Divanlar Arasında Bir Ömür PROF. DR. AHMET MERMER ARMAĞANI AKOAĞ Divanlar Arasında Bir Ömür Prof. Dr. Ahmet Mermer Armağanı Editörler: Doç. Dr. Neslihan Koç Keskin - Doç. Dr. Muvaffak Eflatun Divanlar Arasında Bir Ömür ISBN 978-605-342-443-7 Akçağ Yayınları: 1515 Armağan Kitaplar: 8 1. Baskı: Ankara 2018 Kültür Bakanlığı Yayıncılık Sertifika No: 11382 © Akçağ Yayınları 2018 Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince bu eserin yayın hakkı anlaşmalı olarak Akçağ Yayınlan’na aittir. İzinsiz kısmen ya da tamamen çoğaltılıp yayınlanamaz. Baskı: Korza Basım Sn. Yenice Mah. Çubuk Yolu Nu.: 3 Esenboğa / Ankara AKÇAĞ BASIM YAYIM PAZARLAMA A.Ş. Cumhuriyet Mahallesi Selçuk İş Merkezi Tuna Cad. No.: 8/1 Kızılay-Çankaya/Ankara Tel. 0312 432 17 98-433 86 51 Fax. 0312 432 28 52 www.akcag.com.tr akcag@akcag.com.tr Divanlar Arasında Bir Ömür PROF. DR. AHMET MERMER ARMAĞANI Editörler: Doç. Dr. Neslihan Koç Keskin Doç. Dr. Muvaffak Eflatun Divanlar Arasında Bir Ömür AKKKAĞ PROF. DR. AHMET MERMER ARMAĞANI İÇİNDEKİLER SUNUŞ ............................................................................................................................. 9 AHMET MERMER ÖZGEÇMİŞ ................................................................................... 11 AHMET MERMER İLE SÖYLEŞİ ............................................................................... 19 ŞEM'Î MAHLASLI ÜÇ ŞAİR ARASINDA BİR GAZELİN SEYRİ ALICI, LÜTFİ ............................................................................................................... 27 SELÂMDAN KELÂMA: DİVAN EDEBİYATI GELENEĞİ ÇERÇEVESİNDE “NÂME” ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME ANBAR, ELİF NUR .................................................................................................... 37 MUHYÎ DİVANINDA YER ALAN ATASÖZLERİNİT TESPİTİ VE DEĞERLENDİRİLMESİ ARSLAN, MUSTAFA .......................................................................................... 53 BİR ALDANIŞ HİKÂYESİ: ÂDEM'İ CENNETTEN ÇIKARAN DANE AYDEMİR, YAŞAR........................................................................................................................... 79 GÖZDEN KAÇAN ÇOK YÖNLÜ BİR OSMANLI TÜRKÇESİ SÖZLÜĞÜ: BÜYÜK OSMANLI LÛGATI BABACAN, İSRAFİL .................................................................................................... 93 SULTÂNU'L-MÜVERRİHÎN SÜRÜRI'NİN OSMANLI PADİŞAHLARININ CÜLUSLARINA DÜŞÜRDÜĞÜ TARİHLER BATUR, ATİLLA ....................................................................................................... 115 DİVAN ŞİİRİNDE BİTKİLERE VE ANLAM ÇERÇEVELERİNE DAİR BAYRAM, YAVUZ .............................................................................................. 139 CUMHURİYET DÖNEMİ ALFABE DEĞİŞİMİ TARTIŞMALARI VE ALİ SEYDİ'NİN “LATİN HURÛFU, LİSANIMIZA KABİL-İ TATBİK MİDİR? ” ADLI ESERİ CİN, ALİ ....................................................................................................................... 217 ALİ EKREM BOLAYIR'IN ŞERH-İ MÜTÛNA MEDHAL'İ ÇELTİK, HALİL .......................................................................................................... 241 5 PROF. DR. AHMET MERMER ARMAĞANI KLÂSİK TÜRK ŞİİRİNDE ÂŞIĞIN SEVDİĞİNE HEDİYESİ : CANI DENİZ, SEBAHAT ...................................................................................................... 257 FOLKLORİK BAĞLAMDA TÜRK-RUS İLİŞKİSİ DİLEK, İBRAHİM ....................................................................................................... 279 KARAMANLI AYNÎ DÎVÂN'INDA KUTSAL VE MİTOLOJİK SULAR EFLATUN, MUVAFFAK ..................................................................................... 303 MEZÂKÎ'DE TÜRKÇE SÖYLEYİŞLER ERCİLASUN, AHMED BİCAN .................................................................................. 319 “YUMUŞ” VE“YUMUŞ OĞLANI”NA DAİR ERDOĞAN, MUSTAFA .............................................................................................. 325 KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE SEVGİLİNİN GÜLÜŞÜ ÜZERİNE EREN, ABDULLAH ............................................................................................. 343 KLASİK EDEBİYAT METİNLERİNDE SESLENME EDATINI EY Mİ AY MI OKUMALI? ERSEN, ERSOY ..................................................................................................... 357 TÜRK TASAVVUF KÜLTÜRÜNDE GÖÇ VE EŞREFOĞLU RÛMÎ'NİN GÖÇLERİ GÜNEŞ, MUSTAFA .................................................................................................... 363 DİNİ TİPOLOJİ BAĞLAMINDA ALEVİLİK GÜZEL, ABDURRAHMAN ........................................................................................ 373 KLASİK TÜRKMEN EDEBİYATI ŞAİRİ ABDISETDAR KADI VE CENGNAMESİ KALENDEROĞLU, İHSAN ........................................................................................ 389 ADANALI HAYRET EFENDİ'NİN İDDİALI EDEBİYAT MECMUASI SÛK-I UKÂZ KALYON, ABUZER............................................................................................. 397 MUHAMMED SALİH'E AİT MANZUM ŞİBANÎ-NÂME İLE ANONİM ŞİBANÎNÂME'NİN OLAYLAR BAKIMINDAN MUKAYESESİ KARASOY, YAKUP - EVİRGEN, ARİFE ECE ....................................................... 431 TÜRKÜLERDE TEŞBİH VE İSTİÂRE 6 PROF. DR. AHMET MERMER ARMAĞANI KAYA YİĞİT, BİLGE - DAŞDEMİR, HİCRET DİLAN ........................................... 445 ESKİ TÜRKLERDEN GELEN BİR İMZA GELENEĞİ: KLÂSİK TÜRK ŞİİRİNDE DAMGA KAZAN, ŞEVKİYE .................................................................................................... 467 ÖMER FERİT KAM'IN “HURÛFÎ MİFTÂHI” KOÇ KESKİN, NESLİHAN- CAN, BURHAN ..................................................... 489 ASKER ŞAİRLERİN DİLİNDEN AKDENİZ VE CEZAYİR'DEKİ SAVAŞLAR KURNAZ, CEMAL .............................................................................................. 597 KLÂSİK EDEBİYATIMIZDA MİZAHÎ BİR YERGİ TİPİ: PİNTİ HAMÎD KURTOĞLU, ORHAN ............................................................................................... 617 RUSYA DEVLET KÜTÜPHANESİNDEKİ BAZI TÜRKÇE YAZMA ESERLERE DAİR ÖZKAN, ÖMER .......................................................................................................... 631 ÇELEBİZÂDE ÂSIM DİVANI'NDA METİNLERARASI İLİŞKİLER ÖZTEKİN, ÖZGE ....................................................................................................... 643 İSMAİL HAKKI BALTACIOĞLU'NUN BİLGİ MECMUASI'NDAKİ YAZILARI SAKALLI, FATİH ...................................................................................................... 673 KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE BİR GÖZ HASTALIĞI: REMED SONA, FATİH ............................................................................................................. 683 KAZAK EDEBİYATININ TÜRKİYE'DE TANITILMASI FAALİYETLERİ (1991'e kadar) TAMİR, FERHAT ....................................................................................................... 705 “GÜL FIRTINASI”NDAN “GÜL YANGINI”NA TANPINAR'IN ŞİİRLERİNDE VÜCUT VE ADEM ÇATIŞMASI BAĞLAMINDA: “DEFNE DALI” ŞİİRİ TURAN, LOKMAN ............................................................................................. 709 DİVAN ŞİİRİNDE MANZUM VÎRÂNİYYELER ÜSTÜNER, KAPLAN ................................................................................................. 717 HOCA-NÂME'DE İDEAL İNSAN VE İDEOLOJİ YAVUZ, NİHAL .......................................................................................................... 737 7 PROF. DR. AHMET MERMER ARMAĞANI SÛDÎ'NİN GÜLİSTAN VE BOSTAN ŞERHLERİNDE ANLAM VE YAPI AÇISINDAN ŞERH YÖNTEMİ YERDEMİR, FATİH ................................................................................................... 763 ANILAR............................................................................................................... 718 BİR İSTANBUL BEYEFENDİSİ HOCAM PROF. DR. AHMET MERMER MUVAFFAK EFLATUN ..................................................................................... 791 BİZ ESKİ TÜRK EDEBİYATINI BÖYLE SEVDİK LÜTFİ ALICI ........................................................................................................ 793 AYİNE NESLİHAN KOÇ KESKİN ........................................................................................ 797 ENEL AŞK YUNUS KARA .................................................................................................... 801 DER MEDH-İ HÂCE AHMED MERMER el-KONYEVÎ ÖMER FARUK DEMİREL .......................................................................................... 803 DER MEDH-İ HÂCELER HÂCESİ ÂHMED MERMERİ FERHAT YORULMAZ ......................................................................................... 807 FOTOĞRAFLAR ......................................................................................................... 813 8 Dr. Öğr. Üyesi Bilge Kaya Yiğit1 Hicret Dilan Daşdemir2 GİRİŞ Edebi sanatlar, sözü daha güzel ve etkili hale getirmek veya gereksiz uzatmalardan kaçınmak için kullanılır. Türk edebiyatında gerek Divan edebiyatında gerekse hikâye, roman, tiyatro gibi yeni edebiyat türlerinde; dilbilim, göstergebilim gibi alanlarda da karşımıza çıkan edebi sanatların en önemlileri arasında teşbih ve istiare yer alır. Ancak bir benzetme sanatı olan teşbih ve istiare sadece sanata sıkça ihtiyaç duyulan bu alanlarda kullanılmaz. Halk edebiyatının önemli eserlerinden biri olan türkülerde de sıklıkla karşımıza çıkar. Esasen türküler bir halk edebiyatı ürünüdür ve dilleri oldukça sadedir. Bu yüzden de içerisinde sanat barındırmadığı düşünülür. Ancak bir az dikkat edilirse türkülerde de her ne kadar işleyiş bakımından farklılıklar olsa da teşbih ve istiareden söz edilebilir. Biz bu çalışmada türkülerde yer alan teşbih ve istiarelerden bahsedecek, onların divan şiirinden farklı ve benzer yönlerini irdeleyeceğiz. Çalışma için örnek alınan türkü sözleri TRT Türk Halk Müziği Sözlü Eserler Antolojisinin I. ve II. cildi taranarak tespit edilmiş ve bu yazıda sadece türkülerin isimleri, yöresi ve benzetmeye söz konusu olan ifadelerine yer verilmiştir. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi. Türk Dili Bilim Uzmanı, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı. 1 2 445 TÜRKÜLERDE TEŞBİH Diğer edebi sanatlarda olduğu gibi teşbih ile ilgili yapılmış çalışmalar genellikle divan şiiri üzerinde durmuş, örnekler de bu şiir üzerinde verilmiştir. Bu açıdan bakılırsa kaynaklarda teşbih tanımları şu şekildedir: Teşbih Sözü daha etkili bir duruma getirmek için, aralarında türlü yönlerden ilgi bulunan iki şeyden, benzerlik bakımından güçsüz durumda olanı nitelikçe daha üstün olana benzetmektir. (Dilçin 1983: 405) Edebi sanatların en başında ve en önemlilerinden biri olan teşbih, sözün anlamını güçlendirmek, söze açıklık kazandırmak için, aralarında benzerlik kurulan iki şeyden birini diğerine benzetmeye denir. (Mermer, Koç Keskin 2005: 105-106; Bayram 2006:174) Aralarındaki münasebet ve muvafakat cihetiyle biri diğerinin tenvir ve izah ve tezhinine misal olacak iki fikrin tekabülünden husule gelen surettir. (Recâizâde Mahmud Ekrem 2011:221) Yani aralarında ilgi ve uyum yönünden biri diğerinin aydınlatılması, açıklanması, zihinden geçirilmesine örnek teşkil edecek iki düşüncenin karşılaştırılmasından meydana gelen bir edebi sanattır. Aralarında çeşitli yönlerden benzerlik kurulabilen iki şey veya şeylerden benzerlik itibarıyla zayıf olanı güçlü olana benzetme sanatıdır. (Külekçi 2011: 31) Aralarında çeşitli yönlerden benzerlik bulunan iki varlıktan zayıfını kuvvetlisine benzetme sanatına teşbih denir. (Kocakaplan1992:162) Bir şeye ilgi ve derinliğin artmasında diğer bir şeyin ortaklık ve benzerliğini göstermektir. (Ahmet Cevdet Paşa 2016:160) Teşbih; bir sözün anlamını kuvvetlendirmek için, aralarında benzerlik bulunan şeyden(benzerlik bakımından) zayıf olanın kuvvetli bulunana benzetmeye teşbih denir. (Karaca 1960:53) Anlama güç katmak için, aralarında gerçek ya da mecaz, çeşitli yönlerden ilgi, benzerlik bulunan en az iki varlıktan zayıf olanı nitelik bakımından güçlü olana benzetme sanatıdır. Eğer özellik bakımından birbirine denk iki varlık arasında benzerlik ilişkisi kuruluyorsa buna teşâbüh denir. ( Macit-Soldan 2005: 52) Teşbih; beyan tabirlerindendir. Aralarında ya hakikaten, yahud mecazen münasebet bulunan şeyleri birbirine benzetmektir. (Tahirü'l-Mevlevi 1973: 168- 169) Teşbih, aralarında bir veya birden fazla nitelikte benzerlik bulunan iki şeyin birini diğerine benzetmektir. (Saraç 2006 : 129) Teşbih; bir kavramın herhangi bir özellik bakımından kendisinden daha üstün veya daha meşhur başka bir kavrama benzetilmesine benzetme veya teşbih denir. (Coşkun 2007: 43) Bütün bunlardan da anlaşılır ki teşbih, bir benzetme sanatıdır. Yukarıda görüldüğü gibi kaynakların bir kısmı teşbihi, aralarında çeşitli yönden benzerlik bulunan iki şeyden zayıf olanın kuvvetli olana benzetilmesi; diğer bir kısmı aralarında ilgi bulunan şeylerin birbirine benzetilmesi şeklinde tanımlamaktadır. Kaynaklar teşbihi tanımlarken genellikle divan şiirindeki örneklerden istifade etmişlerdir. Ancak diğer sanatlarda olduğu gibi teşbih de sadece divan şiirinde bulunmaz, diğer şiirlerde de bulunur. Zira bütün şiirler estetik amaçla yazıldıklarından sanata ihtiyaç duyarlar. 446 TÜRKÜLERDE TEŞBİH VE DİVAN ŞİİRİNDEKİ FARK VE BENZERLİKLER Türküler anonimdir ve halk edebiyatının bir ürünüdür. Bu yüzden de dilleri olabildiğince sadedir. Bu sadelik çoğu zaman sanatların ve özellikle de teşbihin sıklıkla kullanılmayacağı gibi anlaşılabilir. Fakat bu kanı tamamıyla yanlıştır. Her ne kadar benzetme unsurları benzetmenin işleyişi yönünden farklılıklar olsa da türkülerde de teşbihten söz etmek mümkündür. Türkülerde teşbihin divan şiiriyle benzer ve farklı yönlerini şu şekilde açıklayabiliriz: 1-Türkülerle divan şiirinin teşbih unsurları açısından farklı yönler vardır: a) Benzetme yönü ya da kendisine benzetileni farklı olanlar. Ağlarım Çağlar gibi Derdim var dağlar gibi Gönüller mahzun olmuş Bozulan bağlar gibi İlk dizede ağlamasını çağlayana, ikincisinde derdini dağlara, üç ve dördüncü dizede ise gönülleri bozulan bağlara benzetmiştir. Gönül ateşten gömlek Bilseydim giymezidim: Gönlünü ateşten bir gömleğe benzetir. (Ağlarım çağlar gibi-Rumeli) Gerdanında beni var Sandım seher yıldızı Sevgilinin vücudundaki beni seher yıldızına benzetmektedir. (Ah öleyim- Ankara) Gönül bir tel ibrişim: Gönlünü bir tel ibrişime benzetmiştir. (Ah su yolu su yolu- Kilis) Ahu gözlerini sevdiğim dilber: Sevgilisinin gözlerini ceylana benzetmiştir. (Ahu gözlerini sevdiğim dilber-Kırşehir) Portakala benziyor Can Ayşe'min kokusu Sevgilisinin kokusunu portakala benzetir. (Ak üzümün salkımı-Manisa) Küçüğü can ilacı: Küçük kardeş olan kızı bir ilaca benzetir. (Akşam arada kaldı- Yozgat) O yar geçmiş karşıma Dal gibi sallanıyor: Sevgilisinin salınışını dala benzetmiştir. (Al yanak allanıyor- Kırşehir) Bizim aldığımız gız Gavrulmuş badem içi: Kızı badem içine benzetmiştir. (Ali gavak kesiyor-Isparta) Sarmadın mı aslan AlişimTuna boyunda: Aliş'i aslana benzetmiştir. (Alişimin kaşları kara-Rumeli) Kızardı da döndü nara: Gelinin kızarmasını ateşe benzetir. (Allı gelin giymiş bara-Gümüşhane) Gelinin suna saçları: Gelinin saçları ördeğin tüylerine benzetilmiştir. (Allı gelin giymiş bara-Gümüşhane) Saçı Leyla'ya vuruldum: Sevgilisinin saçını Leyla'ya benzetmiştir. (Altın tasta gül kuruttum-Hatay) Aktı gitti ırmak oldu göz yaşı: Göz yaşını ırmağa benzetmiştir. (Altın yüzük parmağımda kan taşı-Rumeli) Kömür gözlü yar benim: Yarinin gözlerini kömüre benzetmiştir. (Altın yüzük var benim-Orta Anadolu) Ceyrana benzeyiptir ala gözleri: Ceyran ceylan demektir. Sevgilisinin gözlerini ceylana benzetmiştir. (Anacan bağrımı gam eylemişem men-Azerbaycan) Yaktı ciğerimi karlı buz gibi: Can acısını buzun soğuttuğu acıya benzetir. (Asker gatar gatar olmuş gidiyorKastamonu) Atladım bahçene girdim gülleri fincan gibi: Gülü fincana benzetir. (Atladım bahçeye girdim-Rumeli) Gavurun kızı 447 Çark gibi döner: Bahsettiği kızı ya da kızın tavrını çarka benzetmiştir. (Dağ başı fener-Giresun) Otuziki meyvanın En tatlısı yarimiş: Sevgilisini meyveye benzetmiştir. (Dağdan davar aştı mı?- Tokat) Kardan kemer bağlarsız Suları şarap olmuş Çiçeği meze dağlar: Karı kemere, suyu şaraba, çiçeği mezeye benzetir. (Dağlar siz ne dağlarsız- Sivas) Ben yaralı bir kuşum: Kendisini yaralı bir kuşa benzetmiştir. (Dam başında duran kız-Elazığ) Saçı Şirvan ipeği: Sevgilinin saçını ipeğe benzetir. (Dam üste dam örerler-Kars) Bir incecik boyun var Fındık çıbığı gibi: Sevgilinin boyunu fındık çubuğuna benzetmiştir. (Dama çıkma üşürsün-Sivas) Benzer gözleri ceylana: Sevgilinin gözlerini ceylana benzetir. (Dara zülfün sal her yana-Azerbaycan) Terlemiş yanakların Erimiş bala benzer: Sevgilinin yanaklarının terlemiş halini erimiş bala benzetir (Değirmen sala benzer-Elazığ) Ben yarimi tanırım Orta boylu mor çiçek: Sevgilisini çiçeğe benzetmiştir (Değirmen üstü çiçek- Malatya) Deli Bekir'in ortan karısı aslan yürekli: Kadının yüreği aslana benzetilmiştir. (Deli Bekir-Rumeli) Şimdiki zaman kızları Elma elma yanaklı: Kızların yanağı elmaya benzetir. (Deniz içi balıklı-Burdur) Duman sandım şalvarının tozunu: Elbisenin tozunu dumana benzetmiştir. (Gabardıcın salınması dalinen-Denizli) Bülbül gibi dilin olsa ne fayda: Dilini bülbülün diline benzetmiştir. (Gafil gezme şaşkın-Gaziantep) Gara gözün badam: Sevgilinin gözünü bademe benzetilmiştir. (Gara gözün ay badam-Azerbaycan) Cihan köprüsünü aşıp gidelim: Dünya köprüye benzetilmiştir. (Gardaş gitsem- Diyarbekir düzüne-Şanlıurfa) Goca beyin daylak gızı: Daylak dişi deve yavrusu demektir. Kız deve yavrusuna benzetilmiştir. (Gatıranlar gatıranlar-Isparta) Muhabbet bir tohum atıp yeşertmek: Muhabbeti bir tohuma benzetmiştir. (Gel ey talip sen bu esrarı hak bil-Erzurum) Ecel yeli değer ömrün bağına: Ecel rüzgâra, ömür de bağa benzetilmiştir. Gel gönül mülk edinme bu dehri-Malatya) Cevahir taşı mısın?: Sevgiliyi cevahir taşına benzetmiştir. (Gemideyim gemide- Artvin) Bülbül misali dillerin aman: Berberin dilini bülbüle benzetmiştir. Getir berber getir de aynayı getir-Orta Anadolu) Keserem seni kirpik Yarime dalga durma:Kirpiği sevgiliye engel olan bir şeye benzetmiştir. (Giderem men Tebriz'e-Erzurum) Kafeste kumruya benzer güzeli İslinye'nin: Güzel kumruya benzetilmiştir (Gider oldum padişahım-Kırklareli) Benim de sevdiceğim Kavrulmuş badem içi: Sevgilisini kavrulmuş badem içine benzetmiştir. (Hacı sarıklı molla-Kırklareli) Bilenmiş gidiyor ecel bıçağı: Ecel bıçağa benzetilmiştir. (Halimi arzettim dağlara taşa-Çorum) Kirpikleri siyah kalem kaşlı yar: Sevgilinin kaşını kaleme benzetmiştir. (Hatırına düşüp sormaz halimden-Tokat) Keklik gibi seker gelir: Sevgilinin gelişini kekliğe benzetmiştir. (Hey ağalar nasıl deyim-Ardahan) Kanadı var kilim gibi: Horozun kanadını kilime benzetmiştir. (Horozumu kaçırdılar-Sivas) Hüseyin'im geliyor tozlu yol gibi: Sevgilinin gelişi yola benzetilmiştir. (Hüseyin'im geliyor tozlu yol gibi-Muğla) Menim yarim galem gaşlı: Sevgilinin kaşlarını kaleme benzetmiştir. (Iğdır'ın yolları taşlı-Iğdır) Kara dut parmak gibi: Kara dutu parmağa benzetmiştir. (İbrişim örmüyorlar- Adana) 448 Kız yüzün kaymak gibi: Sevgilinin yüzünü kaymağa benzetmiştir. (Aynı türkü) Bal dudak kaymak içün: Dudağı bala benzetmiştir. (İlengeri eğdiler-Erzincan) Kaşların lamelif yüzlerin kamer: Sevgilinin kaşlarını lamelife, yüzünü aya benzetmştir. (İnsan kısım kısım yer damar damar-Sivas) Şahine benziyor gözleri büyük: Sevgilinin gözünü şahine benzetir. (İnsan kısım kısım yer damar damar-Sivas) Küstürdüm de yoruldum İreyhan boylu yari: Sevgilinin boyunu reyhana benzetmiştir. (İp attım ucu kaldı- Bartın) Seymanları kuzu gibi meleşti: İnsanları kuzuya benzetmiştir. (Kaçındasın gelin ümmü kaçında-Afyon) Seyman/seğmen; bayramlarda, düğünlerde törene yerli giysilerle, atlı ve silahlı olarak katılan yiğit. Aşk şerbetini yara içirdim: Aşkı şerbete benzetmiştir. (Kaleden kaleye şahin uçurdum-Kerkük) Gam donların atim dedim: Gamı elbiseye benzetmiştir. (Kalk gönül yola gidelim-Şanlıurfa) Sevda ateşten bir gömlek Giy giyebilir isen: Sevdayı bir gömleğe benzetmiştir. (Kanadım deydi sevdaya- Kahramanmaraş) Sözlerin ateş sanki Can evimi alevler: Sevgilinin sözlerini ateşe, canı da eve benzetmiştir. (Mehleden geçen oğlan-Kars) Zülfün yüzüne perde: Saçı perdeye benzetmiştir. (Makaram sarı bağlar- Diyarbakır) Demir yürekli yarim: Sevgilinin yüreğini demire benzetmiştir. (Mavi yelekli yarim-Bursa) Ay mıydı gün müydü yüzü?: Sevgilinin yüzünü aya benzetmiştir. (Mecnun'um Leyla'mı gördüm-Sivas) Yar zülfün kement eylemiş: Sevgilinin saçlarını kemende benzetmiştir. (Mecnun'um Leyla'mı gördüm-Sivas) Boyını benzettim mor menekşeye: Sevgilinin boyunu menekşeye benzetmiştir. (Menekşe koymuşlar gülün adınıKırıkkale) Avşar elmasına benzer yanaklar: Sevgilinin yanağını elmaya benzetmiştir. (Merdiven altında tavuk gıdaklar-Isparta) Gaytan bıyıkların gana batıyor: Sevgilinin bıyıklarını ipeğe benzetmiştir. (Mezar arasında harman olur mu-Orta Anadolu) Aşkın küresinde yandım da piştim: Aşkı küreye benzetmiştir. (Nedir ey gaziler benim yandığım-Kayseri) Boyu bir reyhan dalı: Sevgilinin boyunu reyhana benzetmiştir. (Odana serdim halı-Orta Anadolu) Ağzı gül koynu cennet: Sevgilinin ağzını güle, koynunu da cennete benzetmiştir. (Oğlan adın beydi gel-Kars) Kirpikler bahar çimeni: Sevgilinin kirpiklerini bahar çimenine benzetmiştir. (Oy süsen süsen süsen-Siirt) İkrar sevginin kilidi: Sözü bir kilide benzetmiştir. Ayrıca sevgi de kapıya benzetilmiştir. (Öte yakanın buludu-Afyon) Ayrılık sürmesini çekmiş gözüne: Ayrılığı sürmeye benzetmiştir. (Ötme dugguk ötme bağrım eziktir-Antalya) Sevdiğim hurma dalı: Sevgiliyi hurma dalına benzetmiştir. (Pazardan aldım halı- Aydın) Cemalin görenler cenneti neyler Sandım güneş doğmuş yüzünden dilber: Sevgilinin yüzünü cennete ve güneşe benzetmiştir. (Sabahtan cemalin seyran eyledim-Malatya) Ayrılık badesin içmişem elden: Ayrılığı badeye benzetmiştir. (Sabahın yemişi birtane elma-Kuzeydoğu Anadolu) Sabahtan açılır muhabbet gülü: Muhabbeti güle benzetmiştir. (Sabahtan açılır muhabbet gülü-Erzincan) Karanfilsin tarçınsın: Sevgiliyi karanfil ve tarçına benzetmiştir. (Saçaklıkta kilim var-Diyarbakır) Bir de gönül yaylasından: Gönlü yaylaya benzetmiştir. (Sallan boyuna bakayım- Orta Anadolu) Hemen aşk atına binip sürmeli: Aşkı ata benzetmiştir. (Seher vakti çaldım yarin kapısını-Kırşehir) Zilfin Acem ipeği: Sevgilinin saçını İran ipeğine benzetmiştir. (Sen bir yana bir 449 yana-Kerkük) Üzerimde yanan aşk tütünüdür: Aşkı tütüne benzetmiştir. (Şad ol deli gönül müjdeler olsun-Erzurum) Türkmen kızı bar oynuyor Bülbül gibi öte öte: Kızın sesini bülbüle benzetmiştir. (Türkmen kızı bar oynuyor-Sivas) Ulu dağlar gibi kar olan başım: Sıkıntısını dağlardaki kara benzetmiştir. (Ulu dağlar gibi kar olan başım-Erzincan) Yarim keklik ben doğan Düşeydim ensesine: Sevgiliyi kekliğe, kendisini de doğana benzetmiştir. (Vallahi o yardır-Diyarbakır) Gerdanından zemzem içilir: Sevgilinin vücudunu zemzem kaynağına, gerdanını zemzeme benzetmiştir. (Merhamet kıl kaşı keman Sivas) b-Şairin kendisini benzetme unsuru olarak kullandıkları. Gurban olam: Kişi kendisini kurbanlık gibi görmüştür. Kurban Allah'ın yoluna canını vermiştir. İşte bu kişi de sevdiği için kendini feda etmiş, can vermiş gibi göstermiştir. Kişi benzetilen, kurban benzeyendir. (A güzel dolan da gelAntalya) Koyun olsam melesem: Kendini koyuna benzetir. (Dağda ardıç kurusu-Sivas) Ayva gibi saraldım: Saralmak sararmak manasındadır. Kendi rengini ayvaya benzetmiştir. (Iğdır'ın al alması-Iğdır) Boylarım görüp neyliyen beni Selvide söğüt gördüğün yok mu: Sözü edilen Acem kızı kendi boyunu selvi ve söğüde benzetmiştir. Bu yüzden teşbihtir. Yine aynı türküde ağzımı görüp neyleyen beni İnci de mercan gördüğün yok mu? Garanfilim ek beni: Kendini karanfile benzetmiştir. (Altındandır kapısının eşiği- Ankara) Kiraz gibi dudaklar senin olsun: Kendi dudağını kiraza benzetir.(Aman deyirmancı-Aydın) Evvel altın idim şimdi pul oldum: Kendisini altına ve pula benzetmiştir. (Her sabah her seher gelir geçersin-Ankara) Dudu gumru gibi durmaz öterem: Kendisini dudu kumruya benzetmiştir. (Gara camışlar vurdum bayıra-Erzurum) Aşkından kibrit oldum: Kendisini kibrite benzetmiştir. (Kaleden iniyorum- Kahramanmaraş) Koç gibi meydanlarda dönenlerdeniz: Kendisini koça benzetmiştir. (Karaşar zeybeği-Ankara) Yarim keklik ben doğan Düşeydim ensesine: Sevgiliyi kekliğe, kendisini de doğana benzetmiştir. (Vallahi o yardır-Diyarbakır) Gerdanından zemzem içilir: Sevgilinin vücudunu zemzem kaynağına, gerdanını zemzeme benzetmiştir. (Merhamet kıl kaşı keman Sivas) Göstersem gözlerimi almazsın beni Çarşıda badem görmedin mi sen?: Kendi gözlerini bademe benzetmiştir. (Aman köylü kızı- Ankara) Goy dolanım başına pervane dek Salma meni çöllere divane dek Birinci dizede kendini pervaneye, ikinci dizede ise deliye benzetir. (Asker oldum vatana hizmet eylerem men-Iğdır) Gam yüküne tüccar oldum satarım: Gamı yüke, kendisini de tüccara benzetmiştir (Gam yüküne tüccar oldum satarım-Şanlıurfa) Sarardı gül benzim döndü gazele: Gazel yaprak demektir. Burada Beniz yaprağa benzetilmiştir. (Gel çıkalım tepelerden tepeye-Gümüşhane) Bir kuş gibi uçtu ömrüm: Ömrünü kuşa benzetmiştir. (Geldi geçti benim ömrüm- Erzincan) Kurudum oldum çalı: Kendisini çalıya benzetmiştir. (Ha buradan görünür- Trabzon) 450 Git git güzel oğlan gözümü neynisen (ne yapacaksın) Dağlarda ceyran hiç görmeyipsen (görmedin mi) Git git git güzel oğlan yanağım neynisen Bahçede yevel alma hiç görmeyipsen Git git git güzel oğlan dudağım neynisen Kazzazda kırmızı keytan hiç görmeyipsen Kız, kendi gözünü ceylana, yanağını elmaya, dudağını kırmızı ipek sicime benzetmiştir. (Hacı Farac'ın kızısan- Kerkük) keytan/kaytan; kırmızı ipekten yapılmış sicim. Yel vurur pervaneyim: Kendini pervaneye benzetmiştir. (Halkalı şeker şam fıstık-Eskişehir) Bülbül gibi daldan dala konmuşam: Kendini bülbüle benzetmiştir. (iki dağın arasında kalmışam-Şanlıurfa) Kül oldum aşka düşeli: Kendini küle benzetmiştir. (Meşeli dağlar meşeli-Bolu) Laçın vurmuş turna kimi yaralı Belenmişem kızıl kana sevdiğim: Laçın atmaca demektir. Kendisini atmaca tarafından vurulmuş turnaya benzetmiştir. (Sennen ayrı bu dünyayı neylerem-Kars) 2. Divan şiirinde kullanılan mazmunların, benzetmelerin, istiârelerin türkülerde benzer şekilde kullanılmasına rastlamaktayız. Gül mü sandım gül Adilem solacak: Sevgilisini güle benzetmiştir.(Adilemin üç boncuklu hasırı-Antalya) Benzirsen konca küle: Sevdiğini güle benzetmiştir.(Kerkük) Selviye benzettim yarin boyunu: sevgilinin boyunu selviye benzetir. (Aşağıdan gelir Türkmen koyunu-Kastamonu) Gaşların keman gözeldir: Sevgilinin kaşlarını kemana/yaya benzetmiştir. (Dağlarda duman gözeldir-Kars) Fidan gibisin yarim: Sevgilisini fidana benzetmiştir. (Dâreyi çalamazsın- Kırklareli) Sende şeker tadı var: Sevgilisini şekere benzetir. (Dam başında dudu var- Denizli) Selviye benzer boyu: Muhatabının boyunu selviye benzetmiştir. (Dam üstünde kestane- Manisa) Ağzı şeker bal akıyor dudaktan: Sevgilinin ağzı şekere benzetir. (Dane dane benleri var yüzünde-Kırşehir) Dedim dilber yanakların gül olmuş: Sevgilinin yanağını güle benzetir. (Dedim dilber didelerin ıslanmış-Sivas) Senin yarin domurcaksa Benimki gonca güldür: Sevgili ilk dizede tomurcuğa, ikinci dizede ise gonca güle benzetmiştir (Değirmenin taşlarıAnkara) Gül sinenin üstünde: Sevgilinin göğsünü güle benzetmiştir. (Dere geliyor dere- Ankara) Bülbül gibi intizara düşürdün: Kendisini bülbüle benzetmiştir (Felek şad olacak günün görmedim-Amasya) Gamze oku bazı bazı Yar sineme çattı geçti: Sevgilinin yan bakışını oka benzetmiştir. (Mecnun'um Leyla'mı gördüm-Sivas) Gızlar peri olsa bakmam yüzüne: Kızları periye benzetmiştir. (Gardaş gitsem Diyarbekir düzüne-Şanlıurfa) Garip bir kuştu gönlüm: Gönlünü bir kuşa benzetmiştir. (Garip bir kuştu gönlüm- Şanlıurfa) Gaşın kemana benzer: Sevgilinin kaşını kemana/yaya benzetmiştir. (Gaşın kemana benzer-Azerbaycan) Ah yarim güzelim sevdiğim meleğim: Sevgiliyi meleğe benzetmiştir (Geçti ömrüm yine sensiz neyleyim-Tokat) Selviye benzettim ince boyunu: Sevgilinin boyunu selviye benzetmiştir. (Gel çıkalım tepelerden tepeye-Gümüşhane) Cemalin benzer aya: Sevgilinin yüzünü aya benzetmiştir. (Giderim yolun dağdır- Gümüşhane) Bahçelerde fidan boylu Halil'im: Sevgilinin boyunu fidana benzetmiştir. (Halil oğlan gel seninle kaçalım-Sivas) İnci gibi dişlerin var: Muhatabın dişlerini inciye benzetmiştir. (Hanım senin ne güzel kaşların var-Ordu) Kaşları keman gözleri yaman: Sevgilinin kaşlarını kemana/yaya benzetmiştir.451 (Hasan'ımın kahvesine dayandımRumeli) Sende kama bende sevda yarası: Sevdayı yaraya benzetmiştir. (İki dağın arasında kalmışam-Şanlıurfa) Kaşların lamelif yüzlerin kamer: Sevgilinin kaşlarını lamelife, yüzünü aya benzetmiştir. (İnsan kısım kısım yer damar damar-Sivas) Melahat burcunun mahı: Güzeli aya benzetmiştir. (Kadem bastı-Erzurum) Dudakları benzer leyl-i mercana: Sevgilinin dudağını kırmızı mercana benzetmiştir. (Kahveciler kahve koyar fincana-Trabzon) Yüzün ay gibi parlar: Sevgilinin yüzünü aya benzetmiştir. (Mehleden geçen oğlan-Kars) Sanki huri melek huri yüzü: Sevgilinin yüzünü huri ve meleğe benzetmiştir. (Maral çıkmış dağ başına-Kerkük) Sallanıp gittiğin zaman Serv-i revana benzersin: Sevgilinin boyunu salınan serviye benzetmiştir. (Merhamet kıl kaşı keman-Sivas) Nazoğlu'nun biber gibi benleri: Beni bibere benzetmiştir. (Nazoğlu'nun biber gibi benleri-Uşak) Cemalin güneşe benzer yüzün ay gibi: Sevgilinin yüzünü güneş ve aya benzetmiştir. (Ne güzel yaratmış seni yaradan-Kırşehir) İncidir dişin senin: Sevgilinin dişini inciye benzetmiştir. (Olam boyun gurbanı- Kars) Pınar olmuş akıyor Nazlı yarin gözleri: Sevgilinin gözlerini pınara benzetmiştir. (Perşembenin düzleri-Ordu) Ağzı gül koynu cennet: Sevgilinin ağzını güle, koynunu da cennete benzetmiştir. (Oğlan adın beydi gel-Kars) Cemalin görenler cenneti neyler Sandım güneş doğmuş yüzünden dilber: Sevgilinin yüzünü cennete ve güneşe benzetmiştir. (Sabahtan cemalin seyran eyledim-Malatya) Ecel şerbetini içtim de geçtim: Eceli şerbete benzetmiştir. (Salih ata biner güçük bey gibi-Afyon) Hilaldir yarin kaşı: sevgilinin kaşını hilale benzetmiştir. (Samsun iskele başı- Çankırı) Keman kaşa vurgunum: Sevgilisinin kaşını kemana benzetmiştir. (Aman dayler yol verin-Edirne) Pervane gibi yanmayı ister deli gönlüm: Gönlünü pervaneye benzetmiştir. (Seyreyle güzel kudret-i Mevla neler eyler-Erzurum) Mecnun gibi ben Leyla'mı yitirdim: Kendini Mecnun'a benzetmiştir. (Şahin idi dağ Gurulu yaya benzer Ganberimin gaşları: Sevgilinin kaşlarını yaya benzetmiştir. (Şeftali ağaçları- Nevşehir) Aşkın zincirini taktım boynuma: Aşkı zincire benzetmiştir. (Yandım Allah yandım yatamıyorum-Sivas) Senin fidan boyunu nazar eder yolcular: Sevgilinin boyunu fidana benzetmiştir. (Annem entariyi almış-Çanakkale) Kirpiğin oktur senin oktur: Kirpiği oka benzetmiştir. (Arakçının mendedir- Azerbaycan) Ne söyledim yıktın hilâl kaşını: Kaşı hilale benzetir. (Arap atı gibi sallar başını- Şanlıurfa) Şem-i cemale pervane geldim: Sultanın yüzünü muma benzetmiştir. (Arzuhal için sultana geldim-Şanlıurfa) Sen gurbete gideli Sel oldu gözüm yaşı: Göz yaşını sele benzetmiştir. (Mendilimde kare var- Erzurum) TÜRKÜLERDE İSTİARE Teşbihte olduğu gibi istiare için de kaynaklar aşağıdaki tanımları vermiştir. İstiare bir şeyi kendi adının dışında, türlü yönlerden benzediği başka bir şeyin452 adıyla anma. Bu bakımdan istiare mecaz ve benzetme sanatıdır (Dilçin 1983:412). Özet bir ifadeyle aralarında benzerlik bulunan iki unsurdan birinin diğerinin yerine kullanılmasıdır. Diğer yandan istiare sadece benzeyen veya kendisine benzetilenin kullanılmasıyla yapılmış teşbih örneğidir (Bayram 2006:179). Teşbihin benzeyen ve benzetilen adıyla iki asıl ögesinden birinin bir söz içerisinde veya bir beyitte dile getirilmemesine istiâre adı verilir (Mermer, Koç Keskin : 2005 :49) İstiare demek, bir lafzın manayı hakikisini nez' ile müşabihi olan diğer bir mana iâre etme ve tarif-i diğerle bir şeye min-cihetin münasebet ü müşabeheti olan şey-i dîgerin namına âriyeten vermektir. (Recaizade Mahmud Ekrem 2011: 300) Yani bir sözün gerçek manasını uzaklaştırarak benzeri olan diğer manasını ödünç alma ve başka bir deyişle bir şeye başka bir yönden uygunluk ve benzerliği olan diğer bir şeyin anlamına ödünç yüklemektir. Kelimenin lugat manası ödünç alma, birinden iğreti bir şey almaktır.Edebi sanat olarak bir şeyi gerçek manası dışında çeşitli yönlerden benzediği bir başka şeyin adıyla anmaktır. (Külekçi 2011: 51) Teşbihle yakınlık gösteren bir sanattır. Bilindiği gibi teşbih iki ögeyle yapılır, benzeyen ve benzetilen. İşte benzetme bu iki ögeden sadece biriyle yapılırsa istiare meydana gelir. (Kocakaplan1992:66) Benzetme alakası ve karine-i mania ile dilde kullanılan mananındışında kullanılan lafızdır. (Ahmet Cevdet Paşa 2016:172) İstiâre, kısaltılmış bir teşbihtir. Teşbihin iki öğesinden yalnızca birisi ile yapılır(Karaca 1960: 60). Bir sözün benzetme amacıyla başka bir sözün yerine kullanılmasıdır. İstiârehem mecaz hem de benzetme sanatıdır. Benzetme öğeleri olan benzeyen ve kendisine benzetilenden birinin söylenmesiyle yapılan benzetmedir . ( Macit, Soldan 2005: 55) İstiâre ; bir şeyin ödünç verilmesini veya ödünç alınmış bir şeyin iadesini istemektir. Edebiyatta, taraflardan biri kaldırılmış beliğ teşbihe bu ad verilir. Edebiyat sanatı olarak istiâre; arada bir engel karine-i mâni'a bulunmak şartıyla, bir sözü benzerlik dışında kullanmak istiâre adını alır(Bilgegil1980 : 154). İstiâre ; beyan tabirlerindendir. Lügat manası : birinden bir şey isteyip almak meâlindedir. Edebiyatta bir kelimenin manasını muvakkaten diğer bir kelime hakkında kullanmak demektir (Tahirü'l-Mevlevi 1973: 71). İstiâre; lügat anlamı birinden bir şeyi ödünç isteyip almak olan istiâre, bir kelimeye aralarındaki benzerlik alakası dolayısıyla lügat/temel anlamının dışında yeni bir anlam vermektir. Dolayısıyla istiâre, alâkası teşbih/benzerlik olan mecaz-ı lügavi'dir. İstiârenin temeli teşbihtir. Teşbihin iki temel unsuru olan benzeyen ve kendisine benzetilenden sadece birisinin -doğrudan veya dolaylı- söylenilerek söylenilmeyen, kaldırılan kısmının kastedilmesi ile istiâre meydana gelir. Diğer bir ifadeyle istiâre kısaltılmış bir teşbihtir. (Saraç 2006: 118-120). İstiâre; teşbih bir anlam aktarımı sanatıdır, istiâre ise hem anlam hem de ad aktarımı sanatıdır. Bir kavramın herhangi bir bakımdan benzediği başka bir kavramla adlandırılmasına istiâre (ödünçleme) denir(Coşkun 2007: 66). Özetle söylenebilir ki; istiare de teşbihten türemiştir hatta eksik teşbihtir. Tıpkı teşbih gibi istiare de kaynaklarda daha çok divan şiirine ait gibi gösterilir. Ancak o da sadece divan şiirine ait değildir. Yukarıda da sözünü ettiğimiz gibi çalışmalarda türkülerdeki istiare üzerinde pek fazla durulmamıştır. Fakat türkülerde de teşbihin yanı sıra istiare söz konusudur. Türkülerde istiarenin divan şiirinden farklarını şu şekilde özetleyebiliriz: Tıpkı teşbihte olduğu gibi istiarede de şair kendisini benzetme unsuru olarak kullanır. Divan şiirindeki istiarelerin yanında hayvan, meyve, cansız varlık gibi şeyler de istiarenin konusu olmuştur. 1-Türkülerle divan şiirinin istiare açısından farklı yönleri vardır: a )Benzetme yönü ya da kendisine benzetileni farklı olanlar. Ben ağlarım sazım ağlar tel ağlar: Ağlamak insana ait bir özelliktir ve burada saz 453 insana benzetilmiştir. (Gam yüküne tüccar oldum satarım-Şanlıurfa) Nazlı gavak gıcır gıcır gıcılar: Nazlı olmak insana aittir. Burada kavak insana benzetilmiştir. (Nazlı gavak gıcır gıcır gıcılar-Giresun) Sensin gönlümün kilidi: Gönlünü bir kapıya sevgiliyi de kilide benzetmiştir. (Şimşir pınarın kilidi-Rumeli) Kurumuş fidanın dalları ömrüm: Ömrünü kurumuş fidanın dallarına benzetmiştir. (Yaz bahar ayları gelip geçendeSivas) Ağlama ceylan balası: Sevdiğini ceylan yavrusuna benzetmiş ama sevgili söylenmemiştir. (Ağlama ceylan balası- Kerkük) Kuzular meler, ağlar: Ağlamak insana ait bir özelliktir. Bu kuzulara atfedilmiştir. (Ah dağlar serin dağlar-Trabzon) Suğud et daşlı dere Derdumu dinlesana: Bir dert dinlemek insana ait bir özelliktir. Burada dereye verilmiştir. (Akayı daşlı dere-Rize) Aramız derya deniz Biz nasıl kavuşalım: Aralarındaki mesafenin uzaklığını derya ve denize benzetmiş, ancak mesafeyi söylememiştir. (Al şalım mavi şalım-Erzurum) Bu dert beni yiye yiye bitirir: Derdi yiyen bir canlı gibi düşünmüş, benzettiği canlıyı söylememiştir. (Anam ağlar baş ucumda oturur-Kırşehir) Candarmanın kurşunu beni yakıyor: Kurşun ateşe benzetilmiş, ateş söylenmemiştir. (Aralıktan candarmalar bakıyorBilecik) Ciğerimde fitil işler düğümdür: Ciğerindeki yarayı düğüme benzetmiş, yarayı söylememiştir. (Arkadaşlar benim derdim yiyindir-Diyarbakır) Dinsiz imansız dağlar: Dinsiz ve imansızlık insana ait bir özelliktir. Burada dağlara atfedilmiştir. (Dağlar dağımdır benim-Elazığ) Kardan kemer bağlarsız: Dağları kemer bağlayan bir insana benzetir. (Dağlar siz ne dağlarsız-Sivas) Siz ne derde ağlarsız: Ağlamak insana aittir burada dağlara atfedilmiştir. (Dağlar siz ne dağlarsız-Sivas) Sinemin yarasına Zülfünü bağlasınlar: Saçı bir ipe benzetmiştir. (Dağları dağlasınlar-Ağrı) Suyu serhoş dolanır: Serhoş olmak insana aittir burada suya atfedilmiştir. (Değirmen üstü çiçekErzurum/Değirmenin bendine-Muş) Gönlümün güvercini: Gönlümü bir yuvaya, sevgilisini de güvercine benzetmiştir. (Değirmen üstü çiçek-Malatya) Garşı bağda badem gülüp duruyor: Badem gülen bir insana benzetilmiştir. (Garşı bağda sıra sıra bademler-Ankara) Hansı gülden ders alıpsan: Gül ders alınan bir hocaya benzetilmiştir. (Gaşın kemana benzer-Azerbaycan) Kaşlarında har mı var: Kaşlarının tüylerini dikene benzetmiştir. (Gaşlarında har mı var-Erzurum) Kemer ağlar kaftan ağlar bel ağlar: Ağlamak insana aittir. Burada kemer, kaftan, bel insana benzetilmiştir. (Gel çıkalım tepelerden tepeye-Gümüşhane) Gızılırmak can incitme sen bu gün: Kızılırmağı can yakan bir insana benzetmiştir. (Gızılırmak can incitme sen bu gün-Kırşehir) Kitabın gavlince dağlar al giymiş: Dağları kırmızı giyinen bir kişiye benzetmiştir (Gızılırmak can incitme sen bu gün-Kırşehir) Nerelerde kalmışsan Göğnümün gövercini: Gönlünü bir yuvaya, sevgiliyi de güvercine benzetmiştir. (Hagirmi yigirmi kızlar-Kars) 454 Kırdım güzel gönlümü Haber ver ustasına: Sevgiliyi ustaya benzetmiş, sevgiliyi söylememiştir. (Hamam yaptım taşına-Tokat) Kurban olam kurban olam Beşikte yatan kuzuya: Çocuğu kuzuya benzetmiş, çocuğu söylememiştir. (Hem okudum hemi yazdım-Çorum) Sürüden seçilmiş körpe kuzusun: Sevgiliyi kuzuya benzetmiştir. (Nasip olsa yine gitsem yaylaya) Edep ağlar, erkân ağlar, yol ağlar: Ağlamak insana aittir. Edep, erkân, yol bir insana benzetilmiştir. (Sözün bilmez bir cahilin elinden-Sivas) Sensin gönlümün kilidi: Gönlünü bir kapıya sevgiliyi de kilide benzetmiştir. (Şimşir pınarın kilidi-Rumeli) Yavrularım yuvasından Ganatlanıp uçanda gel: Çocuğu kuşa benzetmiş, kuşu söylememiştir. (Ölüm yakamdan tutma git-Çukurova) Pınar senin ne sevdalı başın var Yarenin var yoldaşın var eşin var: Yaren yoldaş, eş insana aittir. Burada çeşme insana benzetilmiştir. (Pınar senin ne sevdalı başın var-Nevşehir) b-Şairin kendisini benzetme unsuru olarak kullandıkları. Yine kırdı dallarımı: Kendini ağaca benzetmiş, ağacı söylememiştir. (Aşağıdan bir yel esti-Sivas) 2. Tıpkı teşbihte olduğu gibi divan şiirinde türkülerle ortak istiare mazmunları vardır. Ayırdı gonca gülümden: Sevgiliyi gonca güle benzetmiştir ancak sevgiliyi söylememiştir. (Garibim-Erzincan) Ey Ferrahi yandım yâr ateşine: Şair, yârinin aşkını bir ateşe benzetmiş, ancak aşkı söylememiştir.(Ah neyleyim gönül senin elinden-Adana) El uzadıp gonca gülün derdiğim: Sevgilisini goncaya benzetmiştir. (Ahu gözlerini sevdiğim dilber-Kırşehir) Zülfünün tellerini Boynuma taktı geçti: Sevgilisinin zülfünün telini bir ip ya da kemende benzetmiş, ancak bunları söylememiştir. (Akşamın vakti geçti-Erzincan) Tazecik açılmış guşluk çağında: Dediği kişiyi bir güle benzeterek açılmakla ithaf etmiştir. Ancak gülü söylememiştir. (Altın nalın giymiş sağ ayağına-Bilecik) Sevda doktoru musun?: Sevdayı bir hastalığa benzetmiştir. (Dareyi çalamazsın- Kırklareli) Lale sümbül boynun bükmüş derdi var: Dert insanda olur burada çiçekler insana benzetilmiştir. (Dağlar seni delik delik delerim-Sivas) Peykân değdi sinem yaralandı gel: Kirpik okun ucuna benzetilmiş, kirpik söylenmemiştir. (Gam elinde benim zülfü siyahım-Sivas) İç yüreğimde yanan közdür: İçindeki duyguyu köze benzetmiş, duyguyu söylememiştir. (Gel benim gül yüzlü yarimArtvin) Sular başın vurur taştan taşlara Çağlar çağlaryarin adın çağırır: Başını taşa vurmak ve birini çağırmak insana aittir burada sular insana benzetilmiştir. (Her sabah her seher cümbüşe gelir-Tokat) Yanağın hacalet verir Kırmızı güle Züveyda (Zübeyde): Utanmak insana aittir burada gül insana benzetilmiştir. (Ey ağalar nasıl deyimArdahan) Buna yanık sevda derler tez geçer: sevdayı yanmış bir şeye benzetmiş, yanık olanı söylememiştir. (İki keklik bir kayada ötüyor-Balıkesir) 455 Gamzesi sineme batar: Gamzeyi oka benzetmiş, oku söylemiştir. (İncecikten bir kar yağar-Çukurova) Ne güzel baş bağlıyor Bu köyün fidanları: Kızları fidana benzetmiş, kızları söylememiştir. (kalenin bedenleri- İzmir) Gökler ağlar derya ağlar sel ağlar: Ağlamak insana aittir. Burada gök, derya, sel insana benzetilmiştir. (Kâmil olanların bellidir yeri-Sivas) Maçin dağı Maçin dağı Niçin yüzün kara yaslı: Yas insana aittir. Burada dağa atfedilmiştir. (Maçin dağı- Rumeli) Bu goncaya bir bülbülü Şeyda mı bulunmaz: Muhatabı goncaya benzetmiş, muhatabı söylememiştir. (Mecnun isen ey dil sana Leyla mı bulunmaz-Şanlıurfa) Ayrıldım gülüm senden O tatlı sözlerinden: Sevgiliyi güle, sözlerini tatlı bir şeye benzetmiştir. (Mektup saldım aradan-Rumeli) Sana da mı değdi feleğin oku: Feleği ok atıcıya benzetmiştir. (Mihrican mı değdi gülün mü soldu-Yozgat) Bakarım karşımda bir aydır doğmuş: Sevgiliyi aya benzetmiş, sevgiliyi söylememiştir. (Odasına vardım olur mu böyle-Diyarbakır) Felek kurmuş bize kötü bir tuzak: Tuzak kurmak insana aittir. Burada felek insana benzetilmiştir. (Sabahtan esti de bir kanlı sazak-Erzincan) Aklımı başımdan aldı o peri: Sevgiliyi periye benzetmiştir. (Seher vakti çaldım yarin kapısını-Kırşehir) Heyat mehrabının şemi sen oldun: Hayat mihraba, sevgiliyi muma benzetilmiştir. (Sensiz uzun geceler yuhum çekiler-Azerbaycan) Gelen gider konan göçer bu elden: Burada konmak sözcüğü tevriyelidir. Sözcüğün ikinci anlamı göz önüne alınırsa: Dünya bir tünek yeri, konanlar ise bir kuş gibi düşünülmüştür ancak bunlar söylenmemiştir. (Acep bir karuban hane bu dünya- Erzurum) Uyu ey nazlı meleğim sen uyu: Sevgilisini meleğe benzetmiş, sevgilisini söylememiştir. (Akşam oldu yakamadım gazımı-Ege) Bir çift kelam et bana Bal akıyor dilinden Sevgilisinin sözünü bala benzetmiş, sözü söylememiştir. Yine “Yetim kalan can kuzular” dizesinde çocuğu kuzuya benzetmiştir. (Kırşehir aynı türkü) Sandım ki zöhre yıldızı: Sevgiliyi zöhre yıldızına benzetmiş, sevgiliyi söylememiştir. (Mecnun'um Leyla'yı gördümSivas) Eyle dertli bülbül zar garip garip: Dertli olmak, inlemek ve garip olmak insana ait bir özeliktir burada bülbül insana benzetilmiştir. (Hazan ile geçti şu benim ömrüm-Erzincan) SONUÇ Bütün bunların ardından özetle söylenebilir ki; teşbih ve istiare yukarıda da sözünü ettiğimiz üzere birer benzetme sanatıdır ve istiare eksik veya kısaltılmış teşbihtir. Bütün sanatlarda olduğu gibi bunlar da sözü daha etkili kılmak için kullanılır. Bu yüzden de her şiirin bünyesinde varlıklarını sürdürmüşlerdir. Kuşkusuz türkülerde bunların içerisinde yer alır. Türkülerde teşbih ve istiare genel kanının aksine çok sayıda mevcuttur. Tabi bu sanatlar Divan şiirindekiyle tamamen benzememekte, işleyiş ve benzetme unsurları açısından farklılık göstermektedir. Gelinin saçlarının ördek tüyüne, boyunun fındık çubuğuna, kokusunun portakal kokusuna, yanağının erimiş bala, 456 sevgilinin kendisinin kavrulmuş badem içine, âşığın gönlünün kilidine benzetilmesi; âşığın sararan yüzünün ayvaya benzetilmesi bu duruma birer örnektir. Türkülerdeki benzetme ve istiâre örneklerinde halkımızın günlük hayatından izler bulunur, divan şiirindeki benzetme ögeleri genellikle belli mazmunlar dahilindedir. Ayrıntılı çalışma yapılması durumunda bunların dışındaki diğer sanatların varlığı da tespit edilebilir ve bu hususta çalışmalar yapılabilir. KAYNAKLAR Ahmet Cevdet Paşa (2016) Belâgat-ı Osmâniyye, Kapı Yayınları, İstanbul. BAYRAM, Yavuz (2007) Eski Türk Edebiyatında Anlam Figürleri/Edebi Sanatlar, Akçağ Yayınları, Ankara. BİLGEGİL, Kaya (1980) Edebiyat Bilgi ve Teorileri-Belâgat, Ankara, Sevinç Matbaası. COŞKUN, Menderes (2007) Sözün Büyüsü Edebî Sanatlar, İstanbul, Dergâh Yayınları . DİLÇİN, Cem (1983) Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara, TDK yayını. KARACA, Mehmet (1960)İzahlı Edebi Sanatlar Antolojisi, İstanbul, Gün Matbaası. KOCAKAPLAN, İsa (1992) Açıklamalı Edebi Sanatlar, İstanbul , MEB Yayınları. KURNAZ, Cemâl (1990) Halk ve Divan Şiirinin Müşterekleri Üzerine Denemeler, Ankara, Akçağ Yayınları. KURNAZ, Cemâl (1997) Türküden Gazele Halk ve Divan Şiirinin Müşterekleri Üzerine Bir Deneme, Ankara, Akçağ Yayınları. KÜLEKÇİ, Numan (2011) Açıklamalar ve Örneklerle Edebi Sanatlar, Ankara, Akçağ Yayınları, MACİT, Muhsin- Uğur Soldan (2005) Edebiyat Bilgi ve Teorileri El Kitabı, Ankara, Grafiker Yayınları. MERMER, Ahmet ve Koç Keskin, Neslihan (2017) Eski Türk Edebiyatı Terimler Sözlüğü, Ankara, Akçağ Yayınları. Muallim Naci (?) Istılahat-ı Edebiyye, Hazırlayan Yalçın, Alemdar ve Hayber, Abdülkadir , Ankara. RecâizâdeMahmud Ekrem (2016) Ta'lîm-i Edebiyat, Hazırlayan Furkan Öztürk, İstanbul, Dün Bugün Yarın Yayınları. SARAÇ, M. A. Yekta (2006) Klâsik Edebiyat Bilgisi Belâgat, İstanbul, Gökkubbe Yayını . Tâhirü'l-Mevlevi (1973) Edebiyat Lügatı, Hazırlayan Kemâl Edib Kürkçüoğlu, İstanbul, Enderun Kitabevi. TRT Türk Halk Müziği Sözlü Eserler Antolojisi (2006) TRT Müzik Dairesi Yayını, 1. ve 2. cilt Ankara, TRT Müzik Dairesi Yayınları. 457