. Lisa HILBINK, Judges Beyond Politics in Democracy and Dictatorship: Lessons from Chile, Cambridge University Press, Cambridge, 2007. Lon L FULLER, The Morality of Law,Yale University Press, 1969. Loretta CAPEHART ve Dragan MİLOVANOVIC, Social Justice: Theories, Issues, and Movements, New jersey, NY, Rutger University Press, 2007. Louis FISCHER, Gandi, Çev. Mehmet HARMANCI, Milliyet Yay., 1983. Lucien JAUME, “Hobbes and the Philosophical Sources of Liberalism”, Der. Patricia SPRINGBORG, The Cambridge Companion to Hobbes’s Leviathan, New York, Cambridge University Press, 2007. Luigi BENEDICENTI, Limiti Giuridici del dovere di obbedienza dell' Inferiore gerarchica, 1932. Luigi GALATERIA, Teoria Giuridica degli Ordini Amministrativi, Milano,1950. Lütfi SUNAR, Marx ve Weber’de Doğu Toplumları, Ayrıntı Yayınları, 2012. M. Balkan DEMİRDAL, “Ronald Dworkin’ın Hukuk Teorisi Işığında Yargıçların Rolü”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XVIII, Y. 2014, Sa. 3-4. M. Hashim KAMALÍ, “The Limits of Power in An İslamic State”, Islamic Studies, V. XXTV, No: 1, 1985. M. İlyas BOZKURT, İnhiraf –Kırılma- 2: İslam Mezheplerinin Analizi, 2nci Baskı, Bursa, Revizyon Medya, 2015. 590 Mehmet Güneş M. J. GLENNON, “The Fog of Law: Self-Defence, Inherence, and Incoherence in Ernest Van den HAAG, Political Violence and Civil Disobedience, New York, Harper, Row, Publishers, 1972. M. Semih GEMALMAZ, Devlet Birey ve Özgürlük, İstanbul, Legal Yayıncılık, 2015. M. Şükrü HANİOĞLU, “Kanun Devletinden Jüristokrasiye”, Sabah Gazetesi, 30.01.2011. M.Tevfik GÜLSOY, “John Locke’un Siyaset Teorisinin Temel Kavramları ve Yasama Gücü”, Atatürk Üniversitesi Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi, 4, 1-2, 2000, ss. 275- 296. MACHIAVELLI, Hükümdar, Çev. Mehmet ÖZAY, Şule Yayınları, İstanbul,1998. Mahmut ARSLAN, “Eski Türk Devlet Anlayışı ve Kutadgu-Bîlig”, Sosyoloji Konferansları İçinde, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yayınlan, No.3239, 1984. Mahmut KOCA, İlhan ÜZÜLMEZ, Türk Ceza Hukuku, Adalet Yy, 2017. Maksut ÇETİN, Mu’tezile’nin Adalet Anlayışı ve Sosyo-politik Nedenleri”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 17 Sayı: 57, Güz 2013, ss.395420. Malcolm D. EVANS, International Law, Oxford University Press, 2003. Manfred G. SCHMIDT, Demokrasi Kuramlarına Giriş, Çev. M.Emin KÖKTAŞ, Vadi Yay., Ankara, 2001. Manzoraaddin AHMED, İslamic Political System in the Modern Age, Royal Book Company, Karachi, 1991. Marc BLOCH, Feodal Toplum, Çev. Mehmet Ali KILIÇBAY, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2015. Marcel GAUCET, “Anlam Borcu ve Devletin Kökenleri: İlkellerde Din ve Siyaset”, Çev. Ozan ERÖZDEN, Devlet Kuramı, Der. Cemal Bali AKAL, Dost Kitabevi, Ankara, 2000. Marcel PRELOT, Histoire des Ideaes Politiques, Paris, 1959. Marcus Tullius CICERO, The Republic and the Laws, Vol.I, Oxford University Press, USA, 1998. Martin COHEN, Political Philosopy, London, Pluto Press, 2001. Kaynaklar 591 Martin Lipset SEYMOUR, Political Man, The Social Basis of Politics, Doubleday, New York, 1959. Martin LOUGHLIN, Foundations of Public Law. Oxford, New York: Oxford University Press, 2010. Marvin E. OLSEN, Martin MARGER, “Power in Social Organization”, Power in Modern Societies, Der. Marvin E. OLSEN ve Martin MARGER, Boulder, 1993. Maurice CRANSTON; “John Locke ve Rızaya Dayalı Hükûmet”, Siyasi Düşünce Tarihi, Der: David THOMSON, Şule Yayınları, 2000, İstanbul. Maurice DUVERGER, Siyasal Rejimler, TUNÇDOĞAN, Sosyal Yayınlar, 1986. Çev. Teoman Maurice HAURIOU, Précis de droit administratif, Paris, Sirey, Onbirinci Baskı, 1927. MAVERDİ, Nasihatu’l-Muluk Çev. Mustafa “Maverdi’nin Siyasi Görüşleri”, İstanbul 2000. SARIBIYIK, Max STIRNER, The Ego And His Own, Çev. Steven T. BYINGTON, New York, Dover Yayıncılık, 2005. Max WEBER, Bürokrasi ve Otorite, Çev. H.Bahadır AKIN, Ankara, Adres Yayınları, 2012. Max WEBER, Ekonomi ve Toplum 1, Çev. Latif BOYACI, Yarın Yay., İstanbul, 2012. Max WEBER, Meslek Olarak Siyaset, Çev. Levent ÖZŞAR, Biblos Kitabevi Yayınları, 2017. Max WEBER, Sosyoloji Yazıları, 8. Baskı, Çev. Taha PARLA, İletişim Yay., İstanbul 2006. Mehmet AKAD ve Bihterin Vural DİNÇKOL, Genel Kamu Hukuku, Der Yayınları, İstanbul, 2004. Mehmet Akif AYDIN, ’’Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı ve İşleyişi’’, TDV İslam Ansiklopedisi, C.33, TDV Yayınları, İstanbul, 2007. Mehmet Ali AĞAOĞULLARI, Cemal Bali AKAL, Levent KÖKER, Kral Devlet ya da Ölümlü Tanrı, İmge Kitabevi, Ankara, 1994. Mehmet Ali AĞAOĞULLARI, Levent KÖKER, İmparatorluktan Tanrı Devletine, İmge Yayınevi, 2017. 592 Mehmet Güneş Mehmet Ali AĞAOĞULLARI, Reyda ERGÜN, Filiz Çulha ZABCI, Kral-Devletten Ulus-Devlete, Ankara, İmge Kitabevi, 2005. Mehmet Ali AĞAOĞULLARI, Sokrates'ten Jakobenlere Batı'da Siyasal Düşünceler, 5. basım, İstanbul, İletişim Yayınları, 2011. Mehmet BİRSİN, Mâverdî’nin Devlet Anlayışı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2004. Mehmet ÇAKIRTAŞ, Emeviler Döneminde Şiddet, Ankara üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2007. Mehmet Emin ARTUK, Ahmet GÖKCEN, A. Caner YENİDÜNYA, Uygulamalı Ceza Hukuku, Adalet Yayınevi, 2013. Mehmet GÜNEŞ, Vesayetçi Demokrasi, Savaş Yayınları, Ankara, 2013. Mehmet İPŞİRLİ, "Arzuhal", TDV İslam Ansiklopedisi, C.3, 1996. Mehmet KOCAOĞLU, “Ütopya ve Gerçeklik Arasında Adalet Problemi: John Rawls ve Robert Nozick’in Adalet Teorilerinin Karşılaştırılması” Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013. Mehmet KUBAT, Hasan el- Basrî, Çıra Yayınları, İstanbul, 2008. Mehmet Merdan HEKİMOĞLU, Anayasa Hukukunda Karşılaştırmalı “Demokratik Hükümet Sistemleri” ve Türkiye, Ankara, Detay Yayıncılık, 2009. Mehmet Nadir ÖZDEMİR, “Abbasi Halifeleri ile Büyük Selçuklu Sultanları Arasındaki Münasebetler”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 24, 2008. Mehmet NİYAZİ, Türk Devlet Felsefesi. İstanbul, Ötüken Yayınları,2001. Mehmet ÖZ, Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, İstanbul, Dergâh Yayınları,2005. Mehmet Tevfik ÖZCAN, Modern Toplum ve Hukuk Devleti, XII Levha, İstanbul 2008. Mehmet TURHAN, “Değişen Egemenlik Anlayışının Hak ve Özgürlüklerin Korunmasına Etkileri ve Türk Anayasa Mahkemesi”, Anayasa Yargısı Dergisi, Cilt: 20, 2003, ss. 215-248. Meltem DİKMEN CANİKLİOĞLU, Anayasal Devlette Meşruiyet, Yetkin Yayınları, Ankara, 2010. Kaynaklar 593 Merih ÖDEN, Türk Anayasa Hukukunda Eşitlik İlkesi, Yetkin Yayıncılık, Ankara, 2003. Mesude ALTUNEL,” Sivil İtaatsizlik ve Mohandas K. Gandhi”, TBB Dergisi, Sayı.93, 2011. Mete TUNÇAY, Batı’da Siyasal Düşünce Tarihi (Yeni Çağ), 4. Baskı. İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2001. Metin GÜNDAY, İdare Hukuku, İmaj Yayınevi, 2003. Metin HEPER, Türkiye’de Devlet Geleneği, Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2010. Metin SEVTAP, Heper ALTAN, Ceza Hukuku Felsefesine Katkı: Radbruch Formülü, Tekin Yayınevi, İstanbul 2014. Michael GAGARIN, Antiphon the Athenian: Oratory, Law, and Justice in the Ages of Sophists, Texas University Press, 2010. Michael SACHS, “Hukukun Üstünlüğü ve Hukuk Devleti”, İçinde: Uluslararası Anayasa Hukuku Kurultayı, Ankara, 2001. Michael SANDEL, Justice What is the Right Thing To Do?, DM Publishers, New York, 2010. Michael. P. ZUCKERT, “Hobbes, Locke, and the Problem of the Rule of Law”. Ed. Ian SHAPIRO The Rule of Law- NOMOS XXXVI. New York, London, New York University Press, 1994. Michel ROSENFELD, “Hukuk Devleti ve Anayasal Demokrasinin Meşruiyeti”, Çev.: Ali Rıza ÇOBAN, içinde: Hukuk Devleti: Hukukî Bir İlke Siyasî Bir İdeal, Ed.: Ali Rıza ÇOBAN, Bilal CANATAN, Adnan KÜÇÜK, Adres Yy, Ankara, 2008, ss. 211-255. Mişon VENTURA, Roma Hukuku, İstanbul, Cilt I, 1934. Mithat SANCAR, “Değişen Egemenlik Sürecinde Meşruiyet Sorunu ve Anayasal Düzen”, Anayasa Yargısı, C. 20, AYM Yayınları, Ankara, 2003. Mithat SANCAR, “Hukuk Devleti: Kavramsal Bir Çerçeve”, İçinde: Devlet Aklı Kıskacında Hukuk Devleti, Der.: Mithat Sancar, İletişim Yayınları, İstanbul 2000. Mithat SANCAR, “Hukukun Oluşturulmasında İnsan Haklarının Rolü ya da İnsan Hakları ile Pozitif Hukuk Arasındaki İlişki”, Devlet Aklı Kıskacında Hukuk Devleti, Der. Mithat SANCAR, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000. 594 Mehmet Güneş Mithat SANCAR, “Şiddet, Şiddet Tekeli ve Demokratik Hukuk Devleti”, Doğu-Batı Dergisi, Yıl.4, Sayı.13, Ocak 2001. Mithat SANCAR, Yasallık ile Meşrûluk Geriliminde Hukuk Devleti, Birikim Dergisi, Sayı: 116, Aralık 1998, ss.36-44. MONTESQUIEU, Kanunların Ruhu Üzerine, Çev. Fehmi BALDAŞ, Hiperlink Yayınları, İstanbul, 2011. Montgomery WATT, Free Will and Predestination in Early İslam, Luzac Company Ltd. London, 1948. Moojen MOMEN, Shi’i Islam, Yale Univ. Press, 1995. Mourice DUVERGER, Siyaset Sosyolojisi, Çev. Şirin TEKELİ, Varlık Yy., İstanbul, 1995. Muhammed Abid CABİRİ, İslam’da Siyasal Akıl, Çev. Vecdi AKYÜZ, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1997. Muhammed EBÛ ZEHRA, Ebu Hanife, Çev. Osman KESKİOĞLU, İstanbul, Üçdal Neşriyat, 1981. Muhammed Fuad ABDÜLBAKİ, Mu’cemuElfâzi’l- Kur’ani’lKerîm, Beyrut, Darü'l-Ma'rife, 1970. Muhammed HAMİDULLAH, İslam’da Devlet İdaresi, Çev. Kemal KUŞÇU, Nur Dağıtım, Ankara, 1979. Muhammed Yusuf KANDEHLEVİ, Hayatü’s-Sahâbe, Cilt. 3., Yasin Yayınevi, 2010. Muharrem Hilmi ÖZEV, “Meşruiyet Kavramının Dönüşümü”, Bilim ve Sanat Vakfı Bülteni, 57, 2005, ss.87-97. Murat NİŞANCI, “Liberal Demokrasi ile Popülist Demokrasi Arasındaki Gerginliğin Ekonomik Nedenleri”, AÜEHFD, C. 5, Sa. 14, 2001. Murat SARICA, 100 Soruda Siyasi Düşünce Tarihi, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1984. Murat SEZGİNER, Ayrılabilir İşlem Kuralı, Yetkin Yy, 2000. Murat YAMAN, İdari Yargıda Dava Dilekçesi, Yetkin Yayınevi, Ankara, 2006. Murat YILDIZ, “Sosyal Etki Süreçlerinin ‘Tehlikeli Oyun: Dalga’ Filmi Bağlamında Değerlendirilmesi,” ZfWT, Vol.8, No.1 (2016), ss.41-65. Kaynaklar 595 Murray FORTSYH, “Devlet”, Çev. Bülent PEKER, Nevzat KIRAÇ, Blackwell’in Siyasal Düşünce Ansiklopedisi, I. Cilt, Ümit Yayıncılık, Ankara, 1994. Murray N. ROATHBARD, “The Political Thought of Etienne de la Boétie”, The Politics of Obedience The Discourse of Voluntary Servitude, Black Rose Books, Canada, 1975, ss.9-38. Murray N. ROTHBARD, The Ethics of Liberty, New York & London: New York University Press,1998. Mustafa Bayram MISIR, “Hukuk ve Devlet Özdeşliğinin Ötesinde Kamu Hukuku”, Ankara Barosu Dergisi, Sayı. 3, 2013. Mustafa ÇAĞRICI, “Adâlet”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, Cilt. I, ss. 341- 343, 1988. Mustafa ÇAĞRICI, “Asabiyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), Ankara 1991, III, 453-455. Mustafa ÇAĞRICI, “Mâverdî’de Siyaset Ahlâkı”, İslâmiyat, Ankara 2003, c. VI, S. 1, ss.82-87. Mustafa ÇAĞRICI, ”Fitne”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 13. ss.156-159. Mustafa ERDOĞAN, “Adalet ve Eşitlik”, Muhafazakâr Düşünce, Yıl 4, Sayı.15, 2008. Mustafa ERDOĞAN, “Ya Biat Edin ya da Yok Olun!”, 29.04.2015, Mustafa ERDOĞAN, Anayasa Hukuku, Orion Yayınevi, Ankara, 2007. Mustafa ERDOĞAN, Anayasal Demokrasi, Siyasal Kitabevi, 4. Bas., Ankara, 2001. Mustafa ERDOĞAN, Özgürlük Adalet ve Refah, Siyasal Yayınevi, 3. Baskı, Ankara 1998. Mustafa Kemal COŞKUN, Demokrasi Teorileri ve Toplumsal Hareketler, Ankara, Dipnot Yayınları, 2007. Mustafa KOÇAK, Batıda ve Türkiye’de Egemenlik Anlayışının Değişimi ‘Devlet ve Egemenlik’, Seçkin Yayınları, Ankara 2006. Mustafa KUTLU, Kuvvetler Ayrılığı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2001. MUSTAFA NAİMÂ, Târîh-i Nâimâ, Çev. Mehmet İPŞİRLİ, Türk Tarih Kurumu Yy, Cilt.1, Ankara, 2009. 596 Mehmet Güneş Mustafa ÖZ, “Şia”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 39, 2010. Mustafa SARICA, 100 Soruda Siyasi Düşünce Tarihi, Gerçek Yay., İstanbul, 1996. Mücteba İLGÜREL, “Celali İsyanları”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 7,1999. Müfit Selim SARUHAN, “Erdemlerin Erdemi: Adâlet”, Adam Akademi, 5(1), 2015, ss. 1-12. Müfit Selim SARUHAN, “Hukukun Adaletinden Hukukuna”, Eskiyeni Dergisi, Sayı: 36, Bahar 2018. Adaletin Mümtaz SOYSAL, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1997. Mümtaz SOYSAL, Anayasaya Giriş, İmge Kitabevi, İstanbul, 2011. Münci KAPANİ, Kamu Hürriyetleri, Yetkin Yay., 7. bas., Ankara 1993. Münci KAPANİ, Politika Bilimine Giriş, 16. Baskı, Ankara, Bilgi Yayınları, 2004. Müslüm AKINCI, “Normatif Düzen Kalitesi”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı:1, Yıl 2012, ss.187-213. Müzeyyen EROĞLU, “John Locke’un Devlet Teorisi”, Akademik Bakış Dergisi (Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi), Sayı:21, Temmuz- Ağustos- Eylül 2010, ss. 1-15. NABİ, Hayriye, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1989. Nazım İREM, “Klasik Osmanlı Adalet Rejimi ve 1839 Gülhane Kırılması”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl 4, Sayı.15, 2008. Neil MACCORMICK, Le raisonnement juridique, Archives de philosophie du droit d’aujourd’hui, Paris, 1988. Neşet TOKU, John Locke ve Siyaset Felsefesi, Ankara, Liberte Yayınları,2003. Neşet TOKU, Siyaset Felsefesine Giriş, Kaknüs Yay., İstanbul, 1993. Nevin Abdulhalık MUSTAFA, İslam Düşüncesinde Muhalefet, Çev.Vecdi AKYÜZ, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2001. Niccolo MACHIAVELLI, Söylevler & Titus Livius'un On Kitabı Üzerine, Çev. Alev TOLGA, İstanbul, Say Yay., 2017. Kaynaklar 597 Nicholas WALTER, About Anarchism, 2. Basım, Londra, Freedom Yayınları, 2002. Nicos POULANTZAS, Devlet, İktidar, Sosyalizm, Çev. Turhan ILGAZ, Epos Yayınları, Ankara, 2004. Nicos POULANTZAS, Faşizm ve Diktatörlük, Çev. Ahmet İNSEL, İletişim Yayınları, İstanbul,2004. Nigel ASHFORD, Özgür Toplumun İlkeleri, Çev. Can MADENCİ, Liberte Yayınları, 2018. Nihat BULUT, “Ölümüne Rekabetten Barış İçinde Yarışa: Hobbes’un Eşitlik Anlayışı”, Prof. Dr. Ömer Teoman’a 55.Yaş Günü Armağanı, İstanbul, C. II, Beta Yayınları, 2002. Nihat BULUT, Siyasal İktidar Tipleri ve Bir Siyasal Tipi Olarak (Modern) Devlet, Genel Kamu Hukuku, Der Yayınları, İstanbul, 2016. Niklas LUHMANN, Law as a Social Sysytem, Çev. K. A. ZİEGERT, F. KASTNER, R. NOBLES, Oxford, New York, Oxford University Press, 2004. Nina PERŠAK, Criminalising Harmful Conduct (The Harm Principle, its Limits and Contential Counterparts), Springer, 2010. Niyazi BERKES, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2018. Niyazi OKTEM, Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Ders Notları, 2. Baskı, Der Yy., İstanbul, 1985. Niyazi ÖKTEM, “Adalet Kavramı ve Sosyal Realite”, Adalet Kavramı, Ed. Adnan GÜRİZ, Felsefe Kurumu Yy., Ankara, 1994. Niyazi ÖKTEM, “Ronald Dworkin ve Hukuk Felsefesi”, Anayasa Yargısı, Sayı. 28, 2011. Niyazi ÖKTEM, Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi Ders Notları, 2. Baskı, Der Yy., İstanbul, 1985. Niyazi ÖKTEM, Özgürlük Sorunu ve Hukuk, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul, 1977. Nizâmeddin en-NÎSÂBÛRÎ, Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve Reġâʾibü’lFurḳān, Beyrut, Cilt. II, 1996. NİZÂMÜLMÜLK, Siyasetnâme, Çev. Nurettin BAYBURTLUGİL, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2011. 598 Mehmet Güneş Noam CHOMSKY, Korsanlar ve İmparatorlar, Çev: Fatma ÜNSAL, İstanbul, Yeni Zamanlar Yayınları, 2004. Norberto BOBBIO, “Kelsen ve Hukukun Kaynakları”, Devlet Kuramı içinde Der. Cemal Bali AKAL, Çev. Bige AÇIMUZ, Ankara, Dost, 2000, ss.459-469. Norberto BOBBIO, Dizionario di politica'da “Politica”, N. Bobbio, N. Matteucci ve G. Pasquino, ed.,2. Basım, UTET, Turin, 1983. Norberto BOBBIO, Liberalism & Democracy, Çev. M. RYLE, K. SOPER, London, New York: Verso, 1990. Norman P. BARRY, Modern Siyaset Teorisi, Çev. Mustafa ERDOĞAN ve Yusuf ŞAHİN, Liberte Yayınları, 3.Baskı, Ankara, 2012. Nur CENTEL, Hamide ZAFER, Özlem ÇAKMUT, Türk Ceza Kanunu, Ceza Muhakemesi Kanunu, Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun, Beta Basım, 2011. Nur VERGİN, Siyasetin Sosyolojisi, Doğan Kitap, İstanbul, 2016. Nuri YILMAZ,” İslam Düşüncesinde Muhalefet”, İslami Yorum Dergisi, Sayı: 6, 2011. Nurullah KUNTER, Ceza Muhakemesi Hukuku, Marifet Matbaası, 1949. O. Hood PHILIPS, Paul JACKSON, Constitutional Administrative Law, London, Sweet & Maxwell, 1987. and Oktay UYGUN, “Üniter ve Federal Devlet Açısından Egemenliğin Bölünmezliği İlkesi”, Cumhuriyetin 75. Yıl Armağanı, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1999. Oktay UYGUN, Devlet Teorisi, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2015. Onur SIR, “Hukuk Devleti Açısından Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetimi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010. Orhan AKTEPE, “Mutezile ve Ehl-İ Sünnet’e Göre Va‘d ve Va‘id ilkesi”, Kelam Araştırmaları, 9:1, 2011, ss.157-178. Orhan ÇELEN, İç Hizmet Kanunu ve Yönetmeliği, Askeri Ceza Kanunu, Yetkin Yayınevi, 2001. Orhan HANÇERLİOĞLU, İslam İnançları Sözlüğü. İstanbul, Remzi Kitabevi, 2000. Kaynaklar 599 Orhan Münir ÇAĞIL, Hukuka ve Hukuk İlmine Giriş, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1971. Orlando PATTERSON, Freedom in the Making of Western Culture, Basic Boks, USA, 1991. Osman OKUMUŞ, “Osmanlı Tarihinde Katledilen Şeyhülislamlar”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Cilt. 5, No 1, 2013. Osman Zahid ÇİFÇİ, “Devlete İtaatin Sınırlarını Dine Göre Belirleyen Farklı Kültürlerden İki Eserin Karşılaştırması”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/5, Spring 2014, pp. 591-601. Otto GIERKE, Natural Law and the Theory of Society 1500 to 1800, Translated, with an introduction, by Ernest BARKER, Cambridge, The University Press, New York, 1934. Otto HINTZE, The Historical Essays Of Otto Hintze, New York, Oxford University Press, 1975. Oxford Wordpower Dictionary; Edited by: Sally WEHMEIER, Oxford University Press, Oxford, 1997. Ozan ERÖZDEN, Ulus-Devlet, Dost Yayınları, Ankara,1997. Ömer ÇAHA, İdeoloji ile Hukuk Arasında Devlet, Doğu Batı, Sayı.13. Ömer DEMİR, Mustafa ACAR, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Liberte Yayınları, 2005. Ömer MENEKŞE, “İslam Düşünce Tarihinde Devlet Anlayışı: Mâverdi ve Nizâmülmülk Örneği”, Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt.V, Sayı.3, 2005. Ömer ÖMEROĞLU, “Direnme Hakkı, Meşruluğu ve Pratik Değeri”, EÜHFD, C. XIII, S. 1–2, 2009. Panayiotis Jerasimof VATIKIOTIS, İslam and the State, New York, Croom Held Ltd, 1987. Patrice CHRETIEN ve Nicolas CHIFFLOT, Droit Administratif, 13. Edition, Sirey, Paris, 2012. Paul GOWDER, “The Rule of Law and Equality”, Law and Philosophy, (32),2013. Paul TILLCH, “Two Roots of Political Thought” in Paul Tillich, Theologian of the Boundaries– Ed. Mark Kline Taylor, First Fortress Press, 1991. 600 Mehmet Güneş Peter H. MERKL, Political Continuity and Change, Harper & Row Publishers, New York, 1972. Peter J. STEINBERGER, “Hobbesian Resistance”, American Journal of Political Science, Cilt 46, No.4, 2002. Peter SOLOMON, Todd S. FOGLESONG, Courts and Transition in Russia: The Challenge of Judicial Reform, Westview Press, Boulder, 2000. Philip K. HITTI, Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, Çev. Salih TUĞ, İstanbul, Cilt III,1980. Philippe ARDANT, Institutions Politiques Constitutionnel, Paris, LGDJ, Onyedinci Baskı, 2005. et Droit Philippe CORCUFF, Siyasetin Büyük Düşünürleri: Siyaset Felsefesinde Eleştirel Güzergahlar, Çev. Aziz Ufuk KILIÇ, Versus Yayınları, İstanbul, 2008. Philippe RAYNAUD, “John Locke”, Çev. Necmettin Kâmil SEVİL, Siyaset Felsefesi Sözlüğü, Ed. Philippe RAYNAUD, Stephane RIALS, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003. Pierre CLASTRES, Devlete Karşı Toplum, Çev. Mehmet SERT ve Nedim DEMİRTAŞ, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1991. Pierre-Joseph PROUDHON, Mülkiyet Nedir?, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Çev.Devrim ÇETİNKASAP, 2015. Pitirim SOROKIN, SociaI and CulturaI Dynamics, New York: American Book Co, 1941. PLATON, Devlet, Çev. Selahattin EYÜBOĞLU, İş Bankası Kültür Yayınları,2010. PLATON, Sokrates'in Savunması, Çev. Ari ÇOKONA, İş Bankası Kültür Yayınları, 2012. Rabia SAĞLAM, “Bir Sivil İtaatsizlik Örneği Olarak Vicdani Ret”, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, Sayı. 16, İstanbul, 2007. Raffaele LAUDANI, Disobedience in Western Political Thought: A Genealogy, Cambridge, Cambridge University Press,2013. Rahmi ÇOBANOĞLU, Hukuk Felsefesi Notları, İUHF Yy., İstanbul, 1968. Ralp Allan SMITH, “Calvin’s Covenantal Pronomisianism”, Presbyterian Seminaries, Tokyo, 1994. Kaynaklar 601 Ray PETERS, “Locke”, Western Political Philosophers, Ed.: Maurice CRANSTON, London: The Bodley Head Ltd, 1998. Raymond PLANT, Modern Political Thought, Wiley-Blackwell, Oxford,1991, s. 253. Raymond WACKS, Hukuk Felsefesine Kısa Bir Giriş, Çev.Engin ARIKAN, Tekin Yay, İstanbul, 2013. Recai G. OKANDAN, “Devlet İktidarının Tahdidi ve Bu Hususta İleri Sürülen Muhtelif Noktai Nazarlar”, İ.Ü.H.F.M., c.XVII, S.1-2, 1951, ss.3-23. Recai G. OKANDAN, Umumi Amme Hukuku, İÜHF Yayınları: İstanbul,1976. Recai Galip OKANDAN, “Devlet ve Kuvvetlerin Tefriki”, İstanbul Barosu Mecmuası, XII, 1938. Recai Galip OKANDAN, “Devletin Şahsiyetinin Müessese Fikriyle İzahı”, İÜHFD, Cilt: 16, Sayı: 1-2, 1950, ss.88-96. Recai Galip OKANDAN, Umumi Amme Hukuku, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1976. Recai OKANDAN, “Devletin İktidar Unsurunun Vasıfları ve Bu Hususta İleri Sürülen Doktrinler”, İÜHFD, 1952, ss.555-581. Recep ARDOĞAN, “Teorik Temeller ve Tarihsel Gerilimler Arasında İslam Kültüründe Siyasal Muhalefet”, Cumhuriyet Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 2004, Cilt: VIII/ 2, ss.l7l-189. Recep BOZTEMUR, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu AYK, “Doğu’nun Hâl-İ Pür Melali ya da Şarkiyatçılığın Tarihsel, Siyasal Temelleri”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 2007, Bildiriler Kitabı, ss.47-52. Recep ÖZKAN, Bayram POLAT, “İtaat Kültürü ve Din”, ZfWT, Vol. 8, No. 3, 2016, ss.139-149. Recep ÖZKAN, Bayram POLAT, “Toplumsal Bir Değer Olarak Otorite”, ZfWT, Journal of World of Turks, Vol. 9 No. 3, 2017, ss. 109-125. Recep YUMUK,” İbn Haldun'da Devlet Görüşü”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 3 (1-2), 2010. Rene LOURAU, Bilinçaltında Devlet, Çev. Işık ERGÜDEN, Ayrıntı Yayınları, 2001, İstanbul. 602 Mehmet Güneş Reyhan, SUNAY, Tartışılan Egemenlik, Yetkin Yayınları, Ankara, 2007. Richard B FRIEDMAN, “Otorite”, Blacwell’in Siyasal Düşünce Ansiklopedisi, Ed. D. MILLER vd. Çev. B. PEKER ve N. KIRAÇ, Ankara: Ümit Yayıncılık, 1995, ss. 181-186. Richard E. FLATHMAN, “Legitimacy”, Eds., Robert E. GOODIN, Philip PETTIT, A Companion to Contemporary Political Phlilosophy, Oxford, Blackwell, 1992. Richard SENNETT, Otorite, Çev. Kâmil DURAND, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 1992. Rifat UÇAROL, “Sırp İsyanı ve Sırbistan Prensliği’nin Ortaya Çıkması”, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Cilt 11, Osmanlılar, İstanbul, 1993. Robert A. DAHL, Modern Political Analysis, Jersey: Prentice-Hall, 2002. Robert C GRADY, “Obligation, Consent and Locke’s Right to Revolution: Who Is to Judge?”, Canadian Journal of Political Science, C.9, Sa.2, 1976, ss.285-291. Robert C. SOLOMON, Adalet Tutkusu, Çev. Ertuğ ALTINAY, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 2004. Robert CARNEIRO, “A Theory of Origin of the State”, Readings in Anthropology, Edit., By, Jesse D. Jennings, E. Adamson Hoebel, Mc Graw- Hill Book Company, New York, 1972, ss.424-432. Robert COOPER, Ulus-Devletin Çöküşü, Çev. Berrin KARAHAN, Güncel Yayıncılık, İstanbul, 2005. Robert DAHL, “Power”, International Encyclopedia of The Social Sciences, Volume 12, Macmillan and Free Press, New York, 1968. Robert DAHL, Demokrasi ve Eleştirileri, Çev. Levent KÖKER, Türk Siyasi İlimler Derneği- Türk Demokrasi Vakfı Ortak Yayını, Ankara, 1993. Robert DAHL, Modern Political Analysis, Yale University Press, New Jersey, 1964. Robert GEORGE, In Defence of Natural Law, Oxford: University Press, 1999. Robert I. ROTBERG, State Failure and State Weakness in a Time of Terror, Washington D.C., 2003. Kaynaklar 603 Robert NOZICK, Anarşi, Devlet ve Ütopya, Ed. Murat BOROVALI, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2015. Robert STECKER, Interpretation and Construction (Art, Speech, and the Law), Oxford, Blackwell Publishing Ltd., 2003. Rod HAGUE, Martin HARROP, Shaun BRESLİN, Comparative Goverment and Politics, Macmillan Press, London, 1998. Rodney G. PEFFER, Marksizm, Ahlak ve Toplumsal Adalet, Çev. Yavuz ALOGAN, İstanbul, Ayrıntı Yayınları, 2001. Roger Bigelow MERRIMAN, The Rise of The Spanish Empire, The MacMillan Company, Volume 1,1918. Ronald COHEN “Introduction”, State Formation and Political Legitimacy, Edited by. Ronald COHEN, Judith D. TOLAND, Transaction Books, New Brunswick, Oxford, 1988. Ronald DWORKIN, “Liberalizm”, Liberaller ve Cemaatçiler, Çev. Eylem ÖZKAYA, Der. Andre BERTEN, Pablo De SILVEIRA ve Herve POURTOIS, Ankara, Dost Yayınevi, 2006. Ronald DWORKIN, A Matter of Principle, Harvard University Press, Cambridge, 1985. Ronald DWORKIN, Freedom’s Law: The Moral Reading of The American Constitution, Harvard University Press, USA, 1997. Ronald DWORKIN, Hukukun Hükümranlığı, Çev. Ertuğrul UZUN, Nora Kitap, 2018. Ronald DWORKIN, Academic, 2013. Taking Rights Seriously, Bloomsbury Ronald DWORKIN, The Arduous Virtue of Fidelity: Originalism, Scalia, Tribe and Nevre, Fordham Law Review, Vol. 65, 1997. Rosa Ehrenreich BROOKS, “Failed States, or The State as Failure?”, The University of Chicago Law Review, Cilt:72, Sayı:4, 2005. Rudolf STAMMLER, The Theory of Justice, Augustus M. Kelley Publishers– Rothman Reprints Inc, New York, New Jersey, 1969. Rukiye Akkaya KİA, Moderniteden Postmoderniteye Egemenlik ve Hukuk, Beta Basım Yayım, İstanbul, 2011. Sadia TABASSUM, “Combatants, not Bandits: The status of Rebels in Islamic Law”, International Review of the Red Cross, Vol. 93, No. 881,1985. 604 Mehmet Güneş Sadri Maksudi ARSAL, Türk Tarihi ve Hukuk, İÜHF Yayınları, İstanbul 1947. Sahir ERMAN, Askeri Ceza Kanunu, Üçdal Neşriyat, 1983. Saim ÜYE, Teoride ve Pratikte Hukuki Çoğulluk, Turhan Kitabevi, Ankara, 2013. Salih AYDIN, “Ebû Hanîfe’nın En Kapsamlı Yorumu: Kerrâmîye”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 19, 2012, ss. 131-148. Samuel FLEISCHACKER, Dağıtıcı Adaletin Kısa Tarihi, Çev. Gökhan MURTEZA, Pinhan Yy, 2013. Samuel FREEMAN, Rawls, Routledge, 2007. Selahattin HİLAV, 100 Soruda Felsefe El Kitabı, 4. Baskı, İstanbul, Gerçek Yayınevi, 1985. Selahattin KEYMAN, “Hukuki Pozitivizm”, AÜHFD, Yıl: 1978, Cilt: 35, Sayı: 1-4, ss. 17-55. Selda ÇAĞLAR, “Hukuk Devleti Açısından Hukuki BelirlilikHukuk Güvenliği İlişkisi”, Türkiye Barolar Birliği, Hukuk Güvenliği, Ankara, 2013. Selim ÇAPAR, Şükrü YILDIRIM, “Hobbes ve Locke’un Devlet Düşüncesine Katkıları”, Türk İdare Dergisi, Sayı: 474, Haziran 2012, ss.77-101. Selman DURSUN, “Türk Ceza Hukukunda Emrin İfasının Hukuki Niteliğinin Alman ve İtalyan Ceza Hukukuyla Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XVIII, Y. 2014, Sa. 2, ss.203-252. Selman KARAKUL, “Yeni Kuvvetler Ayrılığı Teorisi ve Türkiye’de Uygulanabilirliği”, İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2 (2), Güz 2015. Selman ÖĞÜT, “Başarısız Devlet Kavramının İncelemesi”, MÜHF – HAD, C. 19, S. 3,2013. Sevtap METİN, “Ronald Dworkin’in Hukuk Teorisinde Yorum Yaklaşımı”, G.Ü.H.F Mecmuası, Cilt: LXI, sayı 1-2, İstanbul 2003. Seydi ÇELİK, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet Algısı Bir Halil İnalcık Çözümlemesi, Kocaeli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 9, Ocak 2014, ss. 9-24. Seyfullah KARA, Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul, İz Yayıncılık, 2007. Kaynaklar 605 Seyyid SABIK, Fıkhü’s-Sünne. Çev. Mehmet YILMAZ, Pınar Yayınları, 2015. Sıddık Sami ONAR, İdare Hukukunun Umumi Esasları, İsmail Akgün Matbaacılık- Hak Kitabevi, 1966. Sibel YILMAZ, “Demokratik Hukuk Devletinde Sivil İtaatsizlik Olgusu”, 2014. Solmaz Zelyut HUNLER, Rawl ve MacIntyre: İki Adalet Arasında, Vadi Yy., Ankara, 1997. Stanley MILGRAM, “Behavioral Study of Obedience”, Journal of Abnormal and Social Psychology, 67, 4, 1963, ss.371–378. Stephanus Junius BRUTUS, “Vindiciae Contra Tyrannos” Çev. Mete TUNÇAY, Batı’da Siyasal Düşünceler Tarihi (Yeni Çağ), 4. Baskı, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011, ss.151-174. Steven LUKES, “İktidar ve Otorite”, Çev: Sabri TEKAY, in. Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi, Ed.Tom BOTTOMORE, Robert NISBET, Yayına Hazırlayan: Mete TUNÇAY, Aydın UĞUR, Ayraç Yy., Ankara, 1997. Stig JØRGENSEN, Hukuk ve Toplum, Çev. Ülker YÜKSELBABA ve Nazime BEYSAN, Donkişot Yay., İstanbul 2001. Stuart HALL, Yeni Zamanlar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul,1995. Sulhi DÖNMEZER, Sahir ERMAN, Ceza Hukuku, Der Yayınları, 2016. Suna KİLİ ve A. Şeref GÖZÜBÜYÜK, Türk Anayasa Metinleri, TİB Kültür Yay., İstanbul, 2000. Sururi AKTAŞ, Hayek’in Hukuk ve Adalet Teorisi, Liberte Yy., Ankara, 2001. Süleyman ATEŞ, “Sezar’ın Hakkı, Vatan Gazetesi, 26.12.2010. Sydney George FISHER, The Evolution of the Constitution of the United States, Philadelphia, J.B. Lippincott Company, 1897. Şahin YENİŞEHİRLİOĞLU, Hegel Felsefesinde Birey-ToplumDevlet İlişkisi, Ankara, Birey ve Toplum Yayınları, 1985. ŞEHRİSTANİ, El Milel vel Ninal, Tahkik. M.Seyyid KİLANİ, Beyrut, Cilt.1, 1975. Şemseddin SAMİ, Kâmûs-i Türkî, İkdam Matbaası, İstanbul, 1901. 606 Mehmet Güneş Şeniz ANBARLI, Baskıya Karşı Direnme Hakkı ve Sivil İtaatsizlik (Türkiye Örneği), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006. Şeref GÖZÜBÜYÜK, Anayasa Hukuku, Turhan Kitabevi, 12. Bas., Ankara 2003. Şeref GÖZÜBÜYÜK, Yönetsel Yargı, Turhan Kitabevi,2012. Şeref ÜNAL, “Yargı Bağımsızlığı”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt.37, Sayı.3, Eylül, 2004. Şeref ÜNAL, Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, Yetkin Yay., Ankara, 1997. Şükrü NİŞANCI, Sivil İtaatsizliğin Teorik Temelleri ve Meşruiyeti Meselesi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi,2000. Şükrü NİŞANCI, Sivil İtaatsizlik, Etkileşim Yayınları, 2012. Tacettin ŞİMŞEK, “Luther’in Teolojik ve Siyasi Düşünceleri, İslam Anlayışı” Haksöz Okulu, Aralık 2002. Takashi SHOGIMEN, “From Disobedience to Toleration: William of Ockham and the Medieval Discourse on Fraternel Correction”, The Journal of Ecclesiastical History, Vol.52, No.4, October 2001, Oxford University Press, ss.599-622. Talcott PERSONS, “ On the Concept of Political Power,” in. Class, Status and Power, Edited by Reinhard BENDIX and Seymour Martin LIPSET, The Free Press, New York, 1966. Talip KABADAYI, “Adalet Tasarımları”, HFSA, İstanbul, 20. Kitap, 2010. Talip KABADAYI, “Hakkaniyet” Adaletin Temelidir, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 15, 2013, ss. 4957. Talip TÜRCAN, Devletin Egemenlik Unsuru ve Egemenlikten Kaynaklanan Yetkileri, Ankara Okulu Yayınları, Ankara,2001. Talip TÜRKCAN, “Ülü’l-emr”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt. 42, 2012, ss.295-297. Tanıl BORA, “Şiddet ve Milliyetçilik Üstüne Bir Deneme”, Birikim, Sayı 195, Temmuz 2005. Tarık BİNAT, Disiplin ve Meslek Ahlakı, İstanbul, Yenilik Basımevi, 1958. Kaynaklar 607 Tarık ÖZBİLGEN, Hukukta Meşruiyet Meselesi Üzerine Bir Deneme, Anıl Matbaası, 1960, İstanbul. Tarık Zafer TUNAYA, Siyasi Müesseseler ve Anayasa Hukuku, 4. Baskı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1980. The American Heritage Dictionary, Boston, Houghton Mifflin Company, 4. Baskı, 2000, “Appendix I: Indo-European Roots”, the Christian Church Series, Oxford University Press, New York,2001. Théodore de BEZE, Du droit des Magistrats sur leurs subjets, Genève, Jacob Stoer, 1574. Thomas H. LITTLE, “Understanding Legislative Leadership beyond the Chamber: The Members’ Perspective”, Legislative Studies Quarterly, Vol.20, No.2, May 1995, ss. 269-289. Thomas HOBBES, De Cive Yurttaşlığın Felsefi Temelleri, Çev.Deniz ZARAKOLU, Belge Yayınları, 2018. Thomas HOBBES, Leviathan, Çev. Semih LİM, YKY, İstanbul, 1992. Thomas NAGEL, “Rawls on Justice”, Reading Rawls, Ed. Norman Daniels, New York, Basic Books, 1979. Thomas S. SCHROCK, “The Rights to Punish and Resist Punishment in Hobbes’s Leviathan”, The Western Political Quarterly, Cilt 44, No.4, 1991. Thommas E. PATTERSON, The American Democracy, McGraw Hill, New York, 10. Baskı, 2010. Thurman Lee HASTER, “Sovereignty”, Christopher Berry Gray (Editor), Philosophy of Law, Volume 2: K-Z, Garland Publishing, New York, 1999, ss. 824-826. Timur DEMİRBAŞ, Ceza Hukuku Genel Hükümler, Seçkin Yayınları, 2012. Tobias DEBIEL, Dieter REINHARDT, “Staatsverfall und Weltordnungspolitik: analytische Zugaenge und politische Strategien zu Beginn des 21. Jahrhunderts”, Nord-Süd-aktuell, 3/2004. Tom CAMPBELL, Justice, 3rd Edition, Newyork, Palgrave Macmillan, 2010. Tom SORELL, Luc FOISNEAU, Leviathan After 350 Years, Clarendon,2004. 608 Mehmet Güneş Tony COUTURE, “State”, Ed. Christopher Berry GRAY, Philosophy of Law, Volume 2: K-Z, Garland Publishing, New York, 1999, pp. 834- 837. Tunuslu HAYRETTİN PAŞA, Ülkelerin Durumunu Öğrenmek İçin En Doğru Yol, Çev.Kerim Suphi MUHAMMED, Büyüyenay Yay, 2014. Turgay CİN, “Yunanistan Anayasasında Temel Hak ve Özgürlüklerin Korunması”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 11, Sayı:2, 2009. TURSUN BEY, Târîh-i Ebü’l Feth, Haz. Mertol TULUM, Baha Matbaası, İstanbul, 1977. Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi, “Leon Duguit”, Cilt 33, Anadolu Yayıncılık, 1990, ss.1844-1845. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, “Haccâc B. Yûsuf Es-Sekafî”, 14ncü Cilt, 1996, ss. 427-428. Uğur MUMCU, “İngiliz Hukukunda Ultra Vires Kavramı”, AÜHFD, Cilt: 27, Sayı:1 – 2, Mart- Nisan 1970. Ulrich K. PREUSS, “Constitutional Power-Making for the New Polity: Some Deliberation of the Relation Between Constituent Power and the Constitution”, Cardozo Law Review, C. 14, 1993, ss. 639-660. Ulrich SCHNECKENER, State at Risk. Fragile Staaten als Sicherheits- und Entwicklungsproblem, SWP-Studie 43, Berlin, 2004. Umut KOLOŞ, “Hukuka Bakışta Başka Bir Boyut: Hukuk Fetişizimi, İş Dünyası ve Hukuk”, Prof. Dr. Tankut Centel’e Armağan, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2011, ss.765-788. Vahap COŞKUN, “Direnme Hakkı”, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi, 5. Kitap, İstanbul Barosu Yayınları, İstanbul, 2002. Vecdi AKYÜZ, Kur’an’da Siyasî Kavramlar, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1998. Vecdi ARAL, Hukuk Felsefesinin Temel Sorunları, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1991. Vecdi ARAL, Toplum ve Adaletli Yaşam, Legal Yayınevi, İstanbul, 1988, s.38. Vehbe ZUHAYLİ, İslâm Fıkıh Ansiklopedisi, Çev. Ahmet EFE vd. İstanbul, C. VIII, 1991. Kaynaklar 609 Veli URHAN, “Siyaset Felsefesinde Adalet, Eşitlik”, Özgürlük, Kaygı Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, Sayı 26, Bahar 2016. Veysel DİNLER, Devletin Suç İhdas Etme ve Cezalandırma Yetkisinin Sınırı, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013. Veysel GÜLLÜCE, “İnsan Allah'ın Halifesi midir?”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2001, Sayı: 15, ss. 169-214. Vlad CONSTANTİNESCO, Stéphane PIERRÉ-CAPS, Constitutionnel, Presses Universitaires de France, 2011. Droit W. D. J. Cargill THOMPSON, “Martin Luther ve ‘İki Krallık’, Der. D. THOMSON, Siyasi Düşünce Tarihi, Çev. A. Y. AYDOĞAN, Şule Yay., İstanbul, 1997 ss.40-61. W. Montgomery WATT, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi FIĞLALI, Ankara, 1981. Walter BENJAMIN, Şiddetin Eleştirisi Üzerine, Çev. Zeynep DİREK, Ece GÖZTEPE, İstanbul, Say yayınları, 2007. Walter HAMEL, Din ve Vicdan Hürriyeti, Çev. Servet ARMAĞAN, İstanbul, Güryay Matbaacılık, 1973. Wilhelm von HUMBOLDT, Devlet Faaliyetinin Sınırları, Çev. Bahattin SEÇİLMİŞOĞLU, Liberte Yy, Ankara, 2004. Will KYMLICKA, Çok Kültürlü Yurttaşlık, Azınlık Haklarının Liberal Teorisi, Çev. Abdullah YILMAZ, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1998. William Archibald DUNNING, “The Monarchomacs”, Political Science Quarterly, Vol. 19, No. 2, 1904, ss.277-301. William BLACKSTONE, Commentaries on the Laws of England in Four Books, Vol.1, Ed: George SHARSWOOD, Philadelphia, J.B. Lippincott Co., 1893, ss.23-97. William EBENSTEIN, Siyasi Felsefenin Büyük Düşünürleri, Çev. İsmet ÖZEL, 5. Baskı, İstanbul, Şule Yayınları, 2009. William GODWIN, Enquiry Concerning Political Justice, With Selections from Godwin's Other Writings, Ed. K.Codell Carter, Oxford, P. Clarendon, 1971, ss.38-94. William HALE, Türkiye’de Ordu ve Siyaset, Cev. Ahmet FETHİ, İstanbul, 1996. 610 Mehmet Güneş William T. BLACKSTONE, Political Philosophy: An Introduction, Thomas Y. Crowell Company, USA, 1973. Wolfang FIKENTSCHER; “Democracy – A Primer”, Law and State, Vol. 49/50, 1994. Yahya Kazım ZABUNOĞLU, Kamu Hukukuna Giriş, AÜHF Yayınları, Ankara, 1973. Yahya ZABUNOĞLU, Bir Hukuk ve Siyasal Bilim Problemi Olarak Devlet Kudretinin Sınırlandırılması, AÜHF Yayını, Ankara, 1963. Yasemin IŞIKTAÇ, Hukuk Felsefesi, 3. Baskı, Filiz Yy. İstanbul, 2010. Yaşar AYDINLI, Farabi, İslami Araştırmalar Merkezi, İstanbul, Kasım 2008. Yaşar SALİHPAŞAOĞLU, Din ve Devlet Arasındaki İktidar Mücadelesi: Avrupa Örneği, Ankara, Adalet Yayınevi, 2014. Yavuz ATAR, Türk Anayasa Hukuku, Konya Mimoza Yay., 2009. Yıldırım TORUN, Hugo Grotius’un Hukuk ve Siyaset Felsefesi, İstanbul, Kaknüs Yayınları, 2005. Yılmaz ALİEFENDİOĞLU, “Direnme Hakkı”, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan Hakları, Ed. Yasemin ÖZDEK, TODAİE, 2002. Yılmaz ALİEFENDİOĞLU, “Türk Anayasa Mahkemesi’nin Hukuk Devleti Anlayışı”, HFSA/3, 1995. Yusuf Has HÂCİB, Kutadgu Bilig II, Çev: Reşit Rahmeti ARAT, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998. Yusuf İMAMAOĞLU, “Muhalefet”, İslami Yorum Dergisi, Sayı: 6, 2011. Yusuf Şevki HAKYEMEZ, Mutlak Monarşilerden Günümüze Egemenlik Kavramı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2004. Yves SANTAMARIA, “Ulus-Devlet: Bir Modelin Tarihi”, Çev. Siren İDEMEN, Uluslar ve Milliyetçilikler, Haz. Jean LECA, Metis Yayınları, İstanbul,1998. Zafer GÖREN, Anayasa Hukukuna Giriş, Barış Yay., İzmir, 1997. Zaryab IQBAL ve Harvey STARR, “Bad Neighbors: Failed States and Their Consequences”, Conflict Management and Peace Science, Sayı:25, 2008. Kaynaklar 611 Zehra ODYAKMAZ, Ümit KAYMAK, İsmail ERCAN, İdari Yargı, Themis Yy, 2009. Zühtü ARSLAN, “Anayasalar ve Meşruluk Sorunu”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı:30, Yıl:5, 1999. Zühtü ARSLAN, “Devletin Hukuku, Hukuk Devleti ve Özgürlük Sarkacı”, HFSA, Yay. Haz. Hayrettin ÖKÇESİZ, Sa. 6, 2003. Zühtü ARSLAN, Anayasa Teorisi, Seçkin Yayınları, Ankara, 2008.

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS

Log In

ADALET VE DEVLETE İTAAT

ADALET VE DEVLETE İTAAT

Related Papers

RELATED PAPERS

RELATED TOPICS