Re cen zje
I aR ty ku Ły Re cen zyj ne
Au gust Grab ski
„PRZECIW ANTYSEMITYZMOWI...” ALE TENDENCYJNIE
Adam Mich nik (wy bór, wstęp i opra co wa nie), Prze ciw an ty se mi ty zmo wi 1936–2009; to wa rzy stwo au to rów i Wy daw ców Prac na uko wych
uni ver si tas: kra ków 2010, t. 1, ss. 889; t. 2, ss. 1180; t. 3, ss. 1050
kwe stia sprze ci wu wo bec ra si zmu po win na być przed sta wia na w spo sób jak naj bar dziej obiek tyw ny ze wzglę du na ran gę etycz ną te go pro ble mu. nie za wsze jed nak się to
uda je. Świa dec twem te go sta nu rze czy jest m.in. wy daw nic two Prze ciw an ty se mi ty zmo wi 1936–2009, trzy opa słe to my ma ją ce w su mie 3119 stron, po wsta łe pod re dak cją ada ma Mich ni ka. za wie ra ją one zbiór tek stów an ty -an ty se mic kich od po wied nio dla okre su II RP i oku pa cji hi tle row skiej, epo ki Pol ski Lu do wej oraz okre su III RP. Po za
do mi nu ją cą pu bli cy sty ką wśród za miesz czo nych tek stów zda rza ją się utwo ry li te rac kie
(wier sze), jak też roz pro szo ne ar ty ku ły na uko we. tom pierw szy, jako je dy ny, otwie ra
wstęp ada ma Mich ni ka. Wstęp jest krót ki, zwa żyw szy na ob ję tość trzech to mów, bo za le d wie ośmio stro ni co wy.
jak de kla ru je adam Mich nik, ce lem an to lo gii jest chęć udo wod nie nia, że „pol ska
kul tu ra do strze ga ła tru ci znę an ty se mi ty zmu i zma ga ła się z nią”. na po par cie dla tej tezy
Mich nik się ga po sło wa Wi tol da Gom bro wi cza i ta de usza kon wic kie go. Pierw sza
z przy to czo nych wy po wie dzi li te rac kich od no si się do fa scy na cji kul tu rą ży dow ską.
Witold Gom bro wicz na pi sał w swo im dzien ni ku:
„nie ma na ro du bar dziej ge nial ne go – i mó wię to nie tyl ko dla te go, że
oni za war li w so bie naj wa żniej sze in spi ra cje świa ta, że co chwi la wy bu cha ją ja kimś wiel ko pom nym na zwi skiem, że wy ci snę li pie częć swo ją
na dzie jach. Ge niusz ży dow ski jest oczy wi sty w sa mej swej struk tu rze, to
jest w tym, że po dob nie jak ge nial ność in dy wi du al na jest naj ści ślej po łą czo ny z cho ro bą, upad kiem, po ni że niem. Ge nial ny dla te go, że cho ry.
Wyższy, gdyż po ni żo ny. twór czy bo anor mal ny. ten na ród, jak Mi chał
anioł, Szo pen i Beetho ven jest de ka den cją, któ ra prze twa rza się w twór czość i po stęp. ten na ród nie ma ła twe go do stę pu do ży cia, jest w nie zgo dzie z ży ciem – dla te go sta je się kul tu rą”.
z ko lei wy po wiedź ta de usza kon wic kie go, przy to czo na z Ka len da rza i klep sy dry,
do wo dzić ma nie mo żno ści po go dze nia an ty se mi ty zmu z cy wi li za cją, kul tu rą i eu ro pej sko ścią:
94
Recenzje i artykuły recenzyjne
„a jesz cze z rzad ka tu i ów dzie na pol skiej zie mi od zy wa ją się upior ne skrze ki an ty se mi ty zmu. Po nie waż przy pusz czam, że ci po gro bow cy
strasz nej epo ki pie ców nie bar dzo wie dzą, co plo tą i co czy nią, chciał bym
im uświa do mić, że są na rzę dziem w ob cych rę kach. W ob cych rę kach, któ re chcą ze pchnąć pol skie spo łe czeń stwo z cy wi li za cyj nej i kul tu ral nej
płasz czy zny eu ro pej sko ści”.
nie ste ty, choć za rów no Gom bro wicz, jak i kon wic ki są pi sa rza mi wa żny mi, to ich
przy to czo ne po wy żej wy po wie dzi są nie ade kwat ne do rze czy wi sto ści, względ nie są
zwy kły mi ży cze nia mi ma ją cy mi ją od mie nić. Fa scy na cja Gom bro wi cza czy in nych
przed wo jen nych pol skich in te lek tu ali stów ge nial ny mi jed nost ka mi po cho dze nia ży dow skie go (w do my śle Spi no zą, Mark sem, Freu dem itp.), któ rych za Iza akiem Deut sche rem
na zwij my „nie ży dow ski mi Ży da mi”, nie mia ła z re gu ły nic wspól ne go z za in te re so wa niem ję zy kiem, li te ra tu rą, re li gią, te atrem, pra są ol brzy miej więk szo ści spo łecz no ści ży dow skiej przed wo jen nej Pol ski. Po dob nie jak za chwyt ary sto kra ty ży dow skim wir tu ozem w XIX -wiecz nym sa lo nie by naj mniej nie prze kła dał się na wy su nię cie przez ja śnie
pa na ha sła bra ter stwa lu dów, de mo kra ty za cji ustro ju spo łecz ne go czy rów no upraw nie nia
wy zna nio we go. Gom bro wicz opu ścił Pol skę w 1939 r. i ni gdy do niej nie po wró cił. W je go Pol sce – w II RP – za in te re so wa nie eli ty umy sło wej kul tu rą ży dow ską, wy ra ża ją cą się
przede wszyst kim w ję zy ku ji dysz, by ło zni ko me. kul tu ra ta trak to wa na by ła jako ob ca
i gor sza, po zo sta wa ła po za za in te re so wa niem ba da czy uni wer sy tec kich i dys ku sja mi pol skich in te lek tu ali stów (po za eks cen trycz ny mi przy pad ka mi). nie ist nia ły ka te dry ję zy ka
ży dow skie go, et no gra fii, li te ra tu ry itp. Prze mia ny kul tu ry ży dow skiej, jej mo der ni za cja,
po zo sta wa ły po za opty ką zwy kłe go przed wo jen ne go pol skie go in te li gen ta czy in te lek tu ali sty.
tak ujął to alek san der Hertz:
„au ten tycz na rze czy wi stość ży dow ska w Pol sce nie znaj do wa ła dla
sie bie od bi cia ani w pu bli cy sty ce, ani w li te ra tu rze [pol skiej]. aż do koń ca swo je go ist nie nia na zie miach pol skich Ży dzi sta no wi li tu ter ra in co gni ta. Obiek tyw nie rzecz bio rąc, mo gła być ona ła two zba da na. tu i ów dzie
by ła ona ba da na przez lu dzi na uki. nie -Ży dów wśród nich by ło sto sun ko wo ma ło. ale i oni się tra fia li. W ca ło ści jed nak w spo łe czeń stwie pol skim
wie dza o świe cie ży dow skim by ła zdu mie wa ją co ni kła, frag men ta rycz na,
naj czę ściej znie kształ co na”1.
co wię cej, naj wa żniej sze si ły po li tycz ne w Pol sce w la tach 30. i w okre sie II woj ny
świa to wej to le ro wa ły ak ty an ty se mic kiej prze mo cy, roz wa ża ły ogra ni cza nie praw oby wa tel skich Ży dów, opo wia da ły się za ma so wym exo du sem Ży dów z Pol ski. In na by ła
po sta wa śro do wisk ko mu ni stycz nych, so cja li stycz nych, garst ki de mo kra tów i po stę po wych ka to li ków. Ów nurt an ty ra si stow ski był jed nak zde cy do wa nie mniej szo ścio wy, co
nie znaj du je we wstę pie Mich ni ka na le żne go pod kre śle nia.
1 alek san der Hertz, Ży dzi w kul tu rze pol skiej, War sza wa 1988, s. 270. za sy gna li zo wa na przez
Gom bro wi cza po sta wa wo bec Ży dów – kon cen tro wa nie się na in te lek tu ali stach po cho dze nia ży dow skie go jako „Ży dach” – po zo sta wa ła trwa łym ele men tem pol skiej re cep cji Ży dów przez ca ły XX wiek. Wy star czy spoj rzeć na pu bli ka cje na te mat mar ca 1968 r. i po rów nać licz bę od nie sień
do „nie ży dow skich Ży dów” i Ży dów re al nych (funk cjo nu ją cych w kul tu rze ji dysz lub prak ty ku ją cych ju da izm). ci dru dzy do dziś nie omal kom plet nie nie wzbu dza ją za in te re so wa nia nie zli czo nych au to rów pi szą cych o Mar cu.
Recenzje i artykuły recenzyjne
95
co zaś do oso bli we go po glą du ta de usza kon wic kie go – czy pro jekt za gła dy nie zro dził się w sa mym ser cu eu ro py, czy ruch, któ ry go urze czy wist nił, nie roz lał się naj pierw
po uli cach Mo na chium, Ber li na i Wied nia? cze mu w ta kiej sy tu acji słu żyć ma ta nia apo lo gia eu ro pej sko ści? ja ka jest jej war tość? trud no do praw dy zro zu mieć z te go wię cej niż
szla chet ną in ten cję kon wic kie go, by z kul tu rą eu ro pej ską by ło le piej niż jest w isto cie.
adam Mich nik do strze ga trzy sła bo ści do ko na ne go przez sie bie (z po mo cą ano ni mo wych re se ar che ró w2) wy bo ru tek stów. Po pierw sze, zda je so bie spra wę z te go, że róż nych tek stów mo gło w zbio rze za brak nąć. nie okre śla jed nak przy tym żad nych kon kret nych kry te riów se lek cji! czy tel nik ni gdzie nie do wia du je się, ja kie by ły kry te ria do bo ru,
ja kie pro por cje zo sta ły prze wi dzia ne dla ró żnych tek stów (ar ty ku łów in te lek tu ali stów,
tek stów z pra sy ma so wej, z wy daw nictw emi gra cyj nych, pod ziem nych, ży dow skich, ar ty stycz nych, na uko wych itp.), tak aby ob raz przed sta wia nej ma te rii był obiek tyw ny i jak
to zo sta ło uza sad nio ne.
Po dru gie, re dak tor an to lo gii do strze ga, że nie któ re za miesz czo ne ar ty ku ły, zwłasz cza przed wo jen ne, dla współ cze sne go czy tel ni ka za wie ra ją rów nież ak cen ty an ty ży dow skie (ze stro ny Mich ni ka brak jed nak pró by spo rzą dze nia peł nej li sty te go ty pu ar ty ku łów, w cha rak te rze przy kła du pa da ją tyl ko na zwi ska alek san dra Świę to chow skie go
i Bo gu sła wa Mie dziń skie go). Po trze cie, Mich nik sam przy zna je, że je śli cho dzi o za war te w an to lo gii ar ty ku ły na uko we, ten „dość przy pad ko wy wy bór owych ar ty ku łów w żad ną mia rą nie zda je spra wy z obec ne go sta nu ba dań nad »kwe stią ży dow ską« w Pol sce”.
Wiel ka szko da, że wy si łek po sta ra nia się o re pre zen ta tyw ność nie zo stał pod ję ty. zno wu
nie wie my, ja kie obo wią zy wa ło kry te rium do bo ru tek stów i ja kie są kon se kwen cje wspo mnia ne go bra ku re pre zen ta tyw no ści dla czy tel ni ka. Mich nik uspra wie dli wia je dy nie
obec ność ana liz na uko wych chę cią de kon struk cji czte rech po pu lar nych mi tów: o ma so wej ko la bo ra cji Ży dów na kre sach Wschod nich w la tach 1939–1941 z wła dza mi ra dziec ki mi; o zaj mo wa niu się szan ta żo wa niem Ży dów pod oku pa cją hi tle row ską je dy nie
przez volks deut chów i zde mo ra li zo wa ne jed nost ki o prze szło ści kry mi nal nej; o two rze niu przez Ży dów trzo nu apa ra tu bez pie czeń stwa w la tach 1945–1956 oraz mar gi nal no ści
an ty se mi ty zmu we współ cze snej Pol sce. (Przy czym ma my tek sty na uko we trak tu ją ce
rów nież o in nych aspek tach hi sto rii pol sko -ży dow skiej.) W kwe stii współ cze sne go pol skie go an ty se mi ty zmu Mich nik uwa ża, że w sy tu acji, gdy w 2002 r. we dług ba dań Ire ne usza krze miń skie go 2% an kie to wa nych są dzi ło, że Ży dzi dą żą po ta jem nie do prze ję cia wła dzy nad świa tem, „w któ rym kol wiek z państw eu ro py wy wo ła ło by to praw dzi wą
bu rzę w me diach i par la men cie”. ta po je dyn cza in for ma cja wy da je się jed nak nie od da wać złożo no ści po staw pol skie go spo łe czeń stwa wo bec Ży dów. na le ża ło by choć do dać,
że jakie kol wiek ugru po wa nie an ty se mic kie nie ma na szczę ście naj mniej szych szans
na wej ście do pol skie go par la men tu, co kon tra stu je z suk ce sa mi ra si stow skich, an ty imi granc kich ugru po wań po pu li stycz nej pra wi cy w wie lu kra jach eu ro py za chod niej. Do dat ko wo sym pa tia Po la ków do Ży dów wzro sła z 15% do 34% mię dzy ro kiem 1993
a 2008, zaś na ska li uprze dzeń pol skie go spo łe czeń stwa Ży dów wy prze dza ją Ro mo wie
i ukra iń cy3.
2 adam Mich nik dzię ko wał im na spo tka niu pro mo cyj nym ksią żki, ja kie od by ło się w Ży dow skim In sty tu cie Hi sto rycz nym w War sza wie 11 I 2011 ro ku.
3 an to ni Su łek, Zwy kli Po la cy pa trzą na Ży dów. Po sta wy spo łe czeń stwa pol skie go wo bec Ży dów w świe tle ba dań son da żo wych (1967–2008), [w:] Fe liks tych (red.), Mo ni ka adam czyk -Gar bow ska (red.), Na stęp stwa za gła dy Ży dów. Pol ska 1944–2010, War sza wa -Lu blin 2011, s. 861, 864.
Ge ne ral nie an to lo gia Mich ni ka wspie ra szko łę my śle nia o an ty se mi ty zmie jako zja wi sku od dziel nym od uprze dzeń Po la ków wo bec in nych mniej szo ści na ro do wych i wy zna nio wych (choć ta kie
uprze dze nia od no to wy wa ne są przez kil ku ba da czy w ich stu diach za war tych w an to lo gii). Dzie je
96
Recenzje i artykuły recenzyjne
W war stwie me ry to rycz ne go ko men ta rza ada ma Mich ni ka do ko lej nych po nad 3000
stron an ty ra si stow skich ar ty ku łów, wier szy i tek stów na uko wych to już nie ste ty wszyst ko, co bar dzo roz cza ro wu je u tak zna ne go in te lek tu ali sty. tak la ko nicz ny wstęp być mo że mógł by być jesz cze zro zu mia ły, gdy by adam Mich nik za de kla ro wał, że je go an to lo gia prze zna czo na jest dla wą skie go gro na spe cja li stów i do stu dio wa nia na se mi na riach
ma gi ster skich czy dok tor skich. ta ka de kla ra cja jed nak nie pa da, a spo tka nia pro mu ją ce
ksią żkę mia ły cha rak ter otwar ty, za pra sza ły na nie mass me dia, skie ro wa ne by ły więc
do śro do wi ska szer sze go niż za wo do wi na ukow cy.
au tor an to lo gii nie za trosz czył się na wet o spo rzą dze nie ka ta lo gu pro ble mów po ja wia ją cych się w tek stach. Ot choć by ta kich fun da men tal nych py tań: Dla cze go en de cja
od nio sła wiel ki suk ces w II RP? Dla cze go w Pol sce fia skiem skoń czył się pro jekt asy mi la cji Ży dów? ja kie by ły mo men ty zwrot ne w wal ce z an ty se mi ty zmem w XX -wiecz nej
Pol sce? ko mu za wdzię cza my rów no upraw nie nie pol skich Ży dów? jak Ży dzi oce nia li
po szcze gól ne pol skie ugru po wa nia po li tycz ne? ja ka jest czę sto tli wość i wa ga da nych
wąt ków w my śli ra si stow skiej i an ty ra si stow skiej? czy ma rzec 1968 r. był nie uchron ny?
co łą czy, a co od ró żnia an ty se mi tyzm i uprze dze nia Po la ków wo bec in nych mniej szo ści? Bra ku je też wska za nia na ró żne, w za le żno ści od orien ta cji świa to po glą do wej, stra te gie usto sun ko wa nia się przez au to rów ze bra nych w an to lo gii do kwe stii ży dow skiej
(in ny mi sło wy, skró to wej in for ma cji o tym, jak tzw. kwe stię ży dow ską trak to wa li so cja li ści, li be ra ło wie, ka to li cy, lu do wcy itp.). W su mie śmia ło mo żna stwier dzić, że czy tel nik po zo sta wio ny zo sta je sam wo bec ol brzy miej mia zgi tek stów, nie wy po sa żo ny w ja kie kol wiek in stru men ty in ter pre ta cyj ne.
kil ku set tek stom za war tym w an to lo gii nie to wa rzy szy z re gu ły żad na in for ma cja po za not ką o au to rze i wska za niem miej sca pu bli ka cji tek stu. uczest ni cy dys ku sji re dak cyj nych w ogó le nie za słu ży li na żad ne not ki bio gra ficz ne. Pew ną po moc przy lek tu rze an to lo gii sta no wi gru po wa nie tek stów po kil ka na ście czy kil ka dzie siąt, pod ty tu ła mi
ma ją cy mi sy gna li zo wać wspól ną te ma ty kę. z re gu ły ty tuł ta ki jest za po wie dzią ty tu łu
jed ne go z ar ty ku łów lub na wet nie ty tu łu, ale tyl ko fra zy z wier sza (w przy pad ku utwo rów zu zan ny Gin czan ki czy na ta na te nen bau ma), do któ rych do da ne są ce zu ry pre zen to wa ne go okre su. cza sa mi ta kie ty tu ły są jed no znacz ne, np. „Ży dow skie ław ki [get ta
ław ko we go]” czy też „Po obu stro nach mu ru [wo jen ne go get ta]”, cza sa mi jed nak bar dzo
ogól ne i po etyc kie („Ipe ryt ra si zmu”, „Po tę ga ciem no ty”, „cho ro ba mu rów [cho dzi o an ty se mic kie na pi sy]”). nie kie dy zaś w ogó le spo sób ich wy ko rzy sta nia jest nie zro zu mia ły: przy kła do wo dla cze go pu bli cy sty ka an ty ra si stow ska dla okre su 1970–1981 zo sta ła
za miesz czo na pod ty tu łem „Bi twa pod Grun wal dem” (ty tuł ar ty ku łu an ny Stroń skiej
z 1981 r.) sko ro Sto wa rzy sze nie Grun wald, do któ re go na wią zu je ten ty tuł, po wsta ło
pod ko niec oma wia ne go okre su? Wy ko rzy sta nie ty tu łów ar ty ku łów lub frag men tów
wier szy jako ty tu łów po szcze gól nych czę ści an to lo gii stwa rza oczy wi ście pro blem dy dak tycz ny – czy tel nik nie zo rien to wa ny wcze śniej w pu bli cy sty ce i li te ra tu rze an ty ra si się tak mi mo prób współ pra cy po li tycz nej mniej szo ści na ro do wych w II RP, po wo jen ne go ter ro ru
czę ści an ty ko mu ni stycz ne go pod zie mia skie ro wa ne go prze ciw ko Ży dom, ale też ukra iń com, Bia ło ru si nom, mniej szo ściom wy zna nio wym (np. Świad kom je ho wy); zbli żo nym je śli idzie o wa gę
sta ty stycz ną prze są dom Po la ków do ty czą cym in nych mniej szo ści w III RP itd. Rzecz zna mien na
– od ręb ne de kla ra cje in nych grup mniej szo ścio wych na te mat pol skie go an ty se mi ty zmu w ogó le
nie zo sta ły uwzględ nio ne (po za izo lo wa nym gło sem bi sku pa unic kie go Grze go rza cho my szy na
z 1937 r.). Ra zi to w szcze gól no ści w trze cim to mie an to lo gii, któ ry wręcz epa tu je licz bą prze dru ków z pra sy ka to lic kiej i gło sów bi sku pów rzym sko ka to lic kich, cze mu nie to wa rzy szy ża den głos
ze stro ny in nych związ ków wy zna nio wych czy mniej szo ści na ro do wych. a prze cież po szcze gól ne
mniej szo ści mie rzy się w Pol sce na wet w set kach ty się cy. z pol skiej de ba ty o ra si zmie po zo sta ją
one raz jesz cze wy klu czo ne przez ste reo typ Po la ka -rzym skie go ka to li ka.
Recenzje i artykuły recenzyjne
97
stow skiej za cznie ro zu mieć ty tuł da nej czę ści do pie ro, gdy do czy ta do od po wied nie go
ty tu łu czy fra zy wier sza.
Wspo mnia ny brak in stru men tów in ter pre ta cyj nych jest tym bar dziej ra żą cy, że
po uwa żnej lek tu rze an to lo gii mo żna wy su nąć wo bec niej czte ry fun da men tal ne uwa gi
kry tycz ne.
Po pierw sze, wy bra ne tek sty nie są re pre zen ta tyw ne dla po ka za nia, ja kie si ły po li tycz ne w da nym okre sie wal czy ły z an ty se mi ty zmem. nie któ re śro do wi ska są wy raź nie
mar gi na li zo wa ne, a in ne pro mo wa ne. to pierw sze do ty czy przede wszyst kim ko mu ni stów. Przy kła do wo, dla okre su przed wo jen ne go, gdy bez wąt pie nia to wła śnie ta par tia
mia ła do kwe stii an ty se mi ty zmu sto su nek naj bar dziej nie prze jed na ny, nie ma w an to lo gii tek stu żad ne go au to ra – człon ka kPP. (Ści ślej rzecz uj mu jąc jest je den ta ki pu bli cy sta – Hen ryk Dem biń ski – ale w not ce bio gra ficz nej je go przy na le żność par tyj na zo sta je
ukry ta.) W ta kiej sy tu acji cie szy, że rze tel nie zo sta ła przy naj mniej za pre zen to wa na pu bli cy sty ka so cja li stów pi szą cych o an ty se mi ty zmie w la tach 30. (ta kich jak jan ne po mu cen Mil ler, Le on krucz kow ski, Wan da Wa si lew ska, zyg munt za rem ba, Sta ni sław Du bois, Ha li na kra hel ska, zyg munt ja rosz, Le szek Ra abe). za bu rze nie w hie rar chii wa gi
po szcze gól nych kie run ków po li tycz nych wal czą cych z an ty se mi ty zmem ma na do da tek
w tle wspo mnia ny już brak pod kre śle nia an ty se mi ty zmu głów ne go nur tu pol skie go spo łe czeń stwa koń ca lat 30. i w epo ce za gła dy.
ten den cja ada ma Mich ni ka do eli mi na cji an ty ra si stow skich de kla ra cji kPP, PPR
i PzPR głę bo ko wy pa cza ob raz pol skiej pu bli cy sty ki an ty -an ty se mic kiej dla po nad
40 lat. (trze ba tu do dać, że wbrew ty tu ło wi an to lo gii, dwa pierw sze chro no lo gicz nie
arty ku ły w niej za war te nie po cho dzą by naj mniej z 1936 r., ale od po wied nio z 1913
i 1923 r.)4. tym cza sem, o czym wie lo krot nie pi sa li ży dow scy po li ty cy i hi sto ry cy, to Pol ska Lu do wa by ła pierw szym pań stwem pol skim, w któ rym do ko na ne zo sta ło fak tycz ne,
a nie je dy nie for mal ne rów no upraw nie nie Ży dów, zaś co do po li ty ki władz PRL wo bec
mniej szo ści ży dow skiej to trud no nie zgo dzić się z zna nym po glą dem Grze go rza Be rend ta, że „w pierw szym pięt na sto le ciu Pol ski Lu do wej rzą dzi li nią lu dzie zwal cza ją cy na stro je an ty se mic kie”5.
Śro do wi ska mi wy raź nie pro mo wa ny mi w to mie an to lo gii po świę co nym PRL są „ty go dnik Po wszech ny” i „Więź”, umiar ko wa nie po stę po we pi sma ka to lic kie, o nie wiel kich
na kła dach, na wet dziś nie re pre zen ta tyw ne dla głów ne go nur tu w pol skim ka to li cy zmie6.
a prze cież tym bar dziej nie by ły ta ki mi w ro ku 1945 czy 1958, kie dy oba ty tu ły po wsta ły. Przy po mnij my tu o ma ło chwa leb nej po sta wie epi sko pa tu po po gro mie kie lec kim,
mil cze niu wo bec an ty se mic kich wy stą pień w 1956 r. i bar dzo sła bej re ak cji na wy da rze nia mar ca 1968 ro ku7. ten wła śnie nurt nie chę ci lub obo jęt no ści wo bec Ży dów, wy zna 4 Dla cze go te dwa tek sty au tor stwa ja na Bau do uina de co ur te naya ma ją sta tus szcze gól ny
– adam Mich nik nie tłu ma czy.
5 Grze gorz Be rendt, Po la cy–Ży dzi 1918–1945–1989, [w:] (red.) Ro man Wa piń ski, U pro gu
nie pod le gło ści, Gdańsk 1999, s. 189.
6 W dru gim to mie an to lo gii, po świę co nym PRL, za miesz czo nych zo sta ło w su mie trzy na ście
tek stów z „ty go dni ka Po wszech ne go” i sie dem z „Wię zi” (przy czym je den aż 47-stro ni co wy).
kon tra stu je to z to mem pierw szym, gdzie choć ma my kil ka tek stów po tę pia ją cych an ty se mi tyzm
z ka to lic kie go punk tu wi dze nia, to – co zna mien ne – ża den z nich nie zo stał opu bli ko wa ny w pra sie ka to lic kiej, żad ne go nie na pi sał też du chow ny. Wy tłu ma cze niem te go sta nu rze czy jest oczy wi ście wro gość lub obo jęt ność przed wo jen ne go epi sko pa tu wo bec Ży dów.
7 jan t. Gross, Strach. An ty se mi tyzm w Pol sce tuż po woj nie. Hi sto ria mo ral nej za pa ści, kra ków 2008, s. 136–137, 186–206; an drzej Mi cew ski, Kar dy nał Wy szyń ski. Pry mas i mąż sta nu, Pa ryż 1982, s. 166; Bo że na Szay nok, Ko ściół ka to lic ki w Pol sce wo bec pro ble ma ty ki ży dow skiej
(1944–1989), [w:] (red.) F. tych, M. adam czyk -Gar bow ska, Na stęp stwa za gła dy..., s. 575–576.
98
Recenzje i artykuły recenzyjne
cza ny przez pry ma sów Hlon da i Wy szyń skie go, był zde cy do wa nie do mi nu ją cy w pol skim ko ście le rzym sko ka to lic kim, ale ni gdzie nie jest to do sta tecz nie ja sno i do bit nie
powie dzia ne. W kon se kwen cji pro mo cji pism ka to lic kich, choć w an to lo gii ma my przed sta wio ną re ak cję na po grom kie lec ki ze stro ny mar gi nal ne go „ty go dni ka Po wszech ne go”, rów no cze śnie nie ma żad ne go z licz nych tek stów, ja kie uka za ły się wów czas na ła mach wy so ko na kła do wych pism obo zu rzą do we go („Głos Lu du”, „try bu na Wol no ści”,
„chłop ska Dro ga”, „Ga ze ta Ro bot ni cza”, „Ro bot nik”, „na przód”, „zie lo ny Sztan dar”,
„ty go dnik De mo kra tycz ny”, „ku rier co dzien ny”)8. a na le ży do dać, że ów cze sna kam pa nia an ty ra si stow ska władz pań stwo wych by ła ab so lut nym no vum w hi sto rii pol skich
Ży dów. W ogó le ar ty kuł z cen tral ne go or ga nu par tii rzą dzą cej (czy li „Gło su Lu du” a po tem „try bu ny Lu du”) po ja wia się do pie ro dla ro ku 1956. to bar dzo wy mow ne.
kwe stia an ty se mi ty zmu po ka za na zo sta ła dla wcze sne go okre su po wo jen ne go głów nie przez pry zmat pism in te lek tu al nych (dla le wi cy są to „kuź ni ca” i „Od ro dze nie”).
tym sa mym zo sta ła prze su nię ta z płasz czy zny po li tycz nej w kie run ku pro ble mu in te lek tu al ne go i etycz ne go. W okre sie 1944–1947 za mor do wa no w Pol sce po nad 800 Ży dów,
za co od po wia da ły w du żym stop niu an ty ko mu ni stycz ne gru py zbroj ne. zbrod niom for ma cji an ty ko mu ni stycz nych to wa rzy szy ła oczy wi ście ra si stow ska pro pa gan da9. Wo bec
prze su nię cia za gad nie nia ra si zmu w kie run ku pro ble mu in te lek tu al ne go i etycz ne go tra cą – w re cep cji czy tel ni ka – przede wszyst kim pol scy ko mu ni ści, któ rych bez po śred nia
i pro pa gan do wa ro la w wal ce z an ty se mi ty zmem zo sta ła po sta wio na na dal szym pla nie.
Ro dzi się więc za sad ni cze py ta nie, czy ta an to lo gia ma po ka zy wać wal kę z an ty se mi ty zmem ta ką, ja ką rze czy wi ście ona by ła np. w 1946 r., czy też po ka zu je ją ta ką, ja ką mo gła by być gdy by hi sto rię na pi sać od no wa, w myśl sym pa tii re dak to ra wy daw nic twa? to
py ta nie raz jesz cze po wró ci wy raź nie dla okre su 1956–1957.
kon cen tra cja na prze dru kach z pra sy ka to lic kiej osią ga swo je apo geum w to mie trze cim (po świę co nym okre so wi po 1989 r.) gdzie ma my aż dwa dzie ścia sześć prze dru ków
z „ty go dni ka Po wszech ne go”, sie dem z wy daw nictw „zna ku”, osiem z „Wię zi”, a do dat ko wo kil ka gło sów bi sku pów rzym sko ka to lic kich. nie ma my rów no cze śnie pra wie
żad ne go gło su z pra sy le wi co wej (cho cia żby „try bu ny”, „Prze glą du”, „Wia do mo ści
kul tu ral nych”, „nie”), któ ra zo sta je pra wie cał ko wi cie wy eli mi no wa na z pej za żu wal ki
z ra si zmem (po za jed nym wy wia dem z pol skiej edy cji „Le Mon de Di plo ma ti que”).
O ska li pro mo cji pra sy ka to lic kiej niech świad czy fakt, że licz ba prze dru ków z naj bar 8 na te mat tej kam pa nii me dial nej: Ro bert ku śnierz, Po grom kie lec ki na ła mach pra sy w Pol sce, [w:] (red.) Łu kasz ka miń ski, (red.) jan Ża ryn, Wo kół po gro mu kie lec kie go, War sza wa 2006,
s. 132–161.
9 We dług Ra fa ła Wnu ka, jed ne go z apo lo ge tów Win, wśród wy daw nictw ak -De le ga tu ry Sił
zbroj nych -Win, Ży dzi by li uka za ni w ne ga tyw nym świe tle w (tyl ko) 10% ga ze tek i (aż) 40% ulo tek. (R. Wnuk, Zor ga ni zo wa ny opór wo bec pań stwa ko mu ni stycz ne go na przy kła dzie Okrę gu Lu blin AK -DSZ -WiN (1944–1945) (au to re fe rat pra cy dok tor skiej), „Dzie je naj now sze” 1999, nr 4,
s. 183). War to przy po mi nać, że część z an ty ko mu ni stycz nych do wód ców od po wie dzial nych za an ty se mic kie zbrod nie zo sta ła re ha bi li to wa na w III RP. Do ty czy to np. jó ze fa ku ra sia (1915–1947),
pseud. Ogień. W od sło nię ciu po mni ka jó ze fa ku ra sia (od po wie dzial ne go za za mor do wa nie po nad 30 Ży dów, w tym ko biet i dzie ci) w za ko pa nem w sierp niu 2006 r. uczest ni czył pre zy dent
Lech ka czyń ski i se kre tarz ge ne ral ny Ra dy Ochro ny Pa mię ci Wal ki i Mę czeń stwa na ro du Pol skie go an drzej Prze woź nik. Pre zy dent ka czyń ski po wie dział po uro czy sto ści: „W ra mach przy wra ca nia pa mię ci, po sta no wi łem, że by tu taj dzi siaj być. Po stać »Ognia« jest po sta cią god ną upa mięt nie nia, cho ciaż wie my o tym, że do dzi siaj bu dzi ona ró żne go ro dza ju spo ry. I to jest po wód, dla
któ re go prze rwa łem urlop i w pew nym sen sie za in au gu ro wa łem ob cho dy Świę ta Woj ska Pol skie go”. (PaP, 13 VIII 2006) Oprócz Ży dów prze ciw re ha bi li ta cji „Ognia” pro te sto wa ło m.in. to wa rzy stwo Sło wa ków w Pol sce.
Recenzje i artykuły recenzyjne
99
dziej wpły wo wej ga ze ty III RP czy li li be ral nej „Ga ze ty Wy bor czej”, o kil ku dzie się cio krot nie więk szym na kła dzie niż przy to czo ne pi sma ka to lic kie ra zem wzię te, to rap tem...
dwa na ście tek stów.
Przy ab so lut nej do mi na cji w trze cim to mie pu bli cy stów li be ral nych i ka to lic kich nie wie le miej sca po zo sta ło rów nież dla pu bli cy stów pra wi cy kon ser wa tyw nej, choć w ostat niej de ka dzie część te go nur tu pod ję ła po wa żne pró by uwol nie nia się od an ty se mic kich
ste reo ty pów. Przy kła do wo oma wia ną an to lo gię tak chwa lił an drzej urbań ski (m.in. były
szef kan ce la rii pre zy den ta Le cha ka czyń skie go):
„kul tu ra przez ca ły XX w. wal czy z to ta li ta ry zmem. Pol ska po ku sa to ta li ta ry zmu to an ty se mi tyzm. Wszyst kie tek sty ma ją po dwój ną na tu rę, są
szla chet ne, a z dru giej stro ny mó wią o po sta wach ha nieb nych, bar ba rzyń skich i mor der czych. Są one świa dec twem woj ny, któ ra to czy się o ja kość
pol skiej kul tu ry przed po wsta niem nie pod le głej Pol ski w 1918 r., gdy już
ma my wła sne pań stwo, po tem w cza sie dru giej woj ny świa to wej i po niej.
ta woj na o kul tu rę zo sta ła wy gra na, dzię ki de ba cie o je dwab nem. Przez
czte ry la ta sta wa li śmy wo bec pro stej praw dy – my śmy po pro stu ich za mor do wa li”10.
W ka te go rii au to rów pra wi co wo -kon ser wa tyw nych w to mie III po ja wia się w za sa dzie tyl ko zdzi sław kra sno dęb ski, skom pli ko wa na jest bo wiem oce na po li tycz na Pio tra
Wierz bic kie go i elżbie ty Isa kie wicz, któ rzy do ko na li ewo lu cji w kie run ku cen tro wym.
zma ga nia pra wi cy z upio ra mi prze szło ści nie ozna cza ją oczy wi ście, że w miej sce sta rych wy obra żeń spi sko wych nie po ja wi ły się no we. zna czą cym in te lek tu al nie sym bo lem
te go pro ble mu jest choć by Do li na ni co ści, po wieść Bro ni sła wa Wild ste ina z ro ku 2008,
przy po mi na ją ca Dzie dzic two Ro ma na Dmow skie go (1931 r.), ty le, że źró dłem zła jest dla
Wild ste ina „układ es bec ki” za stę pu ją cy en dec ki kon cept spi sku ma soń sko -ży dow skie go.
Po dru gie, je śli cho dzi o fun da men tal ne uwa gi kry tycz ne wo bec an to lo gii ada ma
Mich ni ka, nie tyl ko bra ku je jej ge ne ral ne go ko men ta rza, ale też wśród jej tek stów znaj du ją się ta kie, któ re sa me w so bie wy ma ga ją wy ja śnień. cho dzi o ar ty ku ły za wie ra ją ce
ele ment an ty se mic kiej ma ni pu la cji (jak np. tekst Sta ni sła wa Grab skie go), istot nej se lek tyw no ści fak to gra ficz nej (np. tekst alek san dra Smo la ra), al bo też wy chwa la ją ce to, co
zo sta ło aku rat pod da ne mia żdżą cej kry ty ce ze stro ny śro do wisk ży dow skich (np. wspo mnie nia Lu dwi ka Hirsz fel da, któ rych cie pła re cen zja za miesz czo na zo sta ła w 1947 r.
w „ty go dni ku Po wszech nym”). Przyj rzyj my się kil ku ta kim ar ty ku łom. Sta ni sław Grab ski, ne stor pol skie go ru chu na cjo na li stycz ne go, w 1946 r. skła dał na ła mach ka to lic kie go „ty go dni ka War szaw skie go” fał szy we świa dec two, ra żą co ba ga te li zu jąc roz mia ry an ty se mic kiej prze mo cy w okre sie przed wo jen nym:
„Wą ziuch ny był stru mień pol skie go an ty se mi ty zmu i prze ja wiał się
raczej w sło wach, niż w czy nach [...] w cią gu ostat nich kil ku lat przed woj ną, po za kil ku na praw dę tra gicz ny mi wy pad ka mi, naj gor szy mi wy bry ka mi an ty se mic ki mi by ło »pi kie to wa nie skle pów ży dow skich« i »get to
ławko we« na uni wer sy te tach”11.
10 ja kub Hal ce wicz -Ple ska czew ski, Bo lą cy ząb. Mich ni ka dłu ższa roz mo wa o an ty se mi ty zmie,
„Ga ze ta Wy bor cza” 12 I 2011.
11 Sta ni sław Grab ski, Groź na prze stro ga, „ty go dnik War szaw ski” nr 33, 1946 r.
100
Recenzje i artykuły recenzyjne
tym cza sem tyl ko w la tach 1935–1937 do szło w Pol sce do 100–150 gru po wych wy stą pień an ty se mic kich, w któ rych po tur bo wa no i ra nio no ok. 2000 osób, a licz ba za bi tych mo gła się gnąć 30 osó b12. tak w prak ty ce wy glą dał ów nie win ny „wą ziuch ny stru mień”.
alek san der Smo lar z ko lei w swo im ar ty ku le 13, pi sząc o sto sun ku władz do mniej szo ści ży dow skiej, „za po mi na” o au to no mii na ro do wo -kul tu ral nej, ja ką cie szy li się Ży dzi w Pol sce w la tach 1945–1949, „za po mi na” o ska li wspar cia pań stwa dla ży dow skich
in sty tu cji kul tu ral nych, czy nią cej z Pol ski na po cząt ku lat 50. jed no z głów nych cen trów
wy daw ni czych ksią żek w ję zy ku ji dysz na świe cie 14. Smo lar pi sze o pro ce sach „an ty sy jo ni stycz nych” w kra jach blo ku wschod nie go, ale zno wu „za po mi na”, że szczę śli wie nie
do ty czy ły one Pol ski 15. „nie pa mię ta” też o ostrym po tę pie niu an ty se mi ty zmu w la tach 1956–1957 przez ów cze sną eki pę Go muł ki.16 I tak jed no „za po mnie nie” prze cho dzi
w ko lej ne, prze sła nia jąc „nu sech Pojln” (ten ter min rzecz ja sna nie pa da) co raz bar dziej.
z ko lei wspo mnie nia prof. Lu dwi ka Hirsz fel da 17, asy mi la to ra i kon wer ty ty na ka to li cyzm, za wie ra ją ce kry tycz ne uwa gi o ży dow skim za co fa niu, fa na ty zmie, se pa ro wa niu
się od pol sko ści, ide ali zu ją ce po sta wy pol skie go spo łe czeń stwa (a na wet gra na to wej po li cji!) wo bec ży dow skiej tra ge dii, zo sta ły za re kla mo wa ne na ła mach „ty go dni ka Po wszech ne go” w ten spo sób: „Gdy by mi ktoś oświad czył, że z ca łej po wo jen nej pro duk cji wy daw ni czej ma mo żność prze czy ta nia tyl ko jed nej ksią żki i py tał mnie o ra dę
w spra wie wy bo ru, od po wie dział bym bez wa ha nia, że w ta kim wy pad ku po win no się po znać Hi sto rię jed ne go ży cia Lu dwi ka Hirsz fel da”. choć Hirsz feld po sta wił przed Ży da mi w Pol sce bru tal ną al ter na ty wę: „upodob nić się cał ko wi cie lub wy emi gro wać i stwo rzyć no wą oj czy znę... Oj czy zna tu lub oj czy zna tam”, pu bli cy sta „ty go dni ka” wstrzy mał
się od oce ny te go sta no wi ska i do dał: „trze ba je dy nie pod kre ślić, że Hirsz feld uczci wie
i śmia ło po sta wił za gad nie nie i wy su nął kon kret ny pro gram za ła twie nia go”18. czy trud no zro zu mieć, że w ów cze snej pra sie ży dow skiej w Pol sce uka za ły się zde cy do wa ne gło sy po tę pie nia te go sta no wi ska, któ re go nie po wsty dził by się pol ski na cjo na li sta i któ re
wy brzmia ło z ca łą mo cą w mar cu 1968 ro ku? O ta kiej re cep cji wspo mnień Hirsz fel da ze
stro ny naj bar dziej do świad czo nych ta ki mi po glą da mi, a za ra zem naj bar dziej bro nio nych
w an to lo gii, adam Mich nik nie pi sze 19.
12 na ten te mat np. jo lan ta Żyn dul, Zaj ścia an ty ży dow skie w Pol sce w la tach 1935–1937, War sza wa 1994 oraz j. Mi chlic -co ren, An ti -Je wish Vio len ce in Po land, 1918–1939 and 1945–1947,
„Po lin” vol. 13, 2000, s. 34–61.
13 alek san der Smo lar, Ta bu i nie win ność, „aneks. kwar tal nik po li tycz ny”, Lon dyn, nr 41–41 z 1986 r.
14 Sze rzej na ten te mat kul tu ry ży dow skiej w PRL: (red.) Mag da le na Ru ta, Stu dia z dzie jów
kul tu ry ji dysz w po wo jen nej Pol sce, War sza wa -Bu da peszt 2008.
15 Grze gorz Be rendt pi sze, że w szcze gól no ści „przed sta wi cie le in sty tu cji sta tu to wo zaj mu ją cych się spra wa mi ży dow ski mi (np. tSkŻ [to wa rzy stwo Spo łecz no -kul tu ral ne Ży dów w Pol sce],
zRWM [zwią zek Re li gij ny Wy zna nia Mo jże szo we go], PtŻ [Pań stwo wy te atr Ży dow ski], ŻIH
[Ży dow ski In sty tut Hi sto rycz ny]) w zni ko mym stop niu zo sta li bez po śred nio do tknię ci kon se kwen cja mi dzia łań funk cjo na riu szy re żi mu”. G. Be rendt, Ży cie ży dow skie w Pol sce w la tach 1950–1956.
Z dzie jów To wa rzy stwa Spo łecz no -Kul tu ral ne go Ży dów w Pol sce, Gdańsk 2006, s. 87.
16 au gust Grab ski, Po ło że nie Ży dów w Pol sce w la tach 1950–1957, „Biu le tyn ŻIH” 4/2000,
s. 504–519.
17 Lu dwik Hirsz feld, Hi sto ria jed ne go ży cia, Łódź 1947.
18 je rzy cie choc ki, Czło wiek – po ję cie naj trud niej sze, „ty go dnik Po wszech ny” nr 41/1947.
19 ksią żkę Hirsz fel da zgod nie skry ty ko wa li przed sta wi cie le ró żnych ży dow skich opcji po li tycz nych. Patrz np.: Szy mon Ro go ziń ski, „Hi sto ria na sze go ży cia”, „Opi nia. Pi smo sy jo ni stycz no -de mo kra tycz ne” nr 11 (24), 31 I 1947, Fi szel Herc berg, „Hi sto ria jed ne go ży cia”, Uwa gi
o ksią żce prof. Lu dwi ka Hirsz fel da, „na sze Sło wo. Or gan Ży dow skiej So cja li stycz nej Par tii
Recenzje i artykuły recenzyjne
101
trze ci za rzut, ja ki ro dzi się po lek tu rze Prze ciw an ty se mi ty zmo wi..., to kon sta ta cja, że
choć cza sa mi wśród tek stów zna la zły się na wet te na pi sa ne, ale nie wy dru ko wa ne w epo ce, któ rej po świę co ny jest da ny to m20, to z dru giej stro ny brak jest ta kich, któ re by ły
w da nym mo men cie ab so lut nie naj wa żniej sze: re pre zen ta tyw ne dla po li tycz nych de cy den tów, zna ne du żym gru pom lu dzi, zna ne spo łecz no ści ży dow skiej, istot nie od no szą ce
się do jej naj bar dziej re al nych pro ble mów i obaw. cho dzi np. o klu czo we dla uspo ko je nia pa ni ki po po gro mo wej wy po wie dzi przy wód ców PPR po zbrod ni kie lec kiej w 1946 r.,
klu czo wy dla de ma ska cji an ty se mic kich zbrod ni w zSRR tekst re dak cyj ny „Fołks Szty me” z 4 kwiet nia 1956 r. (ma ją cy du ży od dźwięk mię dzy na ro do wy w ru chu le wi co wym),
czy bar dzo wa żny dla osta tecz ne go spa cy fi ko wa nia ra si stow skich wy stą pień w PzPR
okól nik Se kre ta ria tu kc PzPR o wal ce z an ty se mi ty zmem (z kwiet nia 1957 r.).
(Przy czym od no to wa ne jest w an to lo gii echo po tych dwu ostat nich tek stach). Bra ku je
też ob szer ne go frag men tu exposé pre mie ra cy ran kie wi cza z lu te go 1957 r., po raz ko lej ny ra dy kal nie od ci na ją ce go się w imie niu no we go kie row nic twa PzPR od ha seł „gru py
na to liń skiej”21. Po dob nie jak dla wcze sne go okre su po wo jen ne go, na do ko na nej przez
ada ma Mich ni ka se lek cji tek stów z lat 1956–1957 tra cą oczy wi ście ko mu ni ści.
W spra wie wspo mnia ne go okól ni ka Se kre ta ria tu kc PzPR mo żna z iro nią od no to wać, że w an to lo gii zna la zło się miej sce dla sta no wi ska Pol skie go Po ro zu mie nia nie pod le gło ścio we go – ka na po wej gru py opo zy cyj nej z lat 70. uwa żam, że o tym pra wi co wym
mi ni -ugru po wa niu nie sły sza ła więk szość pro fe so rów hi sto rii i na uk po li tycz nych. nie
dzi wię się, że adam Mich nik zde cy do wał się przy po mnieć, kto w ogó le na le żał do tej
grup ki.
czwar ty za rzut, to za dzi wia ją ce ode bra nie gło su przy wód com po li tycz nym spo łecz no ści ży dow skiej okre su po wo jen ne go w sy tu acji, gdy za miesz czo no ar ty ku ły dzia ła czy
z okre su przed wo jen ne go (przy wód cy Bun du Wik to ra al te ra i miesz czań skie go sy jo ni sty Mo jże sza kle in bau ma). za pew ne wy ni ka to z nie wy god ne go fak tu, że par tie ży dow skie dzia ła ją ce w Pol sce po za gła dzie, łącz nie z pra wi co wy mi i re li gij ny mi, po pie ra ły
rzą dy pol skich ko mu ni stów. co wię cej, ich dzia ła cze pod kre śla li swo ją wdzięcz ność dla
le wi cy wal czą cej ze zbroj nym pod zie miem an ty ko mu ni stycz nym nie tyl ko na ła mach
prze bo ga tej w licz bę ty tu łów (po nad 80) pra sy ży dow skiej wy da wa nej w Pol sce
przed 1950 r., ale rów nież w swo ich wy po wie dziach po wy jeź dzie z Pol ski 22. ana lo gicz ny sto su nek do rzą dów pol skich ko mu ni stów, jako za po ry przed an ty se mic ką prze mo cą
i pro pa gan dą, zaj mo wa ły po za gła dzie po wa żne i wpły wo we za chod nie or ga ni za cje ży dow skie 23. Głos pra sy ży dow skiej („Fołks Szty me”) po ja wia się epi zo dycz nie w po le mi ce z sze fem biu ra pra so we go ra dziec kie go MSz w 1957 ro ku. ale póź niej kon se kwent nie brak już miej sca dla tek stów ze szpalt pra sy ży dow skiej. nie po zna je my jej ocen
Ro bot ni czej Po ale -Sjon (zjed.[no czo na] z cS [cy jo nim So cja li stim]” nr 4/1947 (28 II 1947 r.),
Igna cy Sam so no wicz, O ci szę nad gro ba mi... (z po wo du ksią żki prof. Lu dwi ka Hirsz fel da: „Hi sto ria jed ne go ży cia”), „Głos Bun du” nr 3 (7), 15 III 1947.
20 cho dzi o tek sty zyg mun ta Żu ław skie go i Wi tol da ku li na pi sa ne w la tach 40., lecz opu bli ko wa ne do pie ro w la tach 90.
21 „try bu na Lu du”, 27 II 1957.
22 Sze rzej na ten te mat: a. Grab ski, Ży dzi a pol skie ży cie po li tycz ne (1944–1949), [w:] (red.)
F. tych, M. adam czyk -Gar bow ska, Na stęp stwa za gła dy..., s. 157–188. au tor re cen zji po le mi zo wał już z ada mem Mich ni kiem na te mat je go spo so bu uka za nia za an ga żo wa nia po li tycz ne go pol skich Ży dów bez po śred nio po za gła dzie wska zu jąc, że je go em pa tia wo bec spo łecz no ści ży dow skiej wy raź nie słab nie, gdy po dej mu je ona wy bo ry in ne niż pol ski obóz an ty ko mu ni stycz ny (a.
Grab ski, Ży dzi ska za ni na ko mu nę, „Ga ze ta Wy bor cza” 15 IX 2006).
23 Patrz przy kła do wo ra port na te mat po ło że nia pol skie go ży do stwa po za gła dzie w wy da wa nym przez ame ri can je wish com mit tee „ame ri can je wish year Bo ok” 1946–1947, s. 334–359.
102
Recenzje i artykuły recenzyjne
pol skie go an ty se mi ty zmu czy za strze żeń do po li ty ki hi sto rycz nej III Rze czy po spo li te j24.
to głę bo ka stra ta, któ rej nie re kom pen su je po ja wie nie się dla ostat nich de kad wy po wie dzi trzech człon ków war szaw skiej gmi ny ży dow skiej, za an ga żo wa nych wcze śniej
w opo zy cję so li dar no ścio wą (He le na Dat ner, kon stan ty Ge bert, Sta ni sław kra jew ski).
Po dob nie brak ar ty ku łów z bo ga tej pra sy pol sko ję zycz nej w Izra elu, zro dzo nej z głę bo kiej mi ło ści do pol skiej kul tu ry, choć adam Mich nik za mie ścił w swej an to lo gii tek sty
pol skiej pra sy emi gra cyj nej.
W su mie oma wia na an to lo gia bu dzi am bi wa lent ne od czu cia. Bez wąt pie nia jest wiel kim zbio rem in te re su ją cych tek stów. na pew no wej dzie więc do pod ręcz nej bi blio tecz ki
ba da czy kwe stii ży dow skiej w Pol sce. Rów no cze śnie jed nak wy wo łu je po wa żne oba wy.
W szcze gól no ści wy da je się, że czy tel nik nie bę dą cy spe cja li stą w za kre sie hi sto rii pol skich Ży dów w XX w. (a prze cież ta kich bę dzie zde cy do wa na więk szość), ze wzglę du
na brak ko men ta rza i dość ten den cyj ny do bór tek stów po zo sta nie za gu bio ny, po zba wio ny me to dy ogar nię cia tak wie lo wąt ko wej ma te rii al bo też w przy pad ku pod ję cia tru du ca ło ścio wej lek tu ry ode bra ny przez nie go ob raz przed sta wio nej pro ble ma ty ki bę dzie wy pa czo ny przez an ty le wi co we i pro -ka to lic kie sym pa tie re dak to ra pu bli ka cji. Mam więc
na dzie ję, że choć by część tej kry ty ki zo sta nie uwzględ nio na przy tłu ma cze niu skró co nej
wer sji an to lo gii na ję zyk an giel ski 25.
24 naj gło śniej szym wy stą pie niem w tej dru giej spra wie by ło oświad cze nie Sto wa rzy sze nia Ży dów kom ba tan tów po świę co ne re ha bi li ta cji jó ze fa ku ra sia: Ilu Ży dów trze ba za mor do wać by zo stać na ro do wym bo ha te rem?, „Sło wo Ży dow skie”, 15/1996.
25 za sad ni cze te zy ni niej szej re cen zji zo sta ły przed sta wio ne w pu blicz nej dys ku sji nad ksią żką
Prze ciw an ty se mi ty zmo wi 1936–2009, któ ra od by ła się w War sza wie w ŻIH 11 I 2011 ro ku. W dys ku sji wzię li udział adam Mich nik, an drzej urbań ski, au gust Grab ski i an drzej no wa kow ski, dy rek tor wy daw nic twa uni ver si tas. (Wię cej na ten te mat: j. Hal ce wicz -Ple ska czew ski, Bo lą cy ząb...,
„Ga ze ta Wy bor cza” 12 I 2011).
August Grabski