ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ 2 (ΑΕΠΕΛ2) Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης Καλαμάτα, 1-4 Νοεμβρίου 2017 Επιστημονική επιμέλεια: Μαρία Ξανθοπούλου – Αιμιλία Μπάνου – Ελένη Ζυμή – Ευγενία Γιαννούλη Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου – Αναστασία Κουμούση ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ • ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ 2 (ΑΕΠΕΛ2) Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης Καλαμάτα, 1-4 Νοεμβρίου 2017 Επιστημονική επιμέλεια: Μαρία Ξανθοπούλου – Αιμιλία Μπάνου – Ελένη Ζυμή – Ευγενία Γιαννούλη Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου – Αναστασία Κουμούση ΚΑΛΑΜΑΤΑ 2020 Γενική επιμέλεια έκδοσης: ΜΑΡΙΑ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ ISBN: 978-960-89611-8-0 2020 © Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Aπαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, καθώς και η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη, σύμφωνα με τον Νόμο 2121/1993 και τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. Συντελεστές της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης «Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο» (ΑΕΠΕΛ2) Επιστημονική Επιτροπή Οργανωτική Επιτροπή ΕΥΓΕΝΙΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου † ΒΑΣΩ ΠΕΝΝΑ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΕΥΓΕΝΙΑ ΓΙΑΝΝΟΥΛΗ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΕΛΕΝΗ ΖΥΜΗ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΑΝΝΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΑΡΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας ΕΛΕΝΗ ΖΥΜΗ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΚΑΣΙΜΗ Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας ΑΙΜΙΛΙΑ ΜΠΑΝΟΥ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΕΡΩΦΙΛΗ-ΙΡΙΣ ΚΟΛΙΑ Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας ΜΑΡΙΑ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΚΟΥΜΟΥΣΗ Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας ΙΩΑΝΝΑ ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΗΛΙΤΣΗ-ΚΕΧΑΓΙΑ Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας ΑΙΜΙΛΙΑ ΜΠΑΝΟΥ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΑΝΔΡΕΑΣ ΝΤΑΡΛΑΣ Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας ΜΑΡΙΑ ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΝΤΟΥ Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας † ΒΑΣΩ ΠΕΝΝΑ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΙΜΩΣΙ Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων ΙΩΑΝΝΑ ΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Διοργάνωση Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου – Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ x ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ xi ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ xvi Α. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΩΝ ΕΦΟΡΕΙΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Παναγιώτα Κασίμη Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας. Το έργο των ετών 2015-2017 3 Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αρκαδίας, 2015-2017 15 Ευαγγελία Πάντου Το αρχαιολογικό έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λακωνίας 25 Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας κατά τα έτη 2014-2017 39 Ερωφίλη-Ίρις Κόλια Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας τα έτη 2015-2017 53 Αναστασία Κουμούση Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας στην Αχαΐα και στην Ηλεία στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013 67 Ανδρέας Ντάρλας Το έργο της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας στην Πελοπόννησο κατά την πενταετία 2013-2017 81 Αγγελική Σίμωσι Το έργο της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων στην Πελοπόννησο 93 Β. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ Βασίλης Τασίνος Μυκηναϊκή Κόρινθος. Ο εντοπισμός και η έρευνα των προϊστορικών καταλοίπων στο πλαίσιο του έργου της Ολυμπίας Οδού 105 Χριστοφίλης Μαγγίδης – Νικόλαος Λιανός Η αρχαιολογική ανακάλυψη και ταύτιση του ανακτορικού θρόνου των Μυκηνών 115 Michaela E. Zavadil Τhe acropolis of Pheneos (Arcadia) in the Middle Helladic period. Preliminary results of the Greek-Austrian excavations, 2011-2013 129 Claire Burke Pheneos pottery: provenance and production technology 137 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ Β΄ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ, ΚΑΛΑΜΑΤΑ, 1-4 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2017 v Γαρυφαλλιά Σμέρου O προϊστορικός οικισμός στη θέση Άγιος Κωνσταντίνος στο Στάδιο Τεγέας 145 Αγγελική Καζνέση – Χρυσάνθη Κονταξή – Ελένη Στραβοπόδη Από σπηλιά σε σπηλιά. Δύο νεολιθικά σπήλαια σε συνάρτηση στο Αλεποχώρι Λακωνίας 157 Corien W. Wiersma – Sofia Voutsaki – Wieke de Neef – Adamantia Vasilogamvrou The Ayios Vasilios Survey Project. Preliminary results 167 Mieke Prent – Stuart MacVeagh Thorne – Athanasios Themos – Elena Zavvou Kastraki Keratitsas. An Early Helladic fortification in an upland plateau of Laconia 179 Γεώργιος Τσιαγγούρης Πρωτοελλαδικός κεραμικός κλίβανος στη Σπάρτη. Η περίπτωση του οικοπέδου Σταυρόπουλου, Οδ. Παντανάσσης, Ο.Τ. 147 187 Αιμιλία Μπάνου Το μινωικό ιερό κορυφής στον Άγιο Γεώργιο στο Βουνό Κυθήρων. Τα νεότερα αποτελέσματα της έρευνας (2015) 199 Evangelia Malapani – Sharon R. Stocker – Salvatore Vitale – Calla McNamee – Hüseyin Öztürk – Anna Michopoulou Excavations at the Early Helladic site at POTA Romanou 2014-2015 207 Γκέλυ Φράγκου Μια νέα θέση πρωτοελλαδικής εποχής στη Μεσσηνία 217 Χριστίνα Μαραμπέα Ανασκαφικές εργασίες της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας στον θολωτό τάφο Κάμπου Αβίας, 2014-2015 225 Birgitta Eder – Jasmin Huber – Erofili-Iris Kolia – Panaghiotis Moutzouridis – Kostas Nikolentzos – Andreas Vött New research at Kleidi-Samikon 233 Ερωφίλη-Ίρις Κόλια – Ανδρέας Σπυρούλιας Στοιχεία οργάνωσης και χρήσης του χώρου στον πρωτοελλαδικό οικισμό της Κερύνειας στην Αχαΐα 247 Κωνσταντίνα Ακτύπη Οικισμός της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην περιοχή Κοτρώνι της Πάτρας 257 Βασίλης Αργυρόπουλος Προϊστορικός οικισμός Ντασκά Τριταίας στην Αχαΐα. Μια πρώτη προσέγγιση 271 Γ. ΚΛΑΣΙΚΗ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Αγλαΐα Κουτρομπή – Παναγιώτα Κασίμη – Χριστίνα Πιπίλου Υπόγειοι θαλαμοειδείς καμαροσκεπείς τάφοι της ρωμαϊκής Κορίνθου 285 Ελένη Κόρκα – Παρασκευή Ευαγγέλογλου Αρχαία Τενέα. Συστηματική ανασκαφική έρευνα στο Χιλιομόδι Κορινθίας, 2013-2017 295 Κωνσταντίνος Κίσσας – Βασίλειος Παπαθανασίου – Δήμητρα Ανδρίκου Αρχαίο θέατρο Σικυώνος. Αποτελέσματα της ανασκαφής 2014-2016 305 Ζωή Σπυράντη – Αθανάσιος Τσιόγκας Ο ρόλος του ανδρώνα στην κλασική οικία της Σικυώνας 313 Φωτεινή Μπαλλά – Αθανάσιος Τσιόγκας Παρόδιο νεκροταφείο στη Σικυώνα: τυπολογία τάφων, ταφικά μνημεία και έθιμα ταφής 323 Δήμητρα Σαρρή Λουτρό των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων στο Δερβένι Κορινθίας: η ανασκαφή και οι εργασίες προστασίας του χώρου 333 vi ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ 2 Ευαγγελία Κυριαζή – Βασιλική Βαλάντου – Νίκος Ζαχαριάς Τεχνολογική μελέτη δομικών υλικών του ρωμαϊκού λουτρού στο Δερβένι Κορινθίας 343 Γεώργιος Καλλής Κεραμικοί κλίβανοι Καμαρίου Κορινθίας 353 Ζωή Ασλαματζίδου-Κωστούρου – Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης – Σωτήριος Ραπτόπουλος Αποτελέσματα και προοπτικές του πενταετούς προγράμματος ανασκαφικής έρευνας της ρωμαϊκής έπαυλης Κατουνίστρας Λουτρακίου 367 Bασίλης Λαμπρινουδάκης – Ευάγγελος Καζολιάς – Sebastian Prignitz Η Αφροδίτη, η Θέμις και οι ναοί Λ και L στο Ασκληπιείο Επιδαύρου 377 Mαρία Σοφικίτου Ανασκαφή περιόδου 2008-2009 στην Αρχαία Αγορά του ιερού του Ασκληπιού στην Επίδαυρο 395 Αλεξάνδρα Σ. Σφυρόερα Η συγκρότηση της πόλεως τῶν Ἐπιδαυρίων. Τεκμήρια από το ιερό Απόλλωνος Μαλεάτα και Ασκληπιού 405 Ελένη Σαρρή Ερευνώντας το αδριάνειο υδραγωγείο στην περιοχή του Άργους 417 Ευαγγελία Αργυροπούλου – Ιωάννα Αρανίτου Νομισματικές μαρτυρίες από τον αρχαιολογικό χώρο Μαντίνειας Αρκαδίας 429 Χαρά Γ. Γιαννακάκη – Αφροδίτη Π. Βλάχου Το ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου στην ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης. Η παλαιότερη έρευνα και τα νέα ανασκαφικά δεδομένα 441 Γουλιέλμος Ορεστίδης Νέα στοιχεία για το Κυκλοτερές Οικοδόμημα στην ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης και το πρόσφατο αναστηλωτικό έργο 453 Μαρία Τσούλη Ανασκαφή νέου ρωμαϊκού ταφικού μνημείου στην πόλη της Σπάρτης. Συμβολή στη μελέτη της τοπογραφίας της αρχαίας πόλης 463 Γεώργιος Δουλφής Ιωνικά κιονόκρανα από τη ρωμαϊκή και υστερορωμαϊκή Λακωνία: τυπολογία, τεχνοτροπία, τεχνολογία 479 Ευαγγελία Μαλαπάνη Το ιερό του Απόλλωνος Κορύθου στη Λογγά Μεσσηνίας 489 Ερωφίλη-Ίρις Κόλια – Ζαχαρούλα Λεβεντούρη – Τώνια Μουρτζίνη Αρχαίο Γυμνάσιο Ολυμπίας. Νέες ανασκαφικές έρευνες 499 Sandra Zipprich Horse and carriage in cult and logistics of the Sanctuary of Zeus at Olympia 511 Christa Schauer Μετάλλινα αντικείμενα από το «Δημόσιο Κέντρο» των Λουσών 517 Ζαχαρούλα Λεβεντούρη Αρχαίο θέατρο Πλατιάνας 525 Χρίστος Λιάγκουρας Παραθαλάσσια έπαυλη ύστερων ρωμαϊκών χρόνων στον Άγιο Αθανάσιο Κουρούτας Αμαλιάδας 533 Ευγενία Πουλημένου – Νίκος Πετρόπουλος Ανασκαφές αγροτικών εγκαταστάσεων στο πλαίσιο των μεγάλων έργων στη δυτική Αχαΐα. Συμβολή στην έρευνα μιας ταραγμένης περιόδου 541 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ Β΄ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ, ΚΑΛΑΜΑΤΑ, 1-4 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2017 vii Βασιλική Τσακνάκη Κεραμεικά εργαστήρια της Δύμης 553 Βύρων Αντωνιάδης Tabula Imperii Romani: Μια μεθοδολογική προσέγγιση στη ρωμαϊκή Πελοπόννησο 565 Δ. ΒΥΖΑΝΤΙΟ – ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ – ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Ελένη Μανωλέσσου Αρχιτεκτονικά γλυπτά μέλη Κάστρου Ακροκορίνθου (7ος-9ος αιώνας) 575 Rossana Valente Μια διαχρονική θεώρηση της κεραμικής παραγωγής: οικονομικές τάσεις στη βυζαντινή Κόρινθο 585 Anastasia Vassiliou Burial topography and funerary practices in Early Byzantine Argos: evidence from the North Cemetery 597 Χρήστος Σταυράκος – Ευαγγελία Πάντου Μια άγνωστη έμμετρη μεσοβυζαντινή επιγραφή από την Τρύπη Ταϋγέτου 609 Αγγελική Μέξια Νεότερα στοιχεία για δύο βυζαντινούς ναούς της Μάνης μετά τις εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013 621 Παναγιώτα Σκάγκου Αποκαλύπτοντας και αναδεικνύοντας μια γειτονιά της Άνω Πόλης Μονεμβασίας 633 Δανάη Χαραλάμπους Ο γραπτός διάκοσμος του καθολικού της Μονής Αγίου Ιωάννη Προδρόμου στη θέση Συντζάφι Χρυσάφων Λακωνίας (1625) 645 Τζούλια Παπαγεωργίου Το καθολικό της Μονής του Προφήτη Ηλία στη Δάφνη Γερακίου Λακωνίας: παρατηρήσεις στην αρχιτεκτονική και τον κεραμικό και γραπτό διάκοσμο 657 Γιώργος Μαυροφρύδης Τα λιθόκτιστα μελισσοκομεία της Μάνης 673 Σοφία Σάκκαρη Το νεκροταφείο του νάρθηκα του ναού Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στους Χριστιάνους Μεσσηνίας. Μια προκαταρκτική παρουσίαση 683 Μιχάλης Κάππας Ορθόδοξα μοναστήρια στη Μεσσηνία κατά τη διάρκεια της Φραγκοκρατίας 691 Αναστασία Κουμούση Άγιος Νικόλαος Αγριδίου. Συμβολή στην υστεροβυζαντινή ζωγραφική της Αχαΐας 701 Νικόλαος Βασιλάκης Η μαρτυρία της κεραμικής της ύστερης μεταβυζαντινής περιόδου από σωστικές ανασκαφές στην Πάτρα 713 Ε. ΕΡΕΥΝΕΣ ΣΤΟ ΠΛΑIΣΙΟ ΜΕΓAΛΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου – Παναγιώτα Κολιάτση – Θεώνη Χριστοφίλου – Γαρυφαλλιά Σμέρου Ηραιάτις Αρκαδίας. Νέα αρχαιολογικά δεδομένα 725 Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου – Θεώνη Χριστοφίλου – Παναγιώτα Κολιάτση – Γαρυφαλλιά Σμέρου Πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες στη Μαντινική Χώρα 735 viii ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ 2 Αφροδίτη Μαλτέζου – Πέρσα Χρηστάκου Νέα τοπογραφικά στοιχεία στην περιοχή της Σκάλας Λακωνίας 745 Μαρία Τσούλη – Νικολέτα Κουλογεωργίου Αρχαιολογικές έρευνες και εργασίες στο πλαίσιο τεχνικών έργων τρίτων στον Δήμο Ανατολικής Μάνης Π.Ε. Λακωνίας 757 Δημοσθένης Κοσμόπουλος – Μαριφίλη Βαλάκα Νέες θέσεις και ευρήματα από τις αρχαιολογικές έρευνες για την κατασκευή του αυτοκινητόδρομου «ΚόρινθοςΤρίπολη-Καλαμάτα» στη Μεσσηνία 773 ΣΤ. ΕΝΑΛΙΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ Γιάννης Χαιρετάκης Στον «δρόμο» για τις Κεγχρεές. Επανεξετάζοντας τους πύργους σε βραχονησίδες του Σαρωνικού 787 Δέσποινα Κουτσούμπα Η έρευνα στον βυθισμένο προϊστορικό οικισμό στη θέση Λαμπαγιαννάς Αργολίδας 795 Παναγιώτα Γαλιατσάτου – Αγγελική Σίμωσι Πιλοτικό πρόγραμμα συντήρησης της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων σε συνεργασία με το ISCR της Ρώμης σε ενάλια αρχαιολογικά κατάλοιπα της Παλαιάς Επιδαύρου 805 Σταμάτιος Φριτζίλας Νεότερες έρευνες στη θέση Γραμμένο της Νήσου Πρώτης 817 Ζ. ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ, ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΩΝ Γεωργία Ήβου – Χαράλαμπος Αντωνιάδης Οι εργασίες διαμόρφωσης στον αρχαιολογικό χώρο της Ασίνης: στόχοι και απολογισμός 829 Παναγιώτα Σκιαδοπούλου Πρόταση διαχείρισης-ανάδειξης αρχαιολογικού χώρου Λυκόσουρας Αρκαδίας 841 Ευαγγελία Ελευθερίου Κάστρο Γερακίου Λακωνίας. Το πρόσφατο παράδειγμα μετατροπής ενός μεσαιωνικού οχυρωμένου οικισμού σε οργανωμένο αρχαιολογικό χώρο 853 Ευαγγελία Πάντου – Ιωάννα Σπηλιοπούλου Αποκατεστημένα μνημειακά σύνολα της Λακωνίας συμβουλεύονται το κοινό τους 863 Γιάννα Κατσουγκράκη Χαρτογραφώντας την αστική μνήμη στη νεότερη Σπάρτη: η νεοκλασική οικία Πλατάκου 875 Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά – Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου – Δήμητρα Πίκουλα – Δημοσθένης Κοσμόπουλος – Μαρία Ζαχαροπούλου Ο αναβαθμισμένος αρχαιολογικός χώρος του Ανακτόρου του Νέστορος και η λειτουργία του ως φορέα αειφόρου πολιτιστικής ανάπτυξης 885 Μαρία Κυλάφη – Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά – Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου – Ευαγγελία Μαλαπάνη – Κατερίνα Τζαμουράνη – Μαρία Τσουλάκου – Δήμητρα Πίκουλα – Αθανάσιος Κατάκος Η επανέκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Πύλου 895 Κατερίνα Τζαμουράνη – Μαρία Κυλάφη – Νατάσα Γλαράκη «Ήταν ένα μικρό καράβι». Μουσειοσκευή και οικογενειακός σάκος για το Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου 907 Δημοσθένης Κοσμόπουλος Το ψηφιακό πολιτιστικό απόθεμα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας 915 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΗΣ Β΄ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗΣ, ΚΑΛΑΜΑΤΑ, 1-4 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2017 ix Δημοσθένης Σβολόπουλος – Μαρία-Ευδοκία Βασενχόβεν – Αθανάσιος Κάλφας – Εμορφύλη Παντελιάδου – Βασίλης Σούλης – Σοφία Σπυροπούλου – Ελένη-Εύα Τουμπακάρη – Παναγιώτης Χατζημήτρος – Κυριάκος Ψαρουδάκης Το έργο της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων στο πλαίσιο της προστασίας και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου της Ολυμπίας κατά τα έτη 2012-2015 925 Μιχάλης Γκαζής – Μαριλένα Μεντζίνη Εφαρμογές τεχνολογιών πληροφορικής για την παρουσίαση αρχαιολογικών χώρων και μνημείων στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών 937 Ζωή Δημοπούλου – Γεώργιος Μαλαπέρδας – Νίκος Ζαχαριάς Χρήση Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων για την ψηφιακή αποτύπωση του Τείχους Δυμαίων και της ευρύτερης λιμνοθάλασσας και πρόταση διαχείρισής τους 943 Νικολίτσα Κουτσουμπελίτη Εκπαιδευτικές δράσεις της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας τα έτη 2016-2017 955 Η. ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ Βλάσιος Δεληστάθης – Ευφροσύνη Κούμπουλα – Ελένη Γεωργίου – Γεώργιος Καρβουντζής – Ευθυμία Θεοχάρη – Αργυρώ Τσίγκρη Απόσπαση, μεταφορά και αποθήκευση ανασκαφικών ευρημάτων από την Κορινθία για λόγους διάσωσης και ανάδειξής τους 965 Αργυρώ Τσίγκρη – Ελένη Γεωργίου – Ευθυμία Θεοχάρη – Κυριακή Καρπαθιωτάκη – Καλλιόπη Νέζη – Αγγελική Κανδρή – Δήμητρα Μπαλάφα – Γεώργιος Καρβουντζής Αναλυτικές μέθοδοι διερεύνησης της κατάστασης διατήρησης σε ανασκαφικά ευρήματα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κορινθίας 973 Αργυρώ Τσίγκρη – Ευφροσύνη Κούμπουλα – Βλάσιος Δεληστάθης Eπιτύμβιο σύνταγμα κούρων σε διπλή ταφή. Συντήρηση και μουσειακή ανάδειξη 983 Ελένη Γεωργίου – Ευφροσύνη Κούμπουλα Αρχαίο Θέατρο Σικυώνας. Διερεύνηση της κατάστασης διατήρησης και πιλοτική εφαρμογή νανοϋλικών 993 Κλειώ Παπάζογλου Η συντήρηση των τοιχογραφιών του Ι.Ν. Αγίου Αθανασίου στα Πίσσια Δ. Λουτρακίου-Αγίων Θεοδώρων 1001 Κλειώ Παπάζογλου Εργασίες συντήρησης και ανάδειξης στο τέμπλο του Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Νεμέας 1011 Αθανάσιος Κατάκος – Μαρία Κυλάφη – Ελένη Παλαμάρα – Νίκος Ζαχαριάς Συντήρηση και αναλυτικές μελέτες εκθεμάτων στο πλαίσιο της επανέκθεσης του Αρχαιολογικού Μουσείου Πύλου 1021 Μαριλένα Μεντζίνη Σωστικά μέτρα για την αποκατάσταση του ρωμαϊκού υδραγωγείου Πάτρας στην κοιλάδα της Αρόης 1033 Ελένη-Εύα Τουμπακάρη – Γεώργιος Λάγκας Το ρωμαϊκό υδραγωγείο στην κοιλάδα της Αρόης: κατασκευαστική ανάλυση, χαρακτηρισμός υπαρχόντων κονιαμάτων και σχεδιασμός κι εφαρμογή ενεμάτων και κονιαμάτων επισκευής 1043 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το πρώτο συνέδριο για το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο, καρπός συνεργασίας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, πραγματοποιήθηκε το 2012. Πρόθεση όλων ήταν ο θεσμός αυτός να εδραιωθεί ως αναπόσπαστο μέρος του διαλόγου για την αρχαιολογική έρευνα στην Πελοπόννησο, με συνέδρια που θα επαναλαμβάνονταν τακτικά, με ευρεία αναγνώριση από το επιστημονικό κοινό. Η Β΄ Επιστημονική Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ2) διοργανώθηκε πέντε χρόνια αργότερα από το Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών (ΤΙΑΔΠΑ) του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου στην Καλαμάτα. Στην πολυαναμενόμενη αυτή δεύτερη συνάντηση παρουσιάστηκε το έργο των Εφορειών Αρχαιοτήτων της Πελοποννήσου και των Εφορειών Ανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας και Εναλίων Αρχαιοτήτων στην Πελοπόννησο που είχε συντελεστεί στο μεταξύ, καθώς και ανακοινώσεις αρχαιολόγων, ιστορικών και συντηρητών που δραστηριοποιούνται στην Πελοπόννησο και στα Κύθηρα. Ειδικό θέμα της συνάντησης ήταν η διαχείριση του πολιτισμικού αποθέματος –αρχαιολογικών χώρων, μνημείων και συλλογών. Τη Β΄ Επιστημονική Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο στήριξαν, από τη θέση του μέλους της Επιστημονικής Επιτροπής, οι καθηγητές του ΤΙΑΔΠΑ Ευγενία Γιαννούλη, Νίκος Ζαχαριάς, Ελένη Ζυμή, Αιμιλία Μπάνου, Μαρία Ξανθοπούλου, †Βάσω Πέννα και Ιωάννα Σπηλιοπούλου, καθώς και οι πραϊστάμενοι των Εφορειών Αρχαιοτήτων της Πελοποννήσου, της Εφορείας Ανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας και της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου, Παναγιώτα Κασίμη, Ερωφίλη-Ίρις Κόλια, Αναστασία Κουμούση, Ευαγγελία Μηλίτση, Ανδρέας Ντάρλας, Ευαγγελία Πάντου, Άλκηστις Παπαδημητρίου και Αγγελική Σίμωσι. Στα πρακτικά θέματα της διοργάνωσης συνέδραμαν πολλοί καθηγητές και φοιτητές του ΤΙΑΔΠΑ, συμβάλλοντας στην ομαλή διεξαγωγή του τριημέρου. Την επικοινωνία με τους συνέδρους και την επιμέλεια του τόμου των περιλήψεων ανέλαβε η Μαρία Ξανθοπούλου, την επικοινωνία με τους χορηγούς και τους προμηθευτές ο Νίκος Ζαχαριάς, τη διαδικτυακή προβολή η λέκτορας Μαρία Κουρή, τη γραμματειακή υποστήριξη οι Σύλια Βαλάντου και Βάγια Παναγιωτίδη, την τεχνική υποστήριξη ο Γιώργος Μαλαπέρδας. Τη διοργάνωση στήριξαν οικονομικά το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, η Π.Ε. Μεσσηνίας, ο Δήμος Καλαμάτας και η TEMES A.E. Την επιστημονική επιμέλεια του τόμου των Πρακτικών ανέλαβαν οι Ευγενία Γιαννούλη, Ελένη Ζυμή, Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου, Αναστασία Κουμούση, Αιμιλία Μπάνου και Μαρία Ξανθοπούλου. Η Μαρία Ξανθοπούλου είχε επιπλέον την ευθύνη της κριτικής ανάγνωσης και του συμπληρωματικού ελέγχου όλων των κειμένων, της επικοινωνίας με τους συγγραφείς, της γενικής επιμέλειας της έκδοσης και της μορφοποίησης του τόμου. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στον Γιάννη Στόγια για τον συμπληρωματικό έλεγχο κειμένων που άπτονται της νομισματικής και της οικονομίας και στον Joseph Alexander MacGillivray για τον έλεγχο των αγγλικών κειμένων και περιλήψεων. Οι συμβολές κατανέμονται σύμφωνα με τις θεματικές ενότητες του συνεδρίου και, εντός αυτών, γεωγραφικά, ξεκινώντας από την περιφερειακή ενότητα της Κορινθίας και συνεχίζοντας με την Αργολίδα, την Αρκαδία, τη Λακωνία, τη Μεσσηνία, την Ηλεία και την Αχαΐα. Καταβλήθηκε προσπάθεια για σχετική ομοιομορφία των κειμένων, ενώ έγιναν δεκτές διαφοροποιήσεις των συγγραφέων σε ζητήματα ορθογραφίας και επιστημονικής ορολογίας. Ευχαριστούμε θερμά όλους τους συγγραφείς για τη συνεργασία τους. Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο είναι πλέον θεσμός. Παρά το κλίμα αβεβαιότητας που δημιουργούν οι υγειονομικές συνθήκες των τελευταίων μηνών θα συνεχίσουμε να εργαζόμαστε ώστε οι συναντήσεις για το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο και οι αντίστοιχες εκδόσεις να αποτελούν σταθερό σημείο αναφοράς για τους επιστήμονες που υπηρετούν την αρχαιολογική έρευνα και την πολιτισμική διαχείριση της περιοχής. Οι επιμελήτριες των Πρακτικών του ΑΕΠΕΛ2 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Κωνσταντίνα Aκτύπη Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας konst.aktypi@gmail.com Παναγιώτα Γαλιατσάτου Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων pgaliatsatou@culture.gr Δήμητρα Ανδρίκου Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας dimitra_andrikou@yahoo.gr Ελένη Γεωργίου Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας egeo78@gmail.com Βύρων Αντωνιάδης Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών vant@eie.gr Χαρά Γ. Γιαννακάκη Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας haragian@gmail.com Χαράλαμπος Αντωνιάδης Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας antonbabis@gmail.com Μιχάλης Γκαζής Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας mgkazis@culture.gr Ιωάννα Αρανίτου arion15879@gmail.com Νατάσα Γλαράκη nglaraki@yahoo.gr Βασίλης Αργυρόπουλος Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας vargiropoulos@culture.gr Βλάσιος Δεληστάθης Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας vdelistathis@culture.gr Ευαγγελία Αργυροπούλου evan.argyropoulou@gmail.com Ζωή Δημοπούλου Πανεπιστήμιο Αιγαίου zoidimopoul@gmail.com Ζωή Ασλαματζίδου-Κωστούρου Επίτιμη Διευθύντρια, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού nikos_zoe_k@hotmail.com Γεώργιος Δουλφής Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών gdoulfis@yahoo.gr Μαριφίλη Βαλάκα Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας marifily@gmail.com Ευαγγελία Ελευθερίου Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας eeleftheriou@culture.gr Βασιλική Βαλάντου Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου celiasitia@gmail.com Παρασκευή Ευαγγέλογλου Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς pevaggeloglou@culture.gr Μαρία-Ευδοκία Βασενχόβεν Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων mwassenhoven@culture.gr Νικόλαος Βασιλάκης Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας nikosvasilakis91@gmail.com Αφροδίτη Π. Βλάχου Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας afroditi.vlachou@yahoo.gr Νίκος Ζαχαριάς Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου zacharias@uop.gr Μαρία Ζαχαροπούλου zaxarmary@gmail.com Γεωργία Ήβου Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων georgia.ivou@yahoo.com xii ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ 2 Ευθυμία Θεοχάρη Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας theo_effie@yahoo.gr Χρυσάνθη Κονταξή Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας ckontaksi@culture.gr Αγγελική Καζνέση Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας akaznesi@culture.gr Έλενα Κόρκα Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς ekorka@culture.gr Ευάγγελος Καζολιάς Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας v.kazolias@gmail.com Γεώργιος Καλλής georgkallis@gmail.com Αθανάσιος Κάλφας Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων akalfas@culture.gr Αγγελική Κανδρή Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας kandri_angel@yahoo.gr Μιχάλης Κάππας Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας mgkappa@yahoo.gr Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας akarapanagiotou@culture.gr Γεώργιος Καρβουντζής Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας gkarvou1@gmail.com Κυριακή Καρπαθιωτάκη Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας linakarp@yahoo.gr Παναγιώτα Κασίμη Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας kassimigiota@yahoo.gr Δημοσθένης Κοσμόπουλος Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας dikosmopoulos@gmail.com Νικολέτα Κουλογεωργίου Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας nikgkoulogeorgiou@gmail.com Αναστασία Κουμούση Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας akoumousi@culture.gr Ευφροσύνη Κούμπουλα Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας froso_kouboula@yahoo.gr Αγλαΐα Κουτρομπή akoutrobi@gmail.com Δέσποινα Κουτσούμπα Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων dkutsumba@yahoo.com Νικολίτσα Κουτσουμπελίτη Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας nkoutsoumpeliti@culture.gr Μαρία Κυλάφη Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας mariakylafi@yahoo.gr Ευαγγελία Κυριαζή Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου kyriazievangelia@gmail.com Αθανάσιος Κατάκος Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας thkatak@gmail.com Γεώργιος Λάγκας glagas@tepikat.gr Γιάννα Κατσουγκράκη Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας gkatsoug@gmail.com Βασίλης Λαμπρινουδάκης Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών labrin@otenet.gr Κωνσταντίνος Κίσσας Universität Trier kissas@uni-trier.de Ζαχάρω Λεβεντούρη zleventouri@culture.gr Ερωφίλη-Ίρις Κόλια Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας erkolia@hotmail.com Παναγιώτα Κολιάτση Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας penykol@hotmail.com Χρίστος Λιάγκουρας Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας christosliagkour@gmail.com Νικόλαος Λιανός Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης nlianos@arch.duth.gr ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ xiii Χριστοφίλης Μαγγίδης Dickinson College maggidic@dickinson.edu Ανδρέας Ντάρλας Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας adarlas@culture.gr Ευαγγελία Μαλαπάνη Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας emalapani@gmail.com Γουλιέλμος Ορεστίδης gouores@yahoo.com Γεώργιος Μαλαπέρδας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου envcart@yahoo.gr Αφροδίτη Μαλτέζου Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας afrmaltezou@gmail.com Ελένη Γ. Μανωλέσσου Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων, Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών emanolessou@culture.gr Ελένη Παλαμάρα Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου el.palamara@gmail.com Εμορφύλη Παντελιάδου Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων epanteliadou@culture.gr Ευαγγελία Πάντου Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας epantou@culture.gr Χριστίνα Μαραμπέα Πανεπιστημιακή Ανασκαφή Σαλαμίνας chrmarabea@hotmail.com Τζούλια Παπαγεωργίου Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων julia.papageorgiou@gmail.com Γεώργιος Μαυροφρύδης Πανεπιστήμιο Αιγαίου mavrofridis@geo.aegean.gr Κλειώ Παπάζογλου Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας kpapazoglou@culture.gr Μαριλένα Μεντζίνη Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας marilena_mentzini@yahoo.gr mmentzini@culture.gr Βασίλειος Παπαθανασίου Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας jamesvpapathanasiou@yahoo.gr Αγγελική Μέξια Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας agmeksia@yahoo.com Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας evangeliamilitsi@yahoo.gr Τώνια Μουρτζίνη Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας amourtzini@culture.gr Δήμητρα Μπαλάφα Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας axeroysia@yahoo.gr Νίκος Πετρόπουλος Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας n_petrop@yahoo.gr Δήμητρα Πίκουλα Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας dimitrapikoula@gmail.com Χριστίνα Πιπίλου xpipilou@gmail.com Ευγενία Πουλημένου Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας evgepoulimenou@gmail.com Φωτεινή Μπαλλά Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών fbala@uoa.gr Σωτήρης Ραπτόπουλος Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων, Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών sgrapto@yahoo.com Αιμιλία Μπάνου Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου eban@otenet.gr Σοφία Σάκκαρη Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας sophiasakkari@yahoo.gr Καλλιόπη Νέζη Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας nezikalli@gmail.com Δήμητρα Σαρρή Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας dimitra.sari@gmail.com xiv ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ 2 Ελένη Σαρρή Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας el.sarri@yahoo.gr Αικατερίνη Τζαμουράνη Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας catzam@yahoo.gr Δημοσθένης Σβολόπουλος Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων dsvolopoulos@culture.gr Κωνσταντίνος Χ. Τζιαμπάσης prof.k.tziampasis@gmail.com Αγγελική Σίμωσι Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας asimosi@culture.gr Παναγιώτα Σκάγκου Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας gskagkou@gmail.com Παναγιώτα Σκιαδοπούλου Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών pskiad@otenet.gr Γαρυφαλλιά Σμέρου Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας garifalia.smerou@gmail.com Βασίλης Σούλης Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων vsoulis@culture.gr Μαρία Σοφικίτου Σωματείο «Διάζωμα» mrsfkt@yahoo.com Ιωάννα Σπηλιοπούλου Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου iaspi@otenet.gr Ζωή Σπυράντη Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας zoespyranti@yahoo.gr Σοφία Σπυροπούλου Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων sspiropoulou@culture.gr Ανδρέας Σπυρούλιας Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων andreas_spiroulias@yahoo.gr Ελένη-Εύα Τουμπακάρη Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων etoumpakari@culture.gr Βασιλική Τσακνάκη Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας vtsaknaki@gmail.com Γεώργιος Τσιαγγούρης Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας gtsiaggouris@yahoo.gr Αργυρώ Τσίγκρη Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας atsigkri@culture.gr Αθανάσιος Τσιόγκας Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας tsio_tom@yahoo.gr Μαρία Τσουλάκου Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας tsoulakou@yahoo.com Μαρία Τσούλη Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας mariatsouli@yahoo.gr Γκέλυ Φράγκου gelyfragoy11@hotmail.com Σταμάτιος Φριτζίλας Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας sfritzilas@gmail.com Γιάννης Χαιρετάκης yannischairetakis@gmail.com Δανάη Χαραλάμπους Εφορεία Αρχαιοτήτων Λακωνίας danaicharala@yahoo.gr Χρήστος Σταυράκος Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων chstavra@uoi.gr Παναγιώτης Χατζημήτρος Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων takis.xatzi@gmail.com Ελένη Στραβοπόδη Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας eleni.stravopodi@gmail.com Πέρσα Χρηστάκου Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών persachristakou@yahoo.com Βασίλης Τασίνος Εφορεία Αρχαιοτήτων Κορινθίας tvasilis7@yahoo.gr Θεώνη Χριστοφίλου Εφορεία Αρχαιοτήτων Αρκαδίας theoni.christophilou@gmail.com xv ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Κυριάκος Ψαρουδάκης Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων kpsaroudakis@culture.gr Sebastian Prignitz Austrian Academy of Sciences sebastian.prignitz@oeaw.ac.at Christa Schauer Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο ch.schauer27@aon.at Clare Burke Austrian Academy of Sciences Clare.Burke@oeaw.ac.at Wieke de Neef University of Ghent wieke.deneef@ugent.be Birgitta Eder Austrian Academy of Sciences birgitta.eder@oeaw.ac.at Jasmin Huber Austrian Academy of Sciences Jasmin.Huber@oeaw.ac.at Erofili-Iris Kolia Ephorate of Antiquities of Ilia erkolia@hotmail.com Stuart MacVeagh Thorne Netherlands Institute at Athens stuartthorne@cybercom.net Evangelia Malapani Ephorate of Antiquities of Messenia emalapani@gmail.com Calla McNamee American School of Classical Studies at Athens cmcnamee@ucalgary.ca Anna Michopoulou Ephorate of Antiquities of Messenia annamichopoulou2004@hotmail.com Panaghiotis Moutzouridis Hellenic Ministry of Culture and Sports pmoutzouridis@culture.gr Kostas Nikolentzos National Archaeological Museum knikolentzos@culture.gr Lea Obrocki Johannes Gutenberg-Universität Mainz L.Obrocki2@geo.uni-mainz.de Hüseyin Öztürk College Year in Athens huseyincinar.ozturk@gmail.com Mieke Prent Vrije Universiteit Amsterdam a.prent@vu.nl Sharon R. Stocker University of Cincinnati sharon.stocker@uc.edu Athanasios Themos Epigraphic Museum themos.athanasios@gmail.com Rossana Valente British School at Athens r.valente@bsa.ac.uk Adamantia Vasilogamvrou Archaeological Society at Athens adapanvas@gmail.com Anastasia Vassiliou Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας a.vasiliou@culture.gr Salvatore Vitale Università di Pisa salvatore.vitale@for.unipi.it Andreas Vött Johannes Gutenberg-Universität Mainz voett@uni-mainz.de Sofia Voutsaki University of Groningen s.voutsaki@rug.nl Corien W. Wiersma University of Groningen c.w.wiersma@rug.nl Michaela Zavadil Austrian Academy of Sciences Michaela.Zavadil@oeaw.ac.at Elena Zavvou Epigraphic Museum ezavvou@culture.gr Sandra Zipprich Philipps-Universität Marburg sandrazipprich@googlemail.com ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΑ ΑΑΑ ΑΒΜΕ ABSA ΑΔ AE ΑΕΘΣΕ ΑΕΜΘ Agora AJ AJA AK ASAA AURA BABesch BAR BCH BÉFAR BF BICS BMGS BNJ BSRLL BZ CA CCEC CIG CIL CMGΑ Corinth CorsiRav CRAI CSCA CSHB DHA DOP ΔΧΑΕ EMC ΕΕΒΣ ΕΕΘΣ ΕΕΦΣΠΑ Εργον GOThR HeJMEC HSPh IG JAS JdI JFA JGA Archäologischer Anzeiger Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος Annual of the British School at Athens Αρχαιολογικόν Δελτίον Αρχαιολογική Εφημερίς Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και Θράκη The Athenian Agora. Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens The Archaeological Journal American Journal of Archaeology Antike Kunst Annuario della Scuola Archeologica di Atene e delle Missioni Italiane in Oriente Athens University Review of Archaeology Bulletin Antieke Beschaving British Archaeological Reports Bulletin de Correspondence Hellénique Bibliothèque des Écoles françaises d’Athènes et de Rome Byzantinische Forschungen Bulletin of the Institute of Classical Studies Byzantine and Modern Greek Studies Byzantinisch-neugriechische Jahrbücher Bulletin de la Societé Royale des Lettres de Lund Byzantinische Zeitschrift Cahiers archéologiques Cahiers du Centre d’Études Chypriotes Corpus Inscriptionum Graecarum Corpus Inscriptionum Latinarum Conservation and Μanagement of Archaeological Sites Corinth. Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens Corsi di cultura sull’arte ravennate e bizantina Comptes-rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres (Paris) California Studies in Classical Antiquity Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae Dialogues d’histoire ancienne Dumbarton Oaks Papers Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Échos du monde classique: Classical Views Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Επιστημονική Επετηρίδα Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Το Έργον της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Greek Orthodox Theological Review Hellenic Journal of Music Harvard Studies in Classical Philology Inscriptiones Graecae Journal of Archaeological Science Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts Journal of Field Archaeology Journal of Greek Archaeology ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ JHS JMA JÖAI JÖB JRA JRGZM JRS JWAG Lerna LIMC MDAI(A) MDAI(I) MÉFRA MMS NC OJA ÖJh OpAth OpRom Opuscula ΠΑΕ PG RCRFA RDAC RE REG RIA RPC SBBer SEG SIMA SoSchrÖAI ThesCRA ΤΜ ZPE Journal of Hellenic Studies Journal of Mediterranean Archaeology Wissenschaftlicher Jahresbericht des Österreichischen Archäologischen Instituts Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik Journal of Roman Archaeology Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz Journal of Roman Studies The Journal of the Walters Art Gallery Lerna. A Preclassical Site in the Argolid. Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens Lexikon Iconographicum Mythologiae Classicae Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung Istanbuler Mitteilungen / Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung Istanbul Mélanges de l’École française de Rome, Antiquité Metropolitan Museum Studies The Numismatic Chronicle Oxford Journal of Archaeology Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Instituts in Wien Opuscula Atheniensia Opuscula Romana Opuscula. Annual of the Swedish Institutes in Athens and Rome Πρακτικά της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας Patrologia Graeca Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta Report of the Department of Antiquities Cyprus Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft Revue des études grecques Rivista dell’Istituto Nazionale di Archeologia e Storia dell’Arte Roman Provincial Coinage Sitzungsberichte der Königlich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Supplementum Epigraphicum Graecum Studies in Mediterranean Archaeology Sonderschriften des Österreichischen Archäologischen Institutes Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum Travaux et Mémoires Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik xvii MICHAELA ZAVADIL The Acropolis of Pheneos (Arcadia) in the Middle Helladic period. Preliminary results of the Greek-Austrian excavations, 2011-2013* ΠΕΡΙΛΗΨΗ. Η ελληνο-αυστριακή ανασκαφή στην ακρόπολη της Φενεού αποκάλυψε τμήμα ενός μεσοελλαδικού οικισμού κάτω από το πρώιμο ελληνιστικό τείχος. Η χρήση της θέσης ξεκίνησε τη νεολιθική εποχή, όπως υποδηλώνει η συλλεχθείσα κεραμική, ενώ κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού δεν τεκμηριώνεται ανθρώπινη δραστηριότητα. Η Φενεός επανακατοικήθηκε κατά τη μεταβατική ΠE III/ME I φάση, με αδιάλειπτη ανθρώπινη παρουσία μέχρι τη μυκηναϊκή εποχή. Στο παρόν άρθρο γίνεται μια σύντομη, προκαταρκτική παρουσίαση των φάσεων κατοίκησης της θέσης με βάση τη στρωματογραφική ακολουθία, τα αρχιτεκτονικά λείψανα και τις βασικές κατηγορίες της ανευρεθείσας κεραμικής. Η ανασκαφή στη Φενεό είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς η θέση είναι μία από τις λίγες γνωστές της Μέσης Εποχής του Χαλκού στην ορεινή και δυσπρόσιτη κεντρική Πελοπόννησο. Arcadia is among the regions in the Peloponnese of which we have only limited knowledge regarding their history in the Bronze Age. Thanks to the work of Eleni Salavoura1 its development in the Late Bronze Age is now better understood, but we still have little information about the immediately preceding Middle Helladic (MH) period2. Excavations have taken place at several Middle Bronze Age sites in the peninsula’s inland regions, but many of them were only preliminarily published (e.g. Karvouni/Sphakovouni 3 , Mantineia/Gortsouli 4 , Stadio/Ayios Konstantinos 5 , Phigaleia/Kourdoumbouli 6 ), with Kavkania 7 being an exception (fig. 1). Erik Holmberg’s investigations at Asea/Palaiokastro were conducted in 1936-1938 and fully published in 1944, but are far from the publication standards of the 21st century8. A similar case is Malthi, which was excavated by Natan Valmin between 1926 and 19349. New research under the direction of Michael Lindblom just started in 201510. Of course, the ongoing excavations at the Sanctuary of Zeus on Mt. Lykaion, directed by Anna Karapanagiotou, Mary Voyatzis, and David Romano, must not be forgotten11. Other sites are known only by surveys and chance finds or were discovered during construction works [e.g. Tsoukka, Steno/Ayios Charalambos, Mesino, and Lakkomata in the basin of Archaia Pheneos or in its immediate vicinity12, as well as Dimitra/Troupes (Damari)13 and Dimitsana14]. Therefore, the excavations at the acropolis of Pheneos, on the western edge of the basin, conducted by the former 37th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities at Corinth (now Ephorate of * First and foremost I would like to thank K. Kissas (Ephorate of Antiquities of Corinth) and P. Scherrer (University of Graz, Institute of Antiquity) for permission to study and publish the Middle Helladic pottery from the excavations conducted in 2011-2013 at the acropolis of Pheneos. I am grateful to E. Alram-Stern, C. T. Burke, G. Forstenpointner, G. Kordatzaki, J. Kraschitzer, M. Lehner, C. Matzanas, R. Pritz, E. Trinkl, and G. Weissengruber for stimulating discussions. Research in Pheneos was financially supported by the Institute of Antiquity (University of Graz), the Institute for Aegean Prehistory (INSTAP), and the former Institute for Oriental and European Archaeology (Austrian Academy of Sciences). Last but not least I thank P. Kasimi, I. Tsigri, and V. Delistathis (Ephorate of Antiquities of Corinth), as well as G. Ladstätter (Austrian Archaeological Institute, Athens Branch) for their support. 1 Σαλαβούρα 2015. Salavoura (forthcoming). 2 Zavadil 2010, 160-162. Zavadil 2016, 458-459. 3 Alram-Stern 2004, 639-640. Σαλαβούρα 2015, 209-217 no. 47 (both with previous bibliography). 4 Σαλαβούρα 2015, 103-110 no. 14 (with previous bibliography). 5 Σαλαβούρα 2015, 124-127 no. 22 (with previous bibliography); see also the paper by G. Smerou in this volume (Σμέρου 2020). 6 Σαλαβούρα 2015, 180-183 no. 39 (with previous bibliography). See also Rambach 2010, 114, and Arapojanni 2002, 323-324. 7 Arapojanni et al. 2002. 8 Holmberg 1944. Σαλαβούρα 2015, 136-144 no. 29 (with previous bibliography). Forsén et al. 2017. 9 Valmin 1938. Χασιακού 2014. 10 Worsham et al. 2018. 11 http://lykaionexcavation.org/ (last access 03.06.2020). 12 Erath 1999a (with previous bibliography). Tausend 1999b, 333-337. Erath 1999b, 199-217, 219-223, 228-234. Erath 2000. Tausend – Erath 2002. Cf. also Σαλαβούρα 2015, 71-85 nos 2-5. In Lakkomata some MH III/LH I pottery was found but was not published. 13 Σαλαβούρα 2015, 217-221 no. 48 (with previous bibliography). 14 Σαλαβούρα 2015, 206-209 no. 46 (with previous bibliography). 130 MICHAELA ZAVADIL Antiquities of Corinth) in cooperation with the Austrian Archaeological Institute, Athens, and the former Institute of Archaeology (now Institute of Antiquity) of the University of Graz, under the direction of Konstantinos Kissas and Peter Scherrer, are expected to contribute to the better understanding of the Middle Bronze Age in the central Peloponnese. Prehistoric settlement remains were identified at Pheneos already in the 1950s and 1960s, when Evangelia Protonotariou-Deilaki conducted excavations at the Asklepieion, at the southeastern foot of the acropolis (fig. 2)15. In a trench north of the sanctuary she revealed a stratified Middle Bronze Age settlement sequence. In the preliminary report Protonotariou-Deilaki mentioned an apsidal building with a hearth and circular cavities for wooden columns supporting the roof, which was found at a depth of 1.52 m. Beneath this, 1.82 m under the modern surface, building remains of an earlier structure were also found. The Greek-Austrian excavations carried out on the saddle between the two summits of the acropolis and close to the chapel of Ayios Konstantinos in 2011-2013, under the supervision of Manfred Lehner, brought to light a stratified MH settlement sequence16 in Trenches A and AI underneath the Early Hellenistic city wall (figs 2-3). MH habitation started early in the Middle Bronze Age and lasted until the Shaft Grave Period. Based on the preliminary analysis of the complex stratigraphy, a sequence of at least three settlement phases is proposed (fig. 4).17 A wall found in the northern part of Trench A and traces of a second one in Trench AI were assigned to the earliest Middle Bronze Age phase (blue on the plan). Between them were several post holes and pits filled with ash. One of these pits contained a small storage jar half filled with pebbles. These must have been collected from a nearby streambed, since no pebbles are to be found on the acropolis18. 14C analyses of charcoal found in this stratum provide a 2-σ-calibrated radiocarbon date of 2190-1980 BC19, i.e. the transition from EH III to MH I20. This date is confirmed by the pottery (e.g. fragments of Bass Bowls and of several pedestal-footed cups21) (fig. 5). Unfortunately, some characteristic MH I pottery fragments were found only in later contexts: worth mentioning are a dark-on-light decorated body sherd of a narrow-necked jar with flaring rim, which has close parallels in Lerna V A and in the earliest deposits on the Aspis in Argos22, and a Solidly Painted and Burnished bowl with ribbed shoulder, which has also been found in Lerna V A23. The absence of typical EH III shapes (e.g. ouzo cups and tankards)24 implies that the Bronze Age settlement on the acropolis started in the transition from EH III to MH I. More substantial are the building remains of Phase 2 (red on the plan) (fig. 4) 25 . A wall running approximately north-south has been preserved, albeit damaged by a large medieval pit. Just before disappearing under the Late Classical fortification, the wall turns towards the east. On its east side this wall is accompanied by four post-holes, which may have held posts supporting a roof. Therefore, the sector east of the wall may have been an outdoor area, perhaps a courtyard. Three pits were presumably used for campfires or as hearths. The strata associated with these walls are not well preserved and unfortunately did not contain characteristic pottery fragments (mostly fragments of coarse storage jars and so-called ‘Adriatic’ pottery). A charcoal sample from a sandy stratum mixed with ashes covering the aforementioned pits yielded a radiocarbon date of 1870-1680 BC and can thus be attributed to the second half of the Middle Helladic period26. The beginning of Phase 3 (green on the plan)27 (fig. 4) is marked by the partial demolition of the north-south wall. The inhabitants of Pheneos replaced it by a new wall constructed immediately east of the old one. The building now had a different layout: some rooms seem to have been constructed east and west of the north-south 15 Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1961-1962, 60 with n. 6. Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1965. Middle and Late Neolithic as well as Chalcolithic pottery fragments found in a small test trench just above the natural ground are under study by E. Alram-Stern (Austrian Academy of Sciences). E. Protonotariou-Deilaki reported Early Helladic (EH) pottery from the Asklepieion as well as from the acropolis (Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1965, 159. Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 2001, 438). 17 Kissas et al. 2014, 144-151. 18 Organic residue analyses conducted by C. Debono Spiteri (University of Tübingen), will contribute to our understanding of the use of this jar. 19 Kissas et al. 2014, 147. 20 Rutter 2017, 17 table 2.1: EH III: 2200/2150-2050/2000 BC; MH I: 2050/2000-1900 BC. See also Cavanagh et al. 2016, 42: EH III/MH I transition: 2190-2060 BC. 21 Rutter 1995, 326-334, for early MH pedestal-footed cups see 328, 333–334. For MH I pedestal-footed cups with incised decoration, see Rambach 2007, 144-145 fig. 22, and Rambach 2011, 470, 472 fig. 12. See also Burke et al. 2021, fig. 3c-d. 22 Zerner 1978, 114 (B 1487/5), 117-118 (B 1486/5), pls 16-17, figs 14-15. Philippa-Touchais – Touchais 2011, 206 fig. 12.20, 208. Burke et al. 2021, fig. 3a 23 Zerner 1978, 68 (B 597/2), 192-193, fig. 4. Burke et al. 2021, fig. 3b. 24 Rutter 1995, 475. 25 Kissas et al. 2014, 147-148. 26 Kissas et al. 2014, 148. Rutter 2017, 17 table 2.1: MH II: 1900-1750 BC; MH III: 1750-1680 BC. 27 Kissas et al. 2014, 148-150. 16 THE ACROPOLIS OF PHENEOS (ARCADIA) IN THE MIDDLE HELLADIC PERIOD 131 wall. A corner of a wall immediately southeast of the Early Hellenistic fortification, which was found by the Ephorate during cleaning work in 2008-2009, might be part of this building, too. The layout of this building was soon modified: the two transverse walls in the north were demolished, and a new wall was constructed against the remainder of the wall running east (turquoise on the plan). Post-holes east of the north-south wall may belong to posts supporting a porch. Under this porch, an ash pit and two small cist graves were found, each containing the contracted burial of an infant aged six months or less28. A third child burial, an infant of the same age buried in a pit covered with a schist slab, lay immediately to the east outside the porch. The graves did not contain any grave goods. Bone samples from the infants buried in the cist graves were subjected to 14C-analysis: the children died in 1680-1510 and 1630-1500 BC29, i.e. in the early Mycenaean period30. These absolute dates are consistent with the pottery found in the stratum into which the tombs were cut, assuming that it is slightly older. The pottery includes several fragments of late Middle Helladic goblets, both in ‘Grey Minyan’ ware and in a buff version, well-known from several other sites, e.g. Asine and Mycenae31. A fine orange-brownish burnished kantharos has a close parallel in MH III Tsoungiza32. Some matt-painted fragments were also found, but no lustrous painted LH I or ‘Mainland Polychrome’ pottery. Storage jars and cooking pots complete the typical settlement assemblage. This building was abandoned and collapsed at an uncertain date, as the pottery associated with the destruction layer has not yet been examined. A circular pit had been opened into the dissolved mudbricks and was preliminarily dated to LH I/II by the excavators33. That the acropolis was not abandoned during the Late Bronze Age is confirmed by LH II and LH IIIA/B pottery fragments, which were found in postBronze Age layers in nearly all trenches34. Although Pheneos is situated in a remote part of the Peloponnese, its inhabitants had some contacts with other regions of Greece. Macroscopic examination of the pottery identified imports from Aegina, namely a mattpainted medium sized bowl with in-turned rim35 and a leg of a tripod cooking pot, both from Late Classical contexts (not from Trenches A/AI). Possible imports from the Corinthia and Central Greece were also identified macroscopically. Most of the pottery, however, appears to have been produced locally or broadly locally. Petrographic analysis carried out by Claire T. Burke36 (Austrian Academy of Sciences) showed that, with the exception of the imports from Aegina, the majority of the pottery was produced in the wider region of Pheneos. Neutron Activation Analysis by Hans Mommsen (University of Bonn), in collaboration with Johannes Sterba (Vienna University of Technology), will shed more light on the origin of the finer wares. Several overfired pottery fragments were found in the Phase 3 strata, but also in the earliest strata. These fragments, in association with specific manufacturing features that were identified37, may support the hypothesis of a possible (wider) local pottery production. The recent discoveries on the acropolis of Pheneos must be considered together with the settlement remains identified by Protonotariou-Deïlaki in the immediate vicinity of the Asklepieion (fig. 2). If both findspots belong to a single settlement this would support the hypothesis that it may have been the principal site of the basin, surrounded by smaller villages38. It should be emphasised that hitherto known prehistoric sites are not at the bottom of the basin, but on the higher foothills at its margins. This could be associated with the possible existence of a lake, which is mentioned in ancient sources and was also witnessed by travellers in the 18th and 19th centuries39. Klaus Kilian, however, identified the same settlement pattern in the Argolid and associated it with the intention of keeping the fertile plain devoid of buildings40. On the other hand, it is also possible that 28 The skeletons were studied by T. H. Schmidt-Schultz and M. Schultz (University of Göttingen), to whom I am very grateful for the above information. 29 Kissas et al. 2014, 149–150. 30 Rutter 2017, 17 table 2.1: LH I: 1680-1640 BC. Manning 2010, 23 table 2.2: LH I: 1700/1675-1635/00 BC. LH IIA: 1635/0-1480/70 BC. See also Lindblom – Manning 2011 (I thank J. Huber for drawing my attention to this article). 31 Cf. Dietz 1991, 62 nos 87-88, 63 fig. 15, 76-78 nos 173-179, 77 fig. 21. Cf. also Gauß – Lindblom, 2017, 11-12, and Burke et al. 2021, figs 4, 12, 13. 32 Rutter 1990, 399 no. 85, 432 fig. 12. 33 Kissas et al. 2014, 150. 34 For Mycenaean pottery fragments, see also Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1961-1962, 60 n. 6, and Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1965, 159. 35 Vollgraff 1906, 22 fig. 28. Siedentopf 1991, 77 no. 368, pl. 74. Philippa-Touchais 2007, 98 fig. 1.6, 100. Burke et al. 2021, fig. 9. For the rim profile cf. also Gauß – Kiriatzi 2011, 310, 457 fig. 79, 505 fig. 127 (KOL 135). 36 For preliminary reports on the petrography, see Burke 2020 (in this volume) and Burke et al. 2021. 37 Burke et al. 2021. 38 Alram-Stern 2010, 148-149. 39 Baker-Penoyre 1902. Stangl 1999. Bayer 2020. The existence of the MH settlement in the area of the later Asklepieion indicates that the lake (if it existed) did not encompass the entire basin, the bottom of which at its southern end is about 35 m lower than at the sanctuary, situated in the northern part of the basin. 40 Kilian 1984, 63. 132 MICHAELA ZAVADIL prehistoric settlements were covered by colluvial and alluvial deposits, as the example of the basin of Phlious proves41. For the Pheneatike, this issue can only be clarified by further investigations. BIBLIOGRAPHY Alram-Stern 2004: E. Alram-Stern, Die Ägäische Frühzeit. 2. Serie. Forschungsbericht 1975-2002. 2. Band. Die Frühbronzezeit in Griechenland mit Ausnahme von Kreta, Veröffentlichungen der Mykenischen Kommission 21, Wien 2004. Alram-Stern 2010: E. Alram-Stern, Aigeira and the beginning of the Middle Helladic period in Achaia, in: Philippa-Touchais et al. 2010, 143-150. Arapojanni 2002: X. Arapojanni, Neue archäologische Entdeckungen in der weiteren Umgebung von Olympia, in: H. Kyrieleis (ed.), Olympia 1875-2000. 125 Jahre deutsche Ausgrabungen. Internationales Symposion, Berlin 9.-11. November 2000, Mainz 2002, 317–329. Arapojanni et al. 2002: X. Arapojanni – J. Rambach – L. Godart, Kavkania. Die Ergebnisse der Ausgrabung von 1994 auf dem Hügel von Agrilitses, Mainz 2002. Baker-Penoyre 1902: J. Baker-Penoyre, Pheneus and the Pheneatiké, JHS 22 (1902), 228-240. Bayer 2020: P. Bayer, Pheneos in Arkadien und seine Stadtmauer. Ein hydrogeographisches Gedankenspiel, Forum Archaeologiae 94/III/2020. Burke 2020: C. Burke, Archaia Pheneos pottery. Provenance and production technology, in: Ξανθοπούλου et al. 2020, 137141. Burke et al. 2021: C. T. Burke – M. Zavadil – G. Kordatzaki, The chaîne opératoire of pottery traditions at Pheneos, Mainland Greece, Journal of Archaeological Science: Reports 35 (2021) (forthcoming). Casselmann 2010: C. Casselmann, Spuren des Menschen. Erkennen von Strukturen archäologischer Fundstreuungen, Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 183, Landschaftsarchäologische Untersuchungen im Becken von Phlious 1, Bonn 2010. Cavanagh et al. 2016: W. Cavanagh – C. Mee – J. Renard, Early Bronze Age chronology of mainland Greece: A review with new dates from the excavations at Kouphovouno, ABSA 111 (2016), 35-49. Dietz 1991: S. Dietz, The Argolid at the Transition to the Mycenaean Age. Studies in the Chronology and Cultural Development in the Shaft Grave Period, Copenhagen 1991. Erath 1999a: G. Erath, Die archäologische Forschung im Gebiet der antiken Stadt Pheneos, in: Tausend 1999a, 180-198. Erath 1999b: G. Erath, Archäologische Funde im Becken von Pheneos, in: Tausend 1999a, 199-237. Erath 2000: G. Erath, Neolithische und bronzezeitliche Keramik aus dem Becken von Pheneos in Arkadien, in: F. Blakolmer (ed.), Österreichische Forschungen zur Ägäischen Bronzezeit 1998. Akten der Tagung am Institut für Klassische Archäologie der Universität Wien, 2.–3. Mai 1998, Wiener Forschungen zur Archäologie 3, Wien 2000, 111-118. Felten et al. 2007: F. Felten – W. Gauß – R. Smetana (eds), Middle Helladic Pottery and Synchronisms. Proceedings of the International Workshop Held at Salzburg October 31st – November 2nd, 2004, Ägina-Kolonna Forschungen und Ergebnisse 1, Contributions to the Chronology of the Eastern Mediterranean 14, Denkschriften der Gesamtakademie 42, Wien 2007. Forsén et al. 2017: J. Forsén – H. Mommsen – C. Shriner, Some preliminary remarks concerning a Neutron Activation Analysis (NAA) study and fabric correlation of ceramic samples from Asea in Arcadia, Greece, in: Ε. Μέρμηγκα (ed.), Σπείρα. Επιστημονική συνάντηση προς τιμήν της Αγγέλικας Ντούζουγλη και του Κωνσταντίνου Ζάχου, Αθήνα 2017, 91108. Gauß et al. 2011: W. Gauß – M. Lindblom – R. A. K. Smith – J. C. Wright (eds), Our Cups Are Full: Pottery and Society in the Aegean Bronze Age. Papers Presented to Jeremy B. Rutter on the Occasion of his 65th Birthday, BAR International Series 2227, Oxford 2011. Gauß – Kiriatzi 2011: W. Gauß – E. Kiriatzi, Pottery Production and Supply at Bronze Age Kolonna, Aegina. An Integrated Archaeological and Scientific Study of a Ceramic Landscape, Contributions to the Chronology of the Eastern Mediterranean 27, Wien 2011. Gauß – Lindblom 2017: W. Gauß – M. Lindblom, Pre-Mycenaean pottery shapes of the Central Aegean: A new resource in development, in: Wiersma –Voutsaki 2017, 1-16. Holmberg 1944: E. J. Holmberg, The Swedish Excavations at Asea in Arcadia, Lund/Leipzig 1944. Kilian 1984: K. Kilian, Η διοικήτικη οργάνωση της Πύλου και η αρχαιολογική ιεραρχία των οικισμών της Αργολίδας στη μυκηναϊκή εποχή, in: Πρακτικά του Β΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Κυπαρισσία 27-29 Νοεμβρίου 1982, Πελοποννησιακά Παράρτημα 10, Αθήνα 1984, 55-68. Kissas et al. 2014: K. Kissas – M. Lehner – P. Scherrer, Pheneos 2012 und 2013. Bericht über die zweite und dritte Grabungsund Surveykampagne, JÖAI 83 (2014), 133-156. Lindblom – Manning 2011: M. Lindblom – S. W. Manning, The chronology of the Lerna shaft graves, in: Gauß et al. 2011, 140-153. Manning 2010: S. W. Manning, Chronology and Terminology, in: E. H. Cline (ed.), The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean (ca. 3000-1000 BC), Oxford 2010, 11-28. 41 Casselmann 2010, 213-215. THE ACROPOLIS OF PHENEOS (ARCADIA) IN THE MIDDLE HELLADIC PERIOD 133 Ξανθοπούλου et al. 2020: Μ. Ξανθοπούλου – Α. Μπάνου – Ε. Ζυμή – Ε. Γιαννούλη – Ά. Β. Καραπαναγιώτου – Α. Κουμούση (eds), Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο 2 (ΑΕΠΕΛ2), Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης, Καλαμάτα 14 Νοεμβρίου 2017, Καλαμάτα 2020. Philippa-Touchais 2007: A. Philippa-Touchais: Aeginetan matt painted pottery at Middle Helladic Aspis, Argos, in: Felten et al. 2007, 97-113. Philippa-Touchais – Touchais 2011: A. Philippa-Touchais – G. Touchais, Fragments of the pottery equipment of an Early Middle Helladic household from Aspis, Argos, in: Gauß et al. 2011, 203-216. Philippa-Touchais et al. 2010: A. Philippa-Touchais – G. Touchais – S. Voutsaki – J. Wright (eds), Mesohelladika. Μεσοελλαδικά: La Grèce continentale au Bronze Moyen. Η ηπειρωτική Ελλάδα στη Μέση εποχή του Χαλκού. The Greek Mainland in the Middle Bronze Age. Actes du colloque international organisé par l’École française d’Athènes, en collaboration avec l’American School of Classical Studies at Athens et le Netherlands Institute in Athens, Athènes 8-12 mars 2006, BCH Supplement 52, Athens 2010. Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1961-1962: Ε. Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη, Ανασκαφή Φενεού 1958, 1959, 1961, ΑΔ 17 (1961-1962), B΄, 57-61. Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 1965: Ε. Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη, Ανασκαφή Φενεού, ΑΔ 20 (1965), B΄1, 158-159. Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη 2001: E. Πρωτονοταρίου-Δεϊλάκη, Καταστροφές από σεισμούς και πλημμύρες στην Αρχαία Φενεό, in: Α. Αλεξανδρή – Ι. Λεβέντη (eds), Καλλίστευμα. Μελέτες προς τιμήν της Όλγας Τζάχου-Αλεξανδρή, Αθήνα 2001, 433438. Rambach 2007: J. Rambach, Investigations of two MH I burial mounds at Messenian Kastroulia (near Ellinika, ancient Thouria), in: Felten et al. 2007, 137-150. Rambach 2010: J. Rambach, Πρόσφατες έρευνες σε μεσοελλαδικές θέσεις της δυτικής Πελοποννήσου, in: Philippa-Touchais et al. 2010, 107-119. Rambach 2011: J. Rambach, Die Ausgrabung von zwei mittelhelladisch I-zeitlichen Grabtumuli in der Flur Kastroulia bei Ellinika (Alt-Thouria) in Messenien, in: E. Borgna – S. Müller-Celka (eds), Ancestral Landscapes. Burial Mounds in the Copper and Bronze Ages (Central and Eastern Europe – Balkans – Adriatic – Aegean, 4th–2nd millennium B.C.), Travaux de la Maison de l’Orient et de la Méditerranée 58, Lyon 2011, 463-474. Rutter 1990: J. B. Rutter, Pottery groups from Tsoungiza of the end of the Middle Bronze Age, Hesperia 59:2 (1990), 375-458. Rutter 1995: J. B. Rutter, The Pottery of Lerna IV, Lerna 3, Princeton 1995. Rutter 2017: J. B. Rutter, The temporal slicing and dicing of Minyan culture: A proposal for a tripartite division of a lengthier Greek Middle Bronze Age and the issue of nomadism at its beginning, in: Wiersma – Voutsaki 2017, 16-31. Σαλαβούρα 2015: E. Σαλαβούρα, Μυκηναϊκή Αρκαδία. Αρχαιολογική και τοπογραφική θεώρηση, Αθήνα 2015. Salavoura (forthcoming): E. Salavoura, Early Mycenaean Arkadia: Space and place(s) of an inland and mountainous region, in: B. Eder – M. Zavadil (eds), (Social) Place and Space in Early Mycenaean Greece. International Discussions in Mycenaean Archaeology, October 5-8, 2016, in Athens, Mykenische Studien 35, Wien (forthcoming). Siedentopf 1991: H. B. Siedentopf, Mattbemalte Keramik der Mittleren Bronzezeit, Alt-Ägina 4:2, Mainz 1991. Σμέρου 2020: Γ. Σμέρου, Ο προϊστορικός οικισμός στη θέση Άγιος Κωνσταντίνος στο Στάδιο Τεγέας, in: Ξανθοπούλου et al. 2020, 145-155. Stangl 1999: G. Stangl, Zur Hydrographie der Becken von Pheneos und Lousoi, in: Tausend 1999a, 28-35. Tausend 1999a: K. Tausend (ed.), Pheneos und Lousoi. Untersuchungen zu Geschichte und Topographie Nordostarkadiens, Grazer Altertumskundliche Studien 5, Frankfurt am Main 1999. Tausend 1999b: K. Tausend, Die Siedlungen im Gebiet von Pheneos, in: Tausend 1999a, 331-342. Tausend – Erath 2002: K. Tausend – G. Erath, Die Fundstelle Lakkomata im Grenzgebiet von Pheneos, Orchomenos und Kaphyai, JÖAI 71 (2002), 299-311. Valmin 1938: M. N. Valmin, The Swedish Messenia Expedition, Skrifter utgivna av kungl. humanistiska vetenskapssamfundet i Lund XXVI, Lund 1938. Vollgraff 1906: W. Vollgraff, Fouilles d’Argos. B. Les établissements préhistoriques de l’Aspis, BCH 30 (1906), 5-45. Wiersma – Voutsaki 2017: C. Wiersma – S. Voutsaki (eds), Social Change in Aegean Prehistory, Oxford/Philadelphia 2017. Worsham et al. 2018: R. Worsham – M. Lindblom – C. Zikidi, Preliminary report of the Malthi Archaeological Project, 20152016, Opuscula 11 (2018), 7-27. Χασιακού 2014: A. Χασιακού, Μεσοελλαδική κεραμική από τη Μεσσηνία. Η Μάλθη, in: Ι. Γιανναροπούλου (ed.), Πρακτικά Δ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Καλαμάτα 8-11 Οκτωβρίου 2010, Πελοποννησιακά Παράρτημα 31, Αθήνα 2014, 167-180. Zavadil 2010: M. Zavadil, The Peloponnese in the Middle Bronze Age: An overview, in: Philippa-Touchais et al. 2010, 152163. Zavadil 2016: M. Zavadil, Die Besiedlung der Peloponnes in der mittleren Bronzezeit: regionale und zeitliche Aspekte, in: G. Grabherr – B. Kainrath (eds), Akten des 15. Österreichischen Archäologentages in Innsbruck, 27. Februar – 1. März 2014, Innsbrucker Klassisch-Archäologische Universitätsschriften 9, Innsbruck 2016, 455-464. Zerner 1978: C. W. Zerner, The Beginning of the Middle Helladic Period at Lerna, unpublished PhD thesis, University of Cincinnati 1978. 134 MICHAELA ZAVADIL Fig. 1. MH sites in the Peloponnese mentioned in the text (OREA, Austrian Academy of Sciences). Fig. 2. The basin of Archaia Pheneos from NNE (© 2018 Google Earth). THE ACROPOLIS OF PHENEOS (ARCADIA) IN THE MIDDLE HELLADIC PERIOD Fig. 3. Pheneos, acropolis, excavated areas 2011–2015 (Ephorate of Antiquities of Corinth and University of Graz). Fig. 4. Pheneos, acropolis, plan of Trenches A/AI (Ephorate of Antiquities of Corinth and University of Graz). 135 136 MICHAELA ZAVADIL Fig. 5. Pheneos, acropolis, Trenches A/AI, pedestal-footed cup (photo J. Kraschitzer).