KONTEKSTY PRZEK£ADU WED£UG BRONIS£AWA MALINOWSKIEGO 53 KONTEKSTY PRZEK£ADU WED£UG BRONIS£AWA MALINOWSKIEGO Tadeusz Szczerbowski W dyskusji nad socjologicznymi aspektami przek³adu niepodobna pomin¹æ wk³adu antropologii, która jest najszerszym z dzia³ów wiedzy zajmuj¹cych siê gatunkiem ludzkim. Historykom literatury, nierzadko nazywanym historykami kultury, szczególnie ciekawa mo¿e siê wydaæ antropologia spo³eczna, która w centrum uwagi stawia cz³owieka jako istotê spo³eczn¹, wytwarzaj¹c¹ kulturê. Dla ¿adnego humanisty, a zw³aszcza osoby zainteresowanej fenomenem przek³adu, nie mog¹ byæ obojêtne próby skonstruowania uniwersalnej teorii funkcjonowania kultury. Jednym z twórców nowoczesnej antropologii spo³ecznej jest Bronis³aw Malinowski, który rozg³os i s³awê zyska³ jako badacz materialnych i niematerialnych wytworów spo³eczeñstw pierwotnych w Nowej Gwinei i na Wyspach Trobrianda. W latach trzydziestych podj¹³ siê próby stworzenia ogólnej teorii kultury. Wiele jego prac zawiera przemyœlenia po¿yteczne tak¿e dla przek³adoznawcy. Uzasadnienie badañ w³asnych podaje Malinowski (1922: 24) jak gdyby mimochodem na marginesie swej pierwszej ksi¹¿ki: Perhaps through realizing human nature in a shape very distant and foreign to us, we shall have some light shed on your own. Mo¿e zrozumienie natury ludzkiej w postaci tak nam odleg³ej i obcej rzuci œwiat³o i na nasz¹ w³asn¹. (Malinowski 1981: 58) Jako autor Ogrodów koralowych, które ukaza³y siê 23 lata póŸniej, dzieli siê on uwagami o istocie t³umaczenia. The retranslatability of words or text between two languages is not a matter of mere readjustment of verbal symbols. I t m u s t a l w a y s b e b a s e d o n a u n i f i c a t i o n o f c u l t u r a l c o n t e x t 1. Even when two cultures have much in common, real understanding 1 Podkreœlenie tu i póŸniej — T. Sz. 54 Tadeusz Szczerbowski and the establishment of a community of linguistic implements is always a matter of difficult, laborious and delicate readjustment. When two cultures differ as deeply as that of the Trobrianders and the English ; when the beliefs, scientific views, social organization, morality and material outfit are completely different, most of the words in one language cannot be even remotely paralleled in the other. (Malinowski 1935: 4) [To, czy istnieje mo¿liwoœæ t³umaczenia s³ów lub tekstów z jednego jêzyka na drugi, nie jest wy³¹cznie spraw¹ prostego dopasowywania symboli s³ownych. T ³ u m a c z e n i e m u s i z a w s z e p o l e g a æ n a u j e d n o l i c e n i u k o n t e k s t ó w k u l t u r o w y c h. Nawet jeœli dwie kultury maj¹ wiele cech wspólnych, faktyczne rozumienie i ustalenie odpowiednich œrodków lingwistycznych zawsze polega na trudnym, pracoch³onnym i subtelnym dopasowywaniu. Gdy dwie kultury s¹ tak bardzo ró¿ne, jak kultura trobriandzka i angielska, gdy wierzenia, pogl¹dy naukowe, organizacja spo³eczna, moralnoœæ i dorobek kultury materialnej s¹ diametralnie ró¿ne, wówczas wiêkszoœæ s³ów jednego jêzyka nie znajduje w drugim jêzyku nawet odleg³ych odpowiedników (Malinowski 1987: 45)]. Podejœcie Bronis³awa Malinowskiego do kontekstu zosta³o sprawdzone „w d³ugotrwa³ym i bolesnym procesie uczenia siê jêzyka tubylców; w praktyce pos³ugiwania siê tym jêzykiem, stopniowego nabierania bieg³oœci i umiejêtnoœci intuicyjnego rozumienia, które nam, jako mówi¹cym, pozwala wyraziæ odcienie znaczeniowe, a jako s³uchaj¹cym, uczestniczyæ w rozmowie szybko prowadzonej przez kilka osób” (Malinowski 1987: 24) 2. Ogólna teoria kultury i etnograficzna teoria jêzyka mia³y wiêc genezê w trudnoœciach, jakie napotyka³ najwybitniejszy polski etnograf podczas zbierania, interpretowania, t³umaczenia i redagowania tekstów na Wyspach Trobrianda w latach 1914–1918. Kultura w przekonaniu Malinowskiego to „najszerszy kontekst wszystkich ludzkich dzia³añ” (Malinowski [1941–1942] 2000, t. 8, s. 172), w tym równie¿ przek³adu. Ogólna teoria kultury opiera siê nie tylko na kilkuletnich rzetelnych badaniach terenowych w Papui-Nowej Gwinei i Afryce, ale tak¿e na obserwacji Europy, Stanów Zjednoczonych i krytyce totalitaryzmu. Znamienne jest, ¿e ksi¹¿ka, nad któr¹ Malinowski ([1944] 2001) pracowa³ a¿ do kresu ¿ycia ([1941– 1942] 2000), dotyczy wolnoœci jako daru kultury. Praca ta mo¿e rzuciæ nowe œwiat³o na ¿ywo dyskutowan¹ od lat kwestiê wolnoœci t³umacza. Kultura jest dla Malinowskiego ([1944] 2000: 13–14) „przede wszystkim instrumentalnym aparatem, dziêki któremu cz³owiekowi udaje siê radziæ so2 W oryginale: „The approach presented has thus to a large extent been tested on the long and ainful experience of learning a native language; on the practice of speaking it, of gradually acquiring fluency and that intuitive understanding which enables us, as speaker, to handle the finer shades of meaning and, as hearer, to take part in the quick interchange between several people” (Malinowski 1935: xi). KONTEKSTY PRZEK£ADU WED£UG BRONIS£AWA MALINOWSKIEGO 55 bie z konkretnymi, okreœlonymi problemami, które napotyka w swoim œrodowisku w trakcie zaspokajania potrzeb”. Jednak w stwierdzeniu tym autor nie popada w skrajnoœci Marksa czy Freuda3, Bronis³aw Malinowski ([1944a] 2000: 102) wyró¿nia siedem potrzeb podstawowych i odpowiadaj¹cych im siedem reakcji kulturowych. A. Potrzeby podstawowe (1) przemiana materii (2) reprodukcja (3) wymogi organizmu (4) bezpieczeñstwo (5) ruch (6) rozwój (7) zdrowie B. Reakcje podstawowe (1) zaopatrywanie siê w ¿ywnoœæ (2) pokrewieñstwo (3) schronienie (4) ochrona (5) dzia³ania (6) trening (7) higiena Potrzeby podstawowe sk³adaj¹ siê na biologiczny determinizm. Kultura dostarcza cz³owiekowi pochodnych mo¿liwoœci, zdolnoœci i si³, narzucaj¹c nowy szczególny rodzaj determinizmu, który tworz¹ potrzeby pochodne, zwane nakazami kulturowymi. Nakazy (1) kulturowy zestaw narzêdzi i dóbr konsumpcyjnych musi byæ wyprodukowany, wykorzystywany, utrzymywany i zast¹piony nowymi wytworami (2) zachowanie ludzkie pod wzglêdem jego technicznych, zwyczajowych, prawnych czy moralnych nakazów musi byæ skodyfikowane, uregulowane w dzia³aniu i zaopatrzone w sankcje (3) materia³ ludzki, dziêki któremu ka¿da instytucja utrzymuje siê, musi byæ odnawiany, kszta³towany, æwiczony i wyposa¿ony w pe³n¹ wiedzê o tradycji plemiennej (4) w ramach ka¿dej instytucji w³adza musi byæ okreœlona i dysponowaæ œrodkami zapewniaj¹cymi pe³ne wykonanie jej poleceñ Reakcje kulturowe Gospodarka Kontrola spo³eczna Wykszta³cenie Organizacja polityczna Obok imperatywów instrumentalnych — wy³aniaj¹cych siê z dzia³alnoœci gospodarczej, normatywnej, edukacyjnej i politycznej — wyodrêbnia Bronis³aw Malinowski ([1944] 2000a: 61) i imperatywy integratywne, do których zalicza m.in. wiedzê, religiê i magiê. Modyfikacj¹ pierwotnego organizmu, 3 Nie zak³ada, ¿e ci¹g: g³ód › pokarm › nasycenie jest absolutn¹ podstaw¹ wszelkiej ludzkiej motywacji. Obce jest mu równie¿ redukowanie naczelnych si³ popêdowych ludzkoœci do obszarów i procesów zachodz¹cych poni¿ej pasa. 56 Tadeusz Szczerbowski która pozwala na przekszta³cenie popêdu fizjologicznego w wartoœæ kulturow¹, jest symbolizm (Malinowski [1944] 200a: 135). Instrukcj¹ dla badacza terenowego jest schemat kultury (zob. aneks). Dotyczy on spo³ecznoœci pierwotnych, choæ w znacznym stopniu umo¿liwia ogl¹d kultury wspó³czesnej. Kolumna A zawiera radê dla badacza terenowego, aby rejestrowa³ swe spostrze¿enia w powi¹zaniu z zewnêtrznymi czynnikami determinuj¹cymi kulturê, bada³ je od strony skutków ich oddzia³ywania na dan¹ kulturê, pozostawiaj¹c ich bezpoœrednie badanie geografom, antropologom fizycznym, biologom i historykom. W kolumnie B zasad¹ organizuj¹c¹ jest „zasada dostosowania siê do tubylczej wizji œwiata, konkretnego, wiernego i obiektywnego odtwarzania w³asnego doœwiadczenia krajowca zdobytego przezeñ zarówno w ¿yciu domowym, jak i w jego stosunkach spo³ecznych na najstarsz¹, tzn. plemienn¹ skalê” (Malinowski [1939] 2000: 571–572). Kolumna C podaje sposób, w jaki badacz terenowy ma przeanalizowaæ nie przetworzone informacje podane w sposób opisowy (zob. kolumna B). Istotna ró¿nica polega na tym, ¿e etnograf wed³ug kolumny C powinien „ponownie sprecyzowaæ istotê wszystkich swoich danych, p o s ³ u g u j ¹ c s i ê k a t e g o r i a m i , k t ó r e s ¹ o b c e d l a k r a j o w c a”4 (Malinowski [1939] 2000: 572). Z kolei ostatnia kolumna D nakazuje badaczowi terenowemu, aby przywi¹zywa³ jednakow¹ wagê do trzech zasadniczych czêœci sk³adowych kultury: substratu materialnego, organizacji spo³ecznej i jêzyka. Jest to aspekt teoretyczny, w którym istotne jest pojêcie instytucji, czyli zorganizowanego systemu ludzkich dzia³añ. Termin ten ³¹czy substrat materialny, organizacjê spo³eczn¹ i jêzyk w kulturê. Niech ktokolwiek wska¿e mi choæ jeden przedmiot materialny, którego nie mo¿na by by³o ulokowaæ w zorganizowanym systemie instytucji. Niemo¿liwe jest odnalezienie zwyczaju jêzykowego, któremu nie mo¿na by przypisaæ miejsca w tradycyjnej formie wspó³dzia³ania. Badanie organizacji spo³ecznej bêdzie ja³owe i zawieszone w pró¿ni, je¿eli nie ustalimy jej zwi¹zków z konkretnym miejscem zajmowanym przez ni¹ w œrodowisku i nie sformu³ujemy, pos³uguj¹c siê tubylczymi tekstami, jej statutu prawnego. (Malinowski [1939] 2000: 572) Podstawowe dla antropologii spo³ecznej pojêcie instytucji definiuje Bronis³aw Malinowski ([1939] 2000: 572) w nastêpuj¹cy sposób: „jest to grupa ludzi po³¹czonych ze sob¹ w celu zrealizowania prostego lub z³o¿onego dzia³ania, posiada ona zawsze pe³ne wyposa¿enie materialne i techniczne, podstawê jej organizacji stanowi dok³adnie okreœlony statut prawny lub zwyczajowy, przedstawiony w formie jêzykowej w mitach, legendach, regu³ach i maksymach; jest te¿ przygotowana do spe³niania swego zadania”. 4 Podkreœlenie — T. Sz. KONTEKSTY PRZEK£ADU WED£UG BRONIS£AWA MALINOWSKIEGO 57 Pouczaj¹ce dla filologów, a przek³adoznawców w szczególnoœci, s¹ trobriandzkie formu³y magiczne. Zebra³ je, opisa³ i przet³umaczy³ na jêzyk angielski Bronis³aw Malinowski. Autor wyró¿nia w akcie magicznym trzy typy kontekstu: socjologiczny, rytualny i dogmatyczny. Znajomoœæ kontekstu socjologicznego „umo¿liwia poznanie, do jakiego stopnia s³owa docieraj¹ do spo³ecznoœci, jak dalece na ni¹ wp³ywaj¹ oraz w jaki sposób ca³a wypowiedŸ powi¹zana jest z ogóln¹ dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹ oraz z rytua³em, którego fragment stanowi” (Malinowski [1935] 1987: 396). Z kolei okreœlenie kontekstu rytualnego pokazuje sposób, w jaki procedura manualna towarzyszy zaklêciu i kieruje nim. Kontekst dogmatyczny to wierzenia lub kompleks wierzeñ, które siê odnosz¹ do podmiotu wystêpuj¹cego w formule. Jako ilustracjê wybieram krótk¹ 26. formu³ê magiczn¹ (Malinowski [1935] 1987: 486–487). Bi-ta-kalavi-se tomwaya kala-bogwo; [we might throw away old man food old] moglibyœmy wyrzuciæ precz stary stare jedzenie bi-ta-kam-si-ga kala-va’u. [we might eat again food new] moglibysmy jeœæ znowu nowe jedzenie KOMENTARZ OGÓLNY A. Kontekst socjologiczny: Widzimy, ¿e pod koniec cyklu ogrodniczego czarownik ponownie kontaktuje siê duchami przodków. S³owa tej formu³y wi¹¿¹ uzasadnione genealogi¹ roszczenia czarownika oraz jego zasadnicze tabu dotycz¹ce owoców z nowych ogrodów ze ¿niwami, a tak¿e uœwiêcaj¹ obowi¹zki spo³eczne jego krewnych ze strony ¿ony, którzy zobowi¹zani s¹ do dostarczenia po¿ywienia przeznaczonego na ofiarê. B. Kontekst rytualny: Dobrze pasuje do funkcji socjologicznej tego zaklêcia. Czarownik wypowiada s³owa formu³y, wycina za pomoc¹ muszli niektóre owoce taro oraz odkrywa kawa³ek yamu i nastêpnie k³adzie tê drobn¹ ofiarê na palenisku. Bezpoœrednio potem po raz pierwszy próbuje nowego yamu. C. Struktura: Jest to proste zdanie skonstruowane zgodnie z zasadami gramatyki. D. Kontekst dogmatyczny: S³owa kierowane s¹ bezpoœrednio do duchów przodków [ ]. E. Sposób recytacji: Zaklêcie jest wypowiadane bezpoœrednio, zwyczajnym g³osem perswazji, a nie wyœpiewane. KOMENTARZ LINGWISTYCZNY Podobieñstwo miêdzy kala-va’u [„food new”] „nowe po¿ywienie” i kalavi — czasownikiem [„throw away”] „wyrzucac przecz” jest przypadkowe. Przeciwieñstwo miêdzy sta- 58 Tadeusz Szczerbowski rym i nowym po¿ywieniem wyra¿one jest za pomoc¹ przyrostka -ga [„again”] „znów”, który w tym kontekœcie oznacza [on the other hand] „z drugiej strony”. W s³owie bi-ta-kam-siga jedynie sylaba kam ma znaczenie [„to eat”] „jeœæ”. Przedstawion¹ w punktach charakterystykê 26. formu³y rozwija Malinowski ([1935] 1986: 248– 249) w postaci mowy wi¹zanej o zniesieniu tabu obowiazuj¹cego czarownika ogrodowego. Niektóre z osób spowinowaconych z Bagido’u — to jest niektórzy z matrylinearnych krewnych jego ¿ony, z regu³y brat lub bracia, jeœli ¿yj¹ — sk³adaj¹ mu w darze wi¹zkê roœlin taro i kilka bulw yamu. Niewielk¹ czêœæ tego daru gotuje jego ¿ona i przynosi do domu. Bagido’u odkrywa kawa³ek yamu, tnie muszl¹ trochê taro na drobne kawa³ki i sk³ada je w ofierze na kamieniach paleniska. Zwracaj¹c siê do duchów przodków, wyg³asza krótkie zaklêcie: F o r m u ³ a 26 Porzuæmy zesz³oroczne po¿ywienie, o starcy, spo¿ywajmy zamiast niego nowe po¿ywienie. Wraz z tym aktem, zwanym vakam kuvi, vakam uri, co znaczy dos³ownie „kazaæ jeœæ yam, kazaæ jeœæ taro”, znosi siê dotycz¹ce taro i yamu tabu na nowe plony, a odt¹d czarownikowi nie wolno spo¿ywaæ ani taro, ani yamu, które pochodz¹ ze starych ogrodów. Jedyna trudnoœæ zwi¹zana z tym tabu polega, jak pamiêtamy, na tym, ¿e innym cz³onkom wspólnoty wolno w latach niedostatku wyci¹gaæ z ziemi nie ca³kiem niedojrza³y yam czy taro, nawet przed wype³nieniem magii isunapulo. Czarownik musi czekaæ, a¿ plony bêd¹ dojrza³e, wype³niæ magiê, a nastêpnie uniewa¿niæ obowi¹zuj¹ce go tabu. W Ogrodach koralowych dla przek³adoznawców szczególnie po¿yteczny jest rozdzia³ drugi, w którym Bronis³aw Malinowski ([1935] 1987: 48–49] wyk³ada w³asny pogl¹d na t³umaczenie s³ów nie daj¹cych siê przet³umaczyæ. Nasz paradoksalny tytu³: „t³umaczenie nieprzek³adalnych s³ów” opiera siê na podwójnym znaczeniu terminu „t³umaczyæ” [„translate”]. Jeœli przez t³umaczenie [„translate”] rozumiemy znajdywanie odpowiedników s³ownych w dwóch ró¿nych jêzykach, wówczas tego rodzaju zadanie jest niemo¿liwe do wykonania i pasuje tu w³oskie powiedzenie traduttore, traditore. T³umaczenie rozumiane jako definiowanie terminu za pomoc¹ analizy etnograficznej, to jest przez umieszczenie go w kontekœcie kulturowym, przez zestawienie go z wyra¿eniami podobnymi i synonimicznymi, przez porównywanie z wyra¿eniami przeciwnymi, przez dokonanie analizy gramatycznej, a przede wszystkim przez podanie licznych, dobrze dobranych przyk³adów jest nie tylko mo¿liwe, ale jest jedynym poprawnym sposobem definiowania lingwistycznego i kulturowego charakteru s³owa. Kluczowym pojêciem jest „kontekst rzeczywistoœci kulturowej”, czyli wyposa¿enie materialne, dzia³ania, interesy, wartoœci moralne i estetyczne, z którymi powi¹zane s¹ s³owa. Nie istniej¹ one w swego rodzaju supers³owniku czy te¿ w notesie etnografa, lecz s¹ „u¿ywane w swobodnej mowie i powi¹zane KONTEKSTY PRZEK£ADU WED£UG BRONIS£AWA MALINOWSKIEGO 59 w wypowiedzi, a te z kolei wi¹¿¹ siê z innymi dzia³aniami cz³owieka oraz z otoczeniem spo³ecznym i materialnym” (Malinowski [1935] 1987: 55–56). S³owa nie s¹ naczyñkami wype³nianymi znaczeniem. „Znaczenie nie jest czymœ, co zawarte jest w dŸwiêku, istnieje ono w relacji tego dŸwiêku z kontekstem. St¹d te¿ gdy s³owo u¿yte jest w innym kontekœcie, nie mo¿e mieæ tego samego znaczenia; przestaje byæ jednym s³owem i staje siê dwiema lub kilkoma jednostkami semantycznie rozró¿nialnymi” (Malinowski [1935] 1987: 128). Wielokrotnie przytaczany jest pogl¹d dziœ ju¿ oczywisty, a wyra¿ony 80 lat temu: Wyraz bez kontekstu jêzykowego jest jedynie fikcj¹ i nic sob¹ nie przedstawia, zatem w rzeczywistoœci mówionego jêzyka ¿ywego wypowiedŸ nie ma znaczenia poza kontekstem sytuacyjnym. (Malinowski [1923] 2000: 17) Ogólna sformu³owana przez Bronis³awa Malinowskiego teoria kultury jako aparatu instrumentalnego, dziêki któremu cz³owiekowi udaje siê radziæ sobie z konkretnymi, okreœlonymi problemami, które napotyka w swoim œrodowisku w trakcie zaspokajania potrzeb, wymaga rozwiniêcia, dostosowania do bie¿¹cych zadañ jako jedna z wielu inspiracji, gdy¿ zmieni³ siê œwiat, zmieni³y siê same Wyspy Trobrianda. Nastêpuje rozchwianie w miarê spójnej struktury spo³eczeñstwa i kultury. A stawianie z tego powodu zarzutu Malinowskiemu, ¿e — jak to czyni Andrzej K. Paluch (2000: 9) — jego o g ó l n a t e o r i a k u l t u r y jest dopuszczalna tylko jako konstrukt teoretyczny o ograniczonym znaczeniu heurystycznym, jest nieporozumieniem. Bronis³awa Malinowskiego docenia wspó³czesne jêzykoznawstwo (Pisarkowa 2000). Zyska³ uznanie powszechnie ju¿ dzisiaj realizowany jego postulat uwzglêdnienia w semantyce obok pola semantycznego równie¿ szeroko pojêtego k o n t e k s t u: 1) kulturowego, 2) sytuacyjnego, 3) wypowiedzeniowego (Heinz 1978: 314). Nic nie straci³a na aktualnoœci koncepcja wspólnoty fatycznej: w zwyk³ych zwrotach towarzyskich i w plotce u¿ywamy jêzyka dok³adnie tak samo, jak robi¹ to tubylcy, a nasza rozmowa staje siê [ ] ‘komunikacj¹ fatyczn¹’, która s³u¿y tworzeniu wiêzi osobistych miêdzy ludŸmi po³¹czonymi zwyk³¹ potrzeb¹ towarzystwa, lecz nie s³u¿y celowi komunikowania myœli (Malinowski [1923] 200: 25–26). Z pewnoœci¹ wymaga to od t³umacza stosowania odmiennych strategii translatorskich. Mog¹ one byæ wdziêcznym przedmiotem opisu przek³adoznawców, kontynuatorów dzie³a Bronis³awa Malinowskiego. 60 Tadeusz Szczerbowski CYTOWANA LITERATURA A. H e i n z: 1978. Dzieje jêzykoznawstwa. Warszawa: PWN. B. M a l i n o w s k i: [1923] 2000. Problem znaczenia w jêzykach pierwotnych. Prze³. T. S z c z e r b o w s k i. W: Jêzykoznawstwo Bronis³awa Malinowskiego. T. II. Red. K. P i s a r k o w a. Kraków: Universitas, s. 5–48. B. M a l i n o w s k i: 1926. The Life of Culture. „Forum” 1926, t. 25, s. 178–186. B. M a l i n o w s k i: [1926] 2000. ¯ycie kultury. W: Dzie³a. T. 8: Jednostka, spo³ecznoœæ, kultura. Prze³. S. Kapralski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 73–81. B. M a l i n o w s k i: 1931. Culture. W: Encyclopaedia of the Social Science. T. 4. New York, s. 621–645. B. M a l i n o w s k i: [1931] 2000. Kultura. W: Dzie³a. T. 8: Jednostka, spo³ecznoœæ, kultura. Prze³. A. Wa l i g ó r s k i, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 82–140. B. M a l i n o w s k i: [1935] 1986. Ogrody koralowe i ich magia. Studium metod uprawy ziemi oraz obrzêdów towarzysz¹cych rolnictwu na Wyspach Trobrianda. Opis ogrodnictwa. Prze³. A. B y d ³ o ñ. Red. naukowa A. K. P a l u c h. Warszawa: PWN. B. M a l i n o w s k i: [1935] 1987. Ogrody koralowe i ich magia. Studium metod uprawy ziemi oraz obrzêdów towarzysz¹cych rolnictwu na Wyspach Trobrianda. Jêzyk magii i ogrodnictwa. Prze³. B. L e œ. Red. naukowa A. K. P a l u c h. Warszawa: PWN. B. M a l i n o w s k i: 1936. Culture as a Determinant of Behaviour. „Scientific Monthly” 1936, t. 43, s. 440–449. B. M a l i n o w s k i: [1936] 2000. Kultura jako wyznacznik zachowania siê. W: Dzie³a. T. 8: Jednostka, spo³ecznoœæ, kultura. Prze³. J. P i o t r o w s k i. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 141–171. B. M a l i n o w s k i: [1939] 2000. Naukowa podstawa antropologii stosowanej. W: Dzie³a. T. 9: Kultura i jej przemiany. Prze³. A. B y d ³ o ñ. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 551–575. B. M a l i n o w s k i: [1941–1942] 2000. Kultura i zachowanie siê cz³owieka. W: Dzie³a. T. 8: Jednostka, spo³ecznoœæ, kultura. Prze³. S. K a p r a l s k i. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 172–208. B. M a l i n o w s k i: [1944] 2000. Teoria funkcjonalna. W: Dzie³a. T. 9: Kultura i jej przemiany. Prze³. A. M a c h. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 11–32 B. M a l i n o w s k i: [1944a] 2000. Naukowa teoria kultury. W: Dzie³a. T. 9: Kultura i jej przemiany. Prze³. A. M a c h. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 33–144. B. M a l i n o w s k i: [1944] 2001. Wolnoœæ i cywilizacja. W: Dzie³a. T. 10: Wolnoœæ i cywilizacja. Prze³. J. M u c h a. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 19–326. B. M a l i n o w s k i: [1944a] 2001: Natura ludzka, kultura i wolnoœæ. W: Dzie³a. T. 10: Wolnoœæ i cywilizacja. Prze³. J. M u c h a. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 448– 519. B. M a l i n o w s k i: 1944. A Scientific Theory of Culture and Other Essays. Chapel Hill. N. C. B. M a l i n o w s k i: 1944a. Freedom and Civilization. New York: Roy Publishers. B. M a l i n o w s k i: 1987 [1935]. Ogrody koralowe i ich magia. Prze³. B. L e œ. Red. naukowa A. K. P a l u c h. Warszawa: PWN. B. M a l i n o w s k i: 2000. Dzie³a. T. 8: Jednostka, spo³ecznoœæ, kultura. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. B. M a l i n o w s k i: 2000. Dzie³a. T. 9: Kultura i jej przemiany. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. B. M a l i n o w s k i: 2001. Dzie³a. T. 10: Wolnoœæ i cywilizacja. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. K. O l e c h n i c k i, P. Z a ³ ê c k i: 2002. S³ownik socjologiczny. Toruñ: Wydawnictwo Graffiti BC. KONTEKSTY PRZEK£ADU WED£UG BRONIS£AWA MALINOWSKIEGO 61 A. K. P a l u c h: 2000. Nota redakcyjna. W: B. M a l i n o w s k i: 2000. Dzie³a. T. 9: Kultura i jej przemiany. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 7–10. K. P i s a r k o w a: 2000. Jêzykoznawstwo Bronis³awa Malinowskiego. Kraków: Universitas. TADEUSZ SZCZERBOWSKI THE CONTEXTS OF TRANSLATION ACCORDING TO BRONIS£AW MALINOWSKI Summary Describing spells, Bronis³aw Malinowski distinguishes general commentary (sociological context, ritual context, structure, dogmatic context, mode of recitation) and linguistic commentary. It gives him an opportunity to develop his ethnographic theory of language, which makes an outstanding contribution to a general theory of culture. ÒÀÄÅÓØ ÙÅÐÁÎÂÑÊÈ ÊÎÍÒÅÊÑÒÛ ÏÅÐÅÂÎÄÀ ÏÎ ÁÐÎÍÈÑËÀÂÓ ÌÀËÈÍÎÂÑÊÎÌÓ Ðåçþìå Îïèñûâàÿ çàãîâîðû, Áðîíèñëàâ Ìàëèíîâñêèé ðàçãðàíè÷èâàåò îáùèé êîììåòàðèé (ñîöèîëîãè÷åñêèé êîíòåêñò, ðèòóàëüíûé êîíòåêñò, äîãìàòè÷åñêèé êîíòåêñò, ñïîñîá ïîâòîðåíèÿ â ñëóõ) è ëèíãâèñòè÷åñêèé êîììåíòàðèé. Ýòî äàåò åìó âîçìîæíîñòü ðàçâèâàòü åãî ýòíîãðàôè÷åñêóþ òåîðèþ ÿçûêà, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ âûäàþùèìñÿ âêëàäîì â îáùóþ òåîðèþ êóëüòóðû. C Aspekty funkcjonalne (1) GOSPODARKA Bogactwa naturalne, w³asnoœæ, produkcja, wymiana, konsumpcja (2) EDUKACJA Wyspecjalizowane instytucje Nauczanie domowe Terminowanie (3) USTRÓJ POLITYCZNY W³adza w domu, w wiosce, okrêgu, plemieniu; urz¹d wodza i organizacja militarna Kompetencje ustawodawcze Jednostki polityczne i stosunki miêdzyplemienne (miêdzynarodowe) (4) PRAWO I PORZ¥DEK Przegl¹d norm i regu³ Typy sankcji Moralnoœæ zachowania, zwyczaje, prawo Aparat prawny (kodeksy, s¹dy, utrzymywanie porz¹dku) (5) MAGIA — RELIGIA Dogmaty, rytua³, etyka, mity (6) SZTUKA Opowieœci ludowe Muzyka Dramaty Tañce Sztuka dekoracyjna (7) WIEDZA Analiza tradycji technicznej Tradycja historyczna i prawna Ocena wartoœci empirycznej i logicznej (8) REKREACJA Sport Gry Zabawy D Zasadnicze czêœci sk³adowe kultury (1) SUBSTRAT MATERIALNY Narzêdzia i towary Prace in¿ynierskie (tarasy, drogi wodne, irygacja) Budynki Przyrz¹dy Odzie¿ Dobra konsumpcyjne (2) ORGANIZACJA SPO£ECZNA Rodzina i pokrewieñstwo (system klanowy) Grupy terytorialne (jednostki lokalne, grupy polityczne) Stowarzyszenia, grupy wiekowe, inicjacja, zajêcie Grupy kulturowe i rasowe Duchowy symbolizm jêzyka, gestu artefaktu (3) JÊZYK fonologia gramatyka opisowy s³ownictwo teksty Zró¿nicowanie spo³eczne Typy kontekstowe Jêzyk ka¿dego aspektu Idee naukowe Idee mitologiczne Wartoœci ekonomiczne Wartoœci moralne Tadeusz Szczerbowski SCHEMAT KULTURY (Malinowski ]1939] 2000: 568–569) B Podejœcie opisowe (1) HISTORIA ¯YCIA Narodziny Dzieciñstwo Pokwitanie Wiek m³odzieñczy Wiek mêski (dojrza³oœæ) Zaloty Ma³¿eñstwo Rodzicielstwo Pe³ne obywatelstwo Staroœæ Œmieræ (2) ¯YCIE SPO£ECZNE NA SKALÊ PLEMIENN¥ Kalendarz pór roku Mapa kulturowa obszaru plemiennego Œwieckie i ceremonialne fazy ¿ycia plemiennego w czasie pokoju i wojny, w jego aspektach prywatnym i publicznym (3) ¯YCIE GRUPOWE NA SKALÊ DOMOW¥ I LOKALN¥ Harmonogram ¿ycia codziennego Posi³ki Gotowanie i prace domowe Codzienny podzia³ pracy (4) PRZEGL¥D DEMOGRAFICZNY Typ osady Spis ludnoœci Dane statystyczne o ¿yciu ludzi 62 A Zewnêtrzne czynniki determinuj¹ce kulturê (1) POTRZEBY ORGANIZMU Od¿ywianie siê Prokreacja Schronienie i temperatura Bezpieczeñstwo Ruch Rekreacja i odpoczynek Rozwój (2) ŒRODOWISKO Czynniki otoczenia Klimat Drogi naturalne (l¹dowe i wodne) Fauna Choroby bakteryjne i endemiczne Flora Bogactwa mineralne Zjawiska meteorologiczne i astronomiczne (3) DZIEJE Spisane Zrekonstruowane Œwiadectwa archeologiczne (4) KONTAKTY KULTUROWE Przedeuropejskie Z kultur¹ zachodni¹ Dzisiejsze mieszanie siê ras i kultur