UNUSUAL EARLY MEDIEVAL COMBS FROM PASYM, SZCZYTNO COUNTY

PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE w Warszawie WIADOMOŚCI ARCHEOLOGICZNE WIADOMOŚCI ARCHEOLOGICZNE LXIX BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS TOM (VOL.) LXIX 2018 WARSZAWA 2018 VARSOVIE WIADOMOŚCI ARCHEOLOGICZNE TOM LXIX Z e sp ół R e d a kc yjny / E ditor i a l st af f: dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska R a d a Nau kowa / S c i ent i f i c Adv is or y B o ard: Przewodniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig), prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk), prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego) R e c e n z e nc i tomu / Pe er-re v i e we d by: dr hab. Adam Cieśliński, prof. dr hab. Sławomir Kadrow, dr hab. Henryk Machajewski, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr hab. Judyta Rodzińska-Nowak, dr Wojciech Wróblewski T ł uma c z en i a / Tr ansl at i ons: Kinga Brzezińska, Piotr Godlewski Jacek Andrzejowski Korekt a / Pro of -re a di ng Autorzy Katarzyna Watemborska-Rakowska Sk ł a d i ł aman i e / L ayout: J RJ Ryc i na na ok ł a dce: sprzączka do pasa z Kartal. Rys.: Anna Potoczny i Lidia Kobylińska C ove r pi c ture: belt buckle from Kartal. Drawing: Anna Potoczny and Lidia Kobylińska © Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2018 © Autorzy, 2018 Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ Adres redakcji / Editorial of f ice: Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95; e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http ://w w w.w i a domos c i -arche olog i c z ne.pl WIADOMOŚCI ARCHEOLOGICZNE Tom (Vol.) LXIX SPIS TREŚCI Contents ROZPRAWY Magdalena Wo i ń s k a, Ślady produkcji żelaza na obszarze osadnictwa kultury wielbarskiej 3 Traces of Iron Production in the Area of the Wielbark Culture Settlement MISCELLANEA Igor B r u â k o, Alexandr D z i g o v s k i j, Renata M a d y d a - L e g u t k o, Central European Belt Fittings from Sarmatian burial at Kartal on the Lower Danube 25 Elementy pasa pochodzenia środkowoeuropejskiego w sarmackim grobie z Kartal nad dolnym Dunajem Sławomir Wa d y l, Ciekawe grzebienie wczesnośredniowieczne z Pasymia w pow. szczycieńskim 51 Unusual Early Medieval Combs from Pasym, Szczytno County Beata M i a z g a, Małgorzata G r u p a, Dawid G r u p a, Wyniki nieniszczących badań mikroskopowych i spektralnych galonów grobowych z Torunia i Gdańska 67 The Results of Non-destructive Microscopic and Spectral Examinations of Grave Galloons from Toruń and Gdańsk MATERIAŁY Barbara S a ł a c i ń s k a, Sławomir S a ł a c i ń s k i, Izabela C h o j n o w s k a, Wyniki badań ratowniczych osady kultury pucharów lejkowatych w Kownacicy, pow. garwoliński 79 The Results of the Rescue Excavation at the Settlement of the Funnel Beaker Culture in Kownacica, Garwolin County Andrzej S z e l a, Zgliczyn Pobodzy. Niepozorna nekropola z północnego Mazowsza 121 Zgliczyn Pobodzy. An Unassuming Cemetery from Northern Mazovia Hanna O l c z a k, Dariusz K r a s n o d ę b s k i, Tomasz S a m o j l i k, Bogumiła J ę d r z e j e w s k a, Osada kultury ceramiki kreskowanej z produkcją żelaza na Polanie Berezowo w Puszczy Białowieskiej 149 An Iron Producing Settlement of the Stroked Pottery Culture at the Berezowo Clearing in the Białowieża Forest ODKRYCIA Barbara S a ł a c i ń s k a, Sławomir S a ł a c i ń s k i, Topór kamienny z Warszawy-Ursynowa 177 Stone Axe from Warszawa-Ursynów Wojciech B o r k o w s k i, Osada kultury trzcinieckiej ze stanowiska 52 w Obierwi na terenie Puszczy Kurpiowskiej 180 A Settlement of the Trzciniec Culture at site 52 at Obierwia in the Area of the Kurpiowska Forest Agata K a r w e c k a, Prowincjonalnorzymska emaliowana zapinka tarczowata z miejscowości Wierzonka, pow. poznański Provincial Roman Enamelled Disc Brooch from Wierzonka, Poznań County 187 Katarzyna C z a r n e c k a, Krzysztof G o r c z y c a, Katarzyna S c h e l l n e r, Spatha z Konina-Kurowa 190 The Spatha from Konin-Kurów Elżbieta K o w a l c z y k - H e y m a n, Gród Osielsk – rozwiązanie ostatniej zagadki części dziewięcinnej tzw. falsyfikatu mogileńskiego 197 The Gord of Osielsk – Solving the Last Riddle of the So-called Mogilno Falsification Bartosz K o n t n y, Gliniana pisanka-grzechotka z wyspy na Jeziorze Golenicko-Dobropolskim 204 Clay Resurrection-Egg-Shaped Rattle (pisanka) from the Island on the Lake Golenicko-Dobropolskie Andrzej K o k o w s k i, Von Malchin bis Gródek nad Bugiem 208 Od Malchina do Gródka nad Bugiem Marzenna Z i e l e n i e w s k a - K a s p r z y c k a, Piotr Wr o n i e c k i, Nieinwazyjne badania krajobrazu archeologicznego wokół miasta Ryczywół w powiecie kozienickim 211 Non-invasive Study of Archaeological Landscape Around the Town of Ryczywół, Kozienice County WYKAZ SKRÓTÓW / ABBREVIATIONS 219 Wiadomości Archeologiczne, t. LXIX, 2018 SŁAWOMIR WADYL CIEKAWE GRZEBIENIE WCZESNOŚREDNIOWIECZNE Z PASYMIA W POW. SZCZYCIEŃSKIM UNUSUAL EARLY MEDIEVAL COMBS FROM PASYM, SZCZYTNO COUNTY Abstract: The subject of the article are interesting combs discovered in the stronghold in Pasym, NE Poland. For the older phases of the early Middle Ages, combs are unique finds, especially in the area of the West Balts. Results of the analysis show that combs from Pasym should be dated at the end of the 7th – the beginning of the 9th century AD. Numerous traces of bone and antler processing have been found in the stronghold in Pasym, however, no semi-products or waste left by comb manufac-ture were found, therefore, the existance of a local comb making workshop should be excluded. Combs of the types found in Pasym come from the Frisian areas, but there is no reason to treat these specimens as Frisian imports. The combs from Pasym bear the greatest resemblance to the artefacts from some of the early Slavic sites from the Polish Lowlands (Żukowice, Kałdus, Miszewko Strzałkowskie, Wyszogród) and Janów Pomorski as well as to a single find from Tumiany. Key words: combs, West Balt Circle, Olsztyn Group, early Middle Ages, Pasym Słowa kluczowe: grzebienie, zachodniobałtyjski krąg kulturowy, grupa olsztyńska, wczesne średniowiecze, Pasym Wprowadzenie W starszych fazach wczesnego średniowiecza, zarówno na obszarach zamieszkiwanych przez społeczności reprezentujące model kultury wczesnosłowiańskiej, jak i zachodniobałtyjskiej, grzebienie należą do znalezisk dość wyjątkowych. Zabytki z tego okresu stosunkowo często odznaczają się indywidualnym charakterem, przez co nie dają się łatwo klasyfikować. Sytuacja taka dotyczy również zabytków z grodziska w Pasymiu w pow. szczycieńskim. Zazwyczaj przedmioty z poroża i kości, wśród nich grzebienie, głównie ze względu na delikatny charakter surowca, zachowują się w postaci niewielkich fragmentów: okładzin, płytek zębatych, a nawet pojedynczych zębów. W wypadku omawianych grzebieni ten stan jest zgoła od- mienny – trzy z nich zachowane są w stanie kompletnym bądź niemal kompletnym1. Grodzisko znajduje się 1,5 km na północny-zachód od Pasymia. Jest położone na zachodnim brzegu półwyspu zwanego Ostrów, usytuowanego pomiędzy odnogami jeziora Kalwa, na niewielkim cyplu osiągającym wysokość 156 m n.p.m. i wcinającym się w wody zachodniej zatoki jeziora (Ryc. 1). Grodzisko to od dawna jest przedmiotem zainteresowania archeologów. Było badane w XIX wieku (H. Boenigk 1880, s. 108–110; G. Bujack 1881, s. 108–110; 1888), 1 Analiza zabytków przeprowadzona została według ustaleń typologicznych i klasyfikacyjnych E. C n o t l i w e g o (1973), z odniesieniami do propozycji innych badaczy, a także z uzupełnieniami autora. Ryc. 1. P a s y m, pow. szczycieński. Lokalizacja stanowiska. Rys.: S. Wadyl Fig. 1. P a s y m, Szczytno County. Location of the site. Drawing: S. Wadyl a później, w latach 1961–1964, przeprowadzono tam szerokopłaszczyznowe prace wykopaliskowe (R. Odoj 1968). Badania wznowiono w roku 2016 i kontynuowano w następnym (S. Wadyl 2016; 2017). Ich głównym celem jest weryfikacja przynależności kulturowej i chronologii grodziska. Na obecnym etapie badań można przyjąć, że główna faza użytkowania przypadała na schyłek VII – początek IX stulecia. W trakcie badań pozyskano liczne materiały zabytkowe, wśród których wyróżniają się trzy publikowane w tym miejscu grzebienie, natomiast fragmenty dwóch kolejnych pochodzą z badań z lat 60. XX wieku. Opis zabytków Z grodziska w Pasymiu pochodzi pięć grzebieni wykonanych z poroża jeleniowatych, jedna płytka zębata i pojedynczy ząb. Dwa grzebienie zachowane są w stanie kompletnym, jeden prawie kompletnym (brak przykrawędnej części okładzin i skrajnych płytek zębatych), dwa kolejne w niewielkich fragmentach. Wszystkie należą do grupy IB, tj. grzebieni jednostronnych, trójwarstwowych. Różnią się sposobem uformowania okładzin – jeden zaszeregowano do typu III (Ryc. 2:b, 3:b), drugi do typu VII, odm. 2, war. e (Ryc. 2:a, 3:a), kolejny do typu VII, odm. 2, war. c (Ryc. 2:c, 3:c); dwa pozostałe ze względu na fragmentaryczny stan zachowania można zaliczyć tylko ogólnie do typu VII (Ryc. 2:d.e). 52 Grzebień typu III2 ma drobne ubytki w płytce zębatej (Ryc. 2:b, 3:b). Okładziny boczne są pięcioboczne, z prostymi bokami i trójkątnym grzbietem, z lekko zaklęśniętymi ramionami i prostą podstawą. Okładziny z płytkami zębatymi złączono ośmioma żelaznymi nitami. Obie powierzchnie są starannie ornamentowane. Poczwórna linia ryta dzieli płaszczyznę okładzin na pięć stref – po dwie mniejsze przy krawędziach oraz jedną większą w środkowej partii grzebienia. Również wzdłuż krawędzi bocznych naniesiono ten sam wątek. Część centralna ma rodzaj obramowania w postaci poczwórnej linii usytuowanej wzdłuż krawędzi. W przestrzeń między pasmem górnym a dolnym wkomponowano w układzie horyzontalnym rząd współśrodkowych kółek (tzw. oczka) w liczbie 11. Nad i pod piątym oczkiem (licząc od lewej) umieszczono dodatkowe współśrodkowe kółka tworzące rodzaj krzyża. Boczne strefy zajmuje zdobienie w postaci ukośnej kratki. Dodatkowo ornament w formie pionowych żłobków umieszczono na skrajnych płytkach zębatych. Podkreślenia wymaga wyjątkowo staranne wykonanie grzebienia – powierzchnie zostały dokładnie wygładzo2 Ar 23, ćw. B, warstwa 4. Dług. 170 mm, dług. okładzin 164 mm, szer. w części środkowej 43,5 mm, szer. na końcach 36 mm, szer. okładzin w części środkowej 19 mm, szer. okładzin na końcach 13 mm, grub. grzebienia w części środkowej 11 mm, grub. grzebienia na końcach 8,9 mm, grub. płytek zębatych 2,2 mm, dług. płytek zębatych 26 (trzy płytki), 24 (trzy płytki) i 17 mm (jedna płytka). Ryc. 2. Grzebienie i ich fragmenty odkryte w P a s y m i u. Rys.: T. Ulivelli, D. Żak-Boryszko, S. Wadyl Fig. 2. Combs and comb fragment foaund in P a s y m. Drawing: T. Ulivelli, D. Żak-Boryszko, S. Wadyl 53 ne, strefy ornamentacyjnie są rozmieszczone idealnie symetrycznie, obie płytki boczne są identyczne. Grzebień typu VII, odm. 2, war. e3 nie ma żadnych ubytków (Ryc. 2:a, 3:a). Ma on wąskie, łagodnie łukowate okładziny z łukowatym wcięciem podstawy i prostymi bokami. Okładziny boczne z płytkami zębatymi złączono pięcioma żelaznymi nitami. Obie powierzchnie są starannie ornamentowane. Płaszczyznę płytek bocznych podzielono na trzy strefy za pomocą potrójnej rytej linii – dwie węższe przy krawędziach i jedną szerszą większą – w centralnej części. Boczne strefy ozdobiono ukośną kratką, od strony krawędzi bocznych zamkniętą podwójną linią. Centralna strefa ma dekorację utworzoną przez krótkie podwójne ukośne linie tworzące motyw „zębów”. Podobnie jak w wypadku opisanego wcześniej grzebienia należy podkreślić jego wyjątkowo staranne wykonanie – powierzchnie są dokładnie wygładzone, strefy ornamentacyjnie rozmieszczone idealnie symetrycznie, obie płytki boczne są identyczne, a sam ornament ryty głęboko. Grzebień typu VII, odm. 2, war. c4 odkryto w wypełnisku obiektu 7. W egzemplarzu brak skrajnych płytek zębatych oraz przykrawędnych części okładzin (Ryc. 2:c, 3:c). Grzebień ma stosunkowo szerokie, lekko łukowate okładziny i prostą podstawę. Okładziny boczne połączono z płytkami zębatymi za pomocą sześciu żelaznych nitów. Ornament pokrywa całą płaszczyznę okładzin, dzieląc je na trzy strefy za pomocą rytych wielokrotnych linii wertykalnych (osiem bądź 10 linii). Centralna część ma rodzaj pięciokątnego obramowania utworzonego pojedynczą linią. W przestrzeń między liniami wkomponowano w układzie horyzontalnym rząd współśrodkowych kółek – sześć na jednej okładzinie i pięć na drugiej. Poniżej i powyżej „ramki” naniesiono ukośne, gęste nacięcia, które obecne są również na grzbiecie grzebienia5. W bocznych strefach umieszczono podwójne ukośne linie tworzące literę X. Same krawędzie nie zachowały się. Grzebień jest dość mocno zużyty o czym świadczy zwłaszcza wytarcie ornamentów z płaszczyzn okładzin oraz częściowe, nierównomierne zużycie zębów, które – jak się wydaje – po uszkodzeniach były ponownie zaostrzane i wygładzane. Dwa grzebienie zaliczono ogólnie do typu VII6. Z pierwszego7 (Ryc. 2:d) zachowała się jedna okładzina boczna, ornamentowana kombinacją wertykalnych nacięć, na które nachodzą częściowo wątki w postaci kratownicy. Drugi grzebień8 (Ryc. 2:e) ma okładziny boczne zdobione przy krawędzi trzema liniami w układzie wertykalnym, pozostała część jest ornamentowana ukośnymi nacięciami tworzącymi jodełkę9. Płytka zębata pochodzi z wypełniska fosy10 (Ryc. 2:f), z kolei pojedynczy ząb grzebienia został znaleziony w stropowej warstwie obiektu 911. Ze względu na stan zachowania przynależności typologicznej tych elementów nie można określić. Chronologia i proweniencja G r z e b i e ń g r u p y I b, t y p u I I I (Ryc. 2:b, 3:b) Grzebienie tego rodzaju umykały dotychczas uwadze badaczy, zapewne z powodu niewielkiej liczby znalezisk. W pracy poświęconej grzebieniom starożytnym i średniowiecznym z ziem polskich ten typ grzebieni – jako typ 7 grupy IB – wydzieliła Aldona Chmielowska (1971, s. 23– –24, ryc. 2); jedyny znany wówczas okaz – z Żukowic, pow. głogowski – na podstawie ceramiki datowany był na koniec V i VI wiek (A. Chmielowska 1971, s. 65–66). W opracowaniu wczesnośredniowiecznego rzemiosła rogowiarskiego z Pomorza podobne grzebienie wyróżnił Eugeniusz Cnotliwy (1973), grupując je w ramach typu III. Nie omówił ich jednak szerzej12. Poświęcił im natomiast nieco więcej miejsca przy okazji opracowania zabytków z poroża i kości z Janowa Pomorskiego, pow. elbląski (E. Cnotliwy 2013, s. 55–63). Grzebienie, których okładziny mają zarys pięcioboku z długą prostą podstawą, krótkimi bokami i załamanym daszkowatym grzbietem należą do najbardziej intrygujących. Forma przedmiotu z pięciobocznymi okładzinami ma metrykę sięgającą IV–V wieku n.e. Grzebienie tego rodzaju są linią poboczną grzebieni z trójkątnymi okładzinami, o czym świadczy bardzo zbliżona ornamentyka obu form. Sigrid Thomas w monografii grzebieni 6 3 Ar 23, ćw. B, obiekt 5. Dług. 147 mm, dług. okładzin 139 mm, szer. w części środkowej 33 mm, szer. na końcach 30 mm, szer. okładzin w części środkowej 13,6 mm, szer. okładzin na końcach 11,9 mm, grub. grzebienia w części środkowej 12,7 mm, grub. grzebienia na końcach 11 mm, grub. płytek zębatych 3 mm, dług. płytek zębatych 22 (dwie płytki), 29 (trzy płytki), 19 (jedna płytka) i 24 mm (jedna płytka). 4 Ar 32, ćw. D. Dług. zach. 126 mm, szer. w części środkowej 32 mm, szer. na końcach 27 mm, szer. okładzin w części środkowej 17 mm, szer. okładzin na końcach 14 mm, grub. grzebienia w części środkowej 12,8 mm, grub. grzebienia na końcach 11 mm, grub. płytek zębatych 3,1 mm, dług. płytek zębatych 27 mm (trzy płytki; jedna płytka zachowana fragmentarycznie, dwóch brak). 5 W przykrawędnych strefach grzebienia przecinają się tworząc motyw kratki. 54 Podczas badań R. Odoja z lat 1960. wykopy nie były numerowane. Lokalizację znalezisk ustalono na podstawie siatki arowej. 7 Ar 43, ćw. A, warstwa II. Dług. zach. 35 mm, szer. 34 mm, grub. płytki zębatej 2,8 mm. 8 Dług. zach. 42 mm, szer. 35 mm, grub. 13 mm, grub. płytki zębatej 3,2 mm. 9 Motyw jodełki odnotowano np. na grzebieniu typu VII, odm. 6 z Janowa Pomorskiego, pow. elbląski (E. C n o t l i w y 2013, s. 74, ryc. 39:1) czy też na okazie z Grodni, pow. sierpecki (W. S z y m a ń s k i 1969, s. 325, ryc. 5:b; 1970, s. 423, ryc. 14:m). Sam motyw wywodzi się z tradycji późnorzymskich. 10 Ar 27, ćw. C, warstwa 51. 11 Ar 42, ćw. D. 12 Z obszaru Pomorza grzebienie tego typu nie były znane. z okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów egzemplarze z trójkątnymi i pięciobocznymi okładzinami zaliczyła do tego samego typu. Wyróżniła wśród nich trzy warianty, w drugim grupując interesujące nas okazy z pięciobocznymi okładzinami (S. Thomas 1960, s. 94– –104, mapa 6). Można wśród nich wyróżnić zbliżone do grzebieni trójkątnych okazy z wysokim uchwytem, jak i niższe, wydłużone egzemplarze, w których można się doszukiwać pierwowzorów dla wczesnośredniowiecznych grzebieni z pięciobocznymi okładzinami (zob. np.: Ryc. 3. Grzebienie i ich fragmenty odkryte w P a s y m i u. Fot.: J. Szmit, A. Kamrowski Fig. 3. Combs and comb fragment foaund in P a s y m. Photo: J. Szmit, A. Kamrowski 55 Ryc. 4. Grzebienie grupy Ib, typu III (odmiany). Oprac.: S. Wadyl Fig. 4. Combs group Ib, type III (variants). Graphic design: S. Wadyl Gy. Török 1936, tabl. XlV:44, XLVI:404; T. Zeman 2001, ryc. 5:21–25, 6:2; M. Bíró 2002, s. 53, ryc. 99). Z czasem zmieniały się rozmiary grzebieni – młodsze, VI–VII-wieczne, stają się niższe i wyraźnie dłuższe. Zmieniał się również program ornamentacyjny, mimo iż dominującymi pozostały popularne dotychczas wątki zdobnicze w postaci żłobków i oczek (A. Roes 1963, s. 17; E. Cnotliwy 1998, s. 368; 2013, s. 56). Wśród grzebieni typu III można wyróżnić przynajmniej trzy odmiany (Ryc. 4). Pierwsza to grzebienie wywodzące się z tradycji okresu wpływów rzymskich, występujące (choć niezbyt popularne) w okresie wędrówek ludów w strefie naddunajskiej i w Nadrenii (T. Zeman 2001, ryc. 5:21.25; M. Nagy 2005, tabl. 36:7.1, 91:1a, W. Sage 1984, tabl. 99:1, 112:16). Z materiałów grupy olsztyńskiej, z Pojezierza Mazurskiego znany jest tylko jeden egzemplarz odkryty na nekropoli w Dłużcu, pow. mrągowski (dawn. Langendorf, Kr. Sensburg). Grzebień miał ornament w postaci współśrodkowych kółek biegnących wzdłuż podstawy i ramion okładzin. W zespole grobowym grzebieniowi towarzyszyła fibula z poprzeczką na końcu nóżki (Schlusskreuzfibel) (Jakobson, Spuścizna). Zapinki te są charakterystyczne głównie dla fazy E1 okresu wędrówek ludów, chociaż pojedynczo spotykane już u schyłku fazy D (B. Kontny, P. Szymański 2015, s. 336–337). Grzebienie tej odmiany odznaczają się dość niewielką długością i nieskomplikowaną ornamentyką, zazwyczaj ograniczoną do pasm żłobków prowadzonych wzdłuż podstawy i grzbietu, będących swoistym obramowaniem. Druga odmiana to okazy wydłużone, cechujące się specyficznym zaklęśnięciem ramion grzbietu oraz dość dużą szerokością okładzin przy końcach. Reprezentowane są na kilku stanowiskach z Fryzji (A. Roes 1963, tabl. XVIII:6; M. Miedema 1983, ryc. 171:6), a także w Żukowicach, pow. głogowski (Ryc. 5:a; M. Parczewski 1989, tabl. XV:10), Miszewku Strzałkowskim i Wyszogrodzie, oba pow. płocki (Ryc. 5:c.d; M. Dulinicz, W. A. Moszczyński 1998, ryc. 92:1.2), oraz w Kałdusie, pow. chełmiński (Ryc. 5:b; M. Weinkauf 2013, ryc. 2:1). Do tej właśnie odmiany zaliczymy też egzemplarz z Pasymia (Ryc. 6). Odmiana trzecia, najliczniejsza, to okazy znacznej długości, z regularnym, równym zwężeniem grzbietów i dość wąskimi okładzinami na końcach. Znane są z Fryzji13 (m.in. W. D. Tempel 1979, ryc. 2:2) oraz z południowej części Wysp Brytyjskich14. W strefie bałtyckiej znaleziono je m.in. w Janowie Pomorskim, pow. elbląski15, Haithabu, Kr. Schleswig-Flensburg 13 We Fryzji liczne są grzebienie o pięciobocznych okładzinach z dolną krawędzią wciętą, a nie prostą (M. R i j k e l i j k h u i z e n 2011, s. 200, ryc. 5; A. R o e s 1963, tabl. XIX:2), a także z wystającymi ponad grzbiet płytkami skrajnymi (A. R o e s 1963, tabl. XXII:2) bądź wszystkimi płytkami zębatymi (A. R o e s 1963, tabl. XXV:6, XXVI:1; M. M i e d e m a 1983, ryc. 174). 14 Z wysp brytyjskich znamy co najmniej sześć grzebieni omawianego typu (dwa z Yorku, po jednym z Canterbury, Beverley, Londynu i Gower). Steve Ashby (S. A s h b y 2010, s. 4; 2011) sklasyfikował grzebienie tego rodzaju w ramach typu 2c. Ich chronologia zamyka się w VIII–IX wieku (S. A s h b y 2011; I. D. R i d d l e r 1991). Arthur M a c G r e g o r (1980, s. 226, ryc. 76:a) tego rodzaju grzebienie z Wielkiej Brytanii (typ H) datował na lata 800–950 i uznawał za skandynawskie, nie uzasadniając jednak swojej opinii. 15 Największy zbiór grzebieni tego typu (osiem egzemplarzy) pochodzi z Janowa Pomorskiego. Ich długość mieści się w przedziale 17–18,5 cm. Odznaczały się starannym zdobnictwem. Podstawowym motywem zdobniczym były pasma wielokrotnych rytych żłobków rozmieszczonych wzdłuż podstawy i grzbietu. Płaszczyznę okładzin dzielono wzdłużnie pasmem żłobków. Obie strefy wypełniano ciągami oczek Ryc. 5. Analogie do grzebienia grupy Ib, typu III, odmiany 2: a – Ż u k o w i c e, pow. głogowski, b – K a ł d u s, pow. chełmiński, c – M i s z e w k o S t r z a ł k o w s k i e, pow. płocki, d – Wy s z o g r ó d, pow. płocki. Wg: M. Parczewski 1989 (a), M. Weinkauf 2013 (b), M. Dulinicz, W. A. Moszczyński 1998 (c, d) Fig. 5. Parallels for a comb group Ib, type III, var. 2: a – Ż u k o w i c e, Głogów County, b – K a ł d u s, Chełmino County, c – M i s z e w k o S t r z a ł k o w s k i e, Płock County, d – Wy s z o g r ó d, Płock County. After: M. Parczewski 1989 (a), M. Weinkauf 2013 (b), M. Dulinicz, W. A. Moszczyński 1998 (c, d) 56 (H. Jankuhn 1943, s. 157, ryc. 75:f; W. D. Tempel 1969, tabl. 26:150, 26:150), Gross Strömkendorf, Lkr. Nordwest- mecklenburg16. Warto odnotować, na co zwrócił uwagę 16 (E. C n o t l i w y 2013, s. 55–58, ryc. 19:2, 29:1) bądź tzw. ząbków (E. C n o t l i w y 2013, ryc. 25:a, 32:2). Z ośrodka tego pochodzą trzy okazy (E. C n o t l i w y 2013, s. 61), różniące się od grzebieni z Janowa Pomorskiego i Haithabu brakiem wielokrotnych pasm żłobków. 57 E. Cnotliwy (2013, s. 61), że nie ma ich w Birce, Wolinie, Ralswieku i Starej Ładodze (Ryc. 6). Nie ma większych wątpliwości, że grzebienie typu III należy wywodzić z okazów o pięciobocznych okładzinach, będących wariacją egzemplarzy z okładzinami trójkątnymi. Formy tego typu sporadycznie spotykane są w materiałach z naddunajskich i nadreńskich cmentarzysk z okresu wędrówek ludów. Popularność zyskały we Fryzji począwszy od VII stulecia, skąd rozprzestrzeniły się w Wielkiej Brytanii. Od VIII wieku w północnej Fryzji wytwarzano grzebienie odm. 3, które stamtąd dotarły do Haithabu. Są to wystarczające przesłanki pozwalające założyć, że właśnie obszarom fryzyjskim zawdzięczamy popularność i rozprzestrzenienie się tej formy grzebieni17. Jak w kontekście powyższych rozważań można postrzegać grzebień z Pasymia? Najbliższym ośrodkiem, w którym odnotowano grzebienie tego typu, jest Janów Pomorski. Upatrywanie powodów pojawienia się okazu w południowej części Mazur 17 Eugeniusz C n o t l i w y (2013, s. 62–63) nie widział prototypów grzebieni typu III, odm. 3 w grzebieniach fryzyjskich i sądził, że rozwinęły się niezależnie w strefie bałtyckiej. Ryc. 6. Rozprzestrzenienie grzebieni grupy Ib, typu III, odm. 2 (a) i odm. 3 (b). 1 – P a s y m, pow. szczycieński, 2 – J a n ó w P o m o r s k i, pow. elbląski, 3 – K a ł d u s, pow. chełmiński, 4 – M i s z e w k o S t r z a ł k o w s k i e pow. płocki, 5 – Wy s z o g r ó d, pow. płocki, 6 – Ż u k o w i c e, pow. głogowski, 7 – G r o ß S t r ö m k e n d o r f, Mecklenburg-Vorpommern, 8 – H a i t h a b u, Schleswig-Holstein, 9 – Wu r t E l i s e n h o f, Schleswig-Holstein, 10 – D o r k w e r d, Groningen, 11 – D o r e s t a d, Utrecht, 12 – Yo r k, Yorkshire and the Humber, 13 – B e v e r l e y, Yorkshire and the Humber, 14 – C a n t e r b u r y, Kent, 15 – L o n d o n, County of London, 16 – G o w e r, South Wales. Oprac.: S. Wadyl Fig. 6. Distribution of coms group Ib, type III, var. 2 (a) and var. 3 (b). 1 – P a s y m, Szczytno County, 2 – J a n ó w P o m o r s k i, Elbląg County, 3 – K a ł d u s Chełmno County, 4 – M i s z e w k o S t r z a ł k o w s k i e, Płock County, 5 – Wy s z o g r ó d, Płock County, 6 – Ż u k o w i c e, Głogów County, 7 – G r o ß S t r ö m k e n d o r f, Mecklenburg-Vorpommern, 8 – H a i t h a b u, Schleswig-Holstein, 9 – Wu r t E l i s e n h o f, Schleswig-Holstein, 10 – D o r k w e r d, Groningen, 11 – D o r e s t a d, Utrecht, 12 – Yo r k, Yorkshire and the Humber, 13 – B e v e r l e y, Yorkshire and the Humber, 14 – C a n t e r b u r y Kent, 15 – L o n d o n County of London, 16 – G o w e r, South Wales. Graphic design: S. Wadyl 58 w kontaktach z tym ośrodkiem jest niezwykle kuszące18, jednak wszystkie okazy z Janowa Pomorskiego reprezentują odm. 3. Egzemplarze najbardziej zbliżone pod względem uformowania okładzin bocznych pochodzą z wczesnosłowiańskich stanowisk z Żukowic, pow. głogowski (M. Parczewski 1989, tabl. XV:10), Miszewka Strzałkowskiego i Wyszogrodu, pow. płocki (M. Dulinicz, W. A. Moszczyński 1998, ryc. 92:1.2) oraz Kałdusa, pow. chełmiński (M. Weinkauf 2013, ryc. 2:1). Ich długość mieści się w przedziale 14–18,6 cm. Przywołane analogie formalne różnią się jednak całkowicie programem ornamentacyjnym. Okaz z Żukowic jest dekorowany wątkiem oczek tworzących linię falistą. Grzebień z Miszewka Strzałkowskiego ozdobiono kratownicą powstałą z przecinających się linii ukośnych; pokrywa ona całą płaszczyznę okładziny poza samymi krawędziami i częścią środkową, gdzie naniesiono krzyżujące się pojedyncze ukośne linie, w kształcie litery X. Okaz z Wyszogrodu ma ornament w postaci krótkich krzyżujących się linii umieszczonych zarówno wzdłuż podstawy, jak i grzbietu okładzin; same krawędzie zdobią pionowe nacięcia. Z kolei grzebień z Kałdusa po bokach okładzin pokryty jest niezbyt gęstą kratką, a w części centralnej ma podwójny rząd oczek. Egzemplarz z Pasymia ma znacznie więcej wspólnych cech z grzebieniami odm. 3., zwłaszcza w zakresie ornamentyki – wielokrotne linie umieszczane wzdłuż podstawy i grzbietu19 (E. Cnotliwy 2013, ryc. 25:1, 29:1; W. D. Tempel 1969, tabl. 26:150.151), pionowe linie zarówno rozgraniczające poszczególne strefy zdobnicze, jak i umieszczane na skraju okładzin (W. D. Tempel 1979, ryc. 2:2), ornament w formie pionowych żłobków nanoszony na skrajne płytki zębate (E. Cnotliwy 2013, ryc. 29:1), a także liniowe układy oczek (E. Cnotliwy 2013, ryc. 29:1; W. D. Tempel 1969, tabl. 26:150). Mimo faktu, że grzebień z Pasymia nie ma bliskich analogii, to wykazuje największe podobieństwo do niektórych grzebieni z Fryzji, Janowa Pomorskiego, Haithabu (pod względem ornamentyki) oraz do grzebieni z Żukowic, Miszewka Strzałkowskiego, Wyszogrodu i Kałdusa (pod względem formy). Powyższe rozważania mają istotne znaczenie również dla określenia ram chronologicznych okazu z Pasymia. 18 Na marginesie należy dodać, że grzebienie tego typu nie są znane ze stanowisk ani grupy olsztyńskiej ani grupy elbląskiej z okresu wędrówek ludów. 19 Warto odnotować, że sam motyw przypominający obramowanie jest najbardziej typowym dla grzebieni z łukowatymi okładzinami z okresu wędrówek ludów. Występują licznie na obszarach naddunajskich i nadreńskich (zob. np. M. N a g y 2012, ryc. 8:1, 10:1; P. P a u l s e n 1967, tabl. 3:8; W. S a g e 1984, tabl. 34:30, 35:10.23, 39:18, 40:18, 96:9; U. K o c h 1990, tabl. 31:12), w południowej Skandynawii (zob. np. W. H o l m q v i s t, B. A r r h e n i u s 1964, tabl. 49; B. N e r m a n 1935, tabl. 52:545; 1969, tabl. 37:396.397, 38:402–408, 39:411,414–416, 40:417–419, 121:1071–1075, 122:1076.1077), jak też na Pojezierzu Mazurskim, na stanowiskach grupy olsztyńskiej (K. N i e m c z a k 2011, tabl. II:6, III:8.9, VI:19, XII:26, XIII:28–30, XV:34). Grzebienie odm. 2. datowane są na VII–VIII wiek20, natomiast odm. 3. zazwyczaj na VIII–IX wiek21. Najbezpieczniej zatem będzie umieścić omawiany grzebień w VIII stuleciu, choć nie można wykluczyć nieco starszej metryki. G r z e b i e ń g r u p y I b, t y p u V I I, o d m. 2, w a r. e 22 (Ryc. 1:a) Grzebienie war. e to okazy z wąskimi łukowatymi okładzinami o łukowato wciętych podstawach. Zasadniczo grzebienie tego wariantu są typowe dla obszarów fryzyjskich, gdzie występują w wersjach o bardziej lub mniej podniesionym łuku okładzin (A. Roes 1963, tabl. XVIII:2, XIX:5, XXI:1.5.6, XXII:1.3–6, XXIII:4–6, XXVII:1.2). Grzebień z Pasymia cechuje nieznaczne zakrzywienie łuku okładzin i niewielkie zawężenie przy ich końcach. Najbliższe analogie znane są z północnofryzyjskiego Wurt Elisenhof, Kr. Nordfriesland (W. D. Tempel 1979, ryc. 3:10–12), a także z zachodniej Fryzji (W. Prummel, H. Halici, A. Verbaas 2011, ryc. 8; E. Knol 1993, ryc. 72:2; M. Miedema 1983, ryc. 173:1). Okazy z Wurt Elisenhof są datowane na VIII wiek (W. D. Tempel 1979, s. 167), pozostałe zabytki fryzyjskie mieszczą się w VII–VIII wieku. Dwa egzemplarze bardzo bliskie grzebieniowi z Pasymia znane są też z ziem polskich. Pierwszy z nich, z Kałdusa (Ryc. 7:a), jest bliźniaczo podobny zarówno pod względem formy (identycznie lekko łukowate okładziny), jak i ornamentyki (jedyna różnica to brak zdobienia w centralnej części okładzin); jest o 17 mm krótszy od egzemplarza z Pasymia (M. Weinkauf 2013, s. 157–158, przyp. 5, ryc. 2:b). Drugi pochodzi z grobu końskiego z cmentarzyska w Tumianach (Ryc. 7:b), oddalonego o kilkanaście kilometrów od Pasymia. Grzebień ten jest uszkodzony i nie ma pewności, czy miał łukowate okładziny23. Jest on wyraźnie dłuższy – mierzy 215 mm – natomiast program ornamentacyjny jest bardzo bliski grzebieniowi z Pasymia. Przestrzeń między pasmami tzw. zębów w centralnej strefie okładzin ozdobiono dodatkowo motywem oczek, ten sam wątek umieszczono dodatkowo na skrajnych płytkach zębatych. Zabytek z Kałdusa pochodzi z obiektu datowanego metodą radiowęglową na lata 20 Okaz z Żukowic datowany jest na VII – 1. poł. VIII wieku (M. P a r c z e w s k i 1989, s. 42, 44–47). Zabytki z Miszewka Strzałkowskiego i Wyszogrodu są datowane na VII – 1. poł. VIII wieku (M. D u l i n i c z, W. A. M o s z c z y ń s k i 1998, s. 136, przyp. 3). Grzebień z Kałdusa datowany jest metodą radiowęglową (z prawdopodobieństwem 68,2%) na lata 710–870 (M. We i n k a u f 2011, s. 399, tab. 69). 21 Egzemplarze z północnej Fryzji i prawdopodobnie z Haithabu należy datować na VIII wiek (W. D. Te m p e l 1979, s. 168–169), zaś okazy z Janowa Pomorskiego 2. poł. VIII i IX wiek (E. C n o t l i w y 2013, s. 61; por. S. B r a t h e r, M. F. J a g o d z i ń s k i 2012, s. 174–175, 358). 22 E. C n o t l i w y 1973, s. 93, ryc. 29 – tu błędnie jako war. c. 23 Na rysunkowej rekonstrukcji przedstawiony został jako okaz o prostej podstawie okładziny (T. B a r a n o w s k i 1996, ryc. 14:j), jednak złamanie oraz czytelne odchylenie skrajnej płytki zębatej wskazuje, że prawdopodobnie miał wcięcie u podstawy. 59 Ryc. 7. Analogie do grzebienia grupy Ib, typu VII, odmiany 2, wariantu e: a – K a ł d u s, pow. chełmiński, b – Tu m i a n y, pow. olsztyński. Wg: M. Weinkauf 2013 (b). T. Baranowski 1996 (c) Fig. 7. Parallels to a comb group Ib, type VII, var. 2e: a – K a ł d u s, Chełmno County, b – Tu m i a n y, Olsztyn County. After: M. Weinkauf 2013 (b), T. Baranowski 1996 (c) 685–775, przy prawdopodobieństwie 68,2% (M. Weinkauf 2011, s. 399, tab. 69), zaś okaz z Tumian – na podstawie współwystępujących zabytków – ogólnie na fazy E2–E3 (T. Baranowski 1996, s. 82–83). Grzebień z Tumian różni się wyraźnie od innych znanych grzebieni grupy olsztyńskiej. W świetle współczesnej wiedzy należy go datować raczej na fazę E3, prawdopodobnie na jej schyłkowy odcinek, co w latach kalendarzowych można zawęzić do 2. poł. VII stulecia. Wydaje się, że genezy grzebieni typu VII, odm. 2, war. e należy się doszukiwać we Fryzji, a ich pojawienie się na obszarach wczesnosłowiańskich, jak i na stanowiskach grupy olsztyńskiej ze schyłku okresu wędrówek ludów, jest wynikiem kontaktów społeczności zamieszkujących ziemie polskie z tymi obszarami (Ryc. 8). Ostatecznie za najbardziej prawdopodobne należy uznać datowanie grzebienia z Pasymia na ostatnie dekady VII i VIII wiek. G r z e b i e n i e g r u p y I b, t y p u V I I, o d m. 2, w a r. c (Ryc. 1:c) Grzebienie war. c to relatywnie długie okazy z dość szerokimi łukowatymi okładzinami o prostych podstawach. Jest to jedna z bardziej popularnych form z VIII– 60 –IX wieku w całej strefie bałtyckiej. Została wyróżniona jako odrębny typ w opracowaniach zabytków z Haithabu i Birki (W. D. Tempel 1969, tabl. 33; K. Ambrosiani 1981, s. 18–19, ryc. 4). Dawniej sądzono, że wszystkie grzebienie tego wariantu wywodzą się ze strefy fryzyjskiej (np. H. Arbman 1937, s. 238; K. A. Wilde 1939, s. 76; H. Jankuhn 1943, s. 150–154; E. Cnotliwy 1973, s. 102–103), jednak ostatnio podkreśla się, że produkowano je również w Skandynawii (W. D. Tempel 1972, s. 57; K. Ambrosiani 1981, s. 34; J. Callmer 1998, s. 475– –477; E. Cnotliwy 2013, s. 66). Stylistyka niektórych z nich (np. E. Cnotliwy 2013, ryc. 37), ze zdobnictwem ograniczającym się do obramowania podwójną linią i pasma oczek, wyraźnie wskazuje na to, że jej korzeni doszukiwać się trzeba w ornamentyce grzebieni z VI–VII wieku, licznie notowanych w południowej Skandynawii, na obszarach nadreńskich, na Pojezierzu Mazurskim, na stanowiskach grupy olsztyńskiej24, a także w na Wysoczyźnie Elbląskiej, 24 Odkryto je na nekropolach w Kielarach (dawn. Kellaren, Kr. Allenstein) i Tumianach (dawn. Daumen, Kr. Allenstein) w pow. olsztyńskim (F. J a k o b s o n 2009, odpowiednio tabl. 175:1 i 220:i.k oraz 30:2), w Pieckach, pow. mrągowski (M. R u d n i c k i 2004, tabl. I:8) oraz w Miętkich (dawn. Mingfen, Kr. Ortelsburg) i w Leleszkach (dawn. Ryc. 8. Rozprzestrzenienie grzebieni grupy Ib, typu VII, odmiany 2, wariantu e. 1 – P a s y m pow. szczycieński, 2 – Tu m i a n y, pow. olsztyński, 3 – K a ł d u s, pow. chełmiński, 4 – E l i s e n h o f, Schleswig-Holstein, 5 – D o r k w e r d, Groningen, 6 – W i j n a l d u m - T j i t s m a, Friesland, 7 – D o r e s t a d, Utrecht. Oprac.: S. Wadyl Fig. 8. Distribution of combs group Ib, type VII, var. 2e. 1 – P a s y m Szczytno County, 2 – Tu m i a n y, Olsztyn County, 3 – K a ł d u s, Chełmno County, 4 – E l i s e n h o f, Schleswig-Holstein, 5 – D o r k w e r d, Groningen, 6 – W i j n a l d u m - T j i t s m a, Friesland, 7 – D o r e s t a d, Utrecht. Oprac.: S. Wadyl na stanowiskach grupy elbląskiej25. Omawiany zabytek z Pasymia26 nie ma bliskich analogii, chociaż poszczególne wątki zdobnicze są dość popularne. O ile podwójne obramowanie jest dość standardowe, to pojedyncza linia, jak w przypadku grzebienia z Pasymia, jest spotykana wyjątkowo. Pasmo współśrodkowych kółek umieszczono np. na grzebieniu z Janowa Pomorskiego (E. Cnotliwy 2013, ryc. 37), w tym przypadku zajmowało jednak niemal całą długość okładzin. Umieszczone w strefach bocznych podwójne ukośne linie tworzące literę X mają Lehlesken, Kr. Ortelsburg), pow. szczycieński (W. K u l a k o v 1989, odpowiednio ryc. 15:3 i 21:1). analogie w materiałach z Żukowic (M. Parczewski 1989, tabl. XV:10) i Janowa Pomorskiego27 (E. Cnotliwy 2013, ryc. 10:7); na tym drugim stanowisku znajdują swoje odpowiedniki także ukośne nacięcia na grzbiecie grzebienia z Pasymia (por. E. Cnotliwy 2013, ryc. 15:5). W związku z brakiem analogicznych grzebieni zarówno w kontekstach późnowędrówkowych, jak i ze starszych faz wczesnego średniowiecza, datowanie można oprzeć na podobieństwach wątków dekoracyjnych znanych z grzebieni z Janowa Pomorskiego. Chronologia tych grzebieni jest ramowo umieszczana w ostatnich dekadach VIII i w IX wieku (E. Cnotliwy 2013, s. 64, 110; por. M. F. Jagodziński 2017, s. 104–106, tab. II). Obiekt, z którego pochodzi grzebień z Pasymia, jest datowany radiowęglowo28 na lata 25 Dwa grzebienie tego rodzaju odkryto w Nowince, pow. elbląski (B. K o n t n y, J. O k u l i c z - K o z a r y n, M. P i e t r z a k 2011, s. 109– –110, tabl. LIV:5, LXI:26). 26 E. C n o t l i w y 1973, s. 93, ryc. 29 – tu błędnie jako war. b. 27 Tam motyw umieszczono w centralnej części okładziny. 28 Analizę wykonał prof. dr hab. inż. Marek Krąpiec z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. 61 772–997, przy prawdopodobieństwie 95,4%. W związku z tym najbardziej wiarygodne jest datowanie zabytku na ostatnią ćwierć VIII i IX wiek. Wnioski Odkryte w Pasymiu grzebienie są niezwykle cennym źródłem, zwłaszcza w kontekście ustaleń chronologicznych. W świetle przeprowadzonej analizy wykazano, że zabytki te należy datować na ostatnie dekady VII – początek IX wieku, przy czym najbardziej prawdopodobna jest środkowa część tego odcinka29. Stanowią tym samym istotne dowody na funkcjonowanie grodu w VIII wieku. W literaturze naukowej panuje pogląd, że dostępność surowca kościanego i rogowego i stosunkowa łatwość jego obróbki powodowała, że w różnych okresach prai protohistorycznych wiele przedmiotów (zwłaszcza narzędzi) mogło być wykonywanych we własnym zakresie i na własne potrzeby. Pewne wyroby, jak np. grzebienie, wymagały jednak szczególnych umiejętności, zaś ich produkcja w przydomowych warunkach nie była możliwa. Wczesnośredniowieczne grzebienie, a na pewno zdecydowana ich większość, były niewątpliwie wytwarzane przez wyspecjalizowanych rzemieślników (zob. E. Cnotliwy 1993, s. 337). Z grodziska w Pasymiu pochodzą dość liczne ślady obróbki kości i poroża, nie natrafiono jednak na żadne półprodukty ani odpadki produkcyjne związane z wytwarzaniem grzebieni. Wydaje się, że możliwość istnienia tu pracowni grzebieniarskiej należy wykluczyć. Biorąc pod uwagę powszechne niemal poglądy o charakterze tego rodzaju wytwórczości, opierającej się na działalności wędrownych rzemieślników (K. Ambrosiani 1981, s. 40–54; E. Cnotliwy 2013, s. 110), przyjąć należy, że do Pasymia docierał taki właśnie specjalista. Nie ma wątpliwości, że grzebienie typu III (odm. 2. i 3.) i typu VII (odm. 2, war. c i e) wywodzą się z terenów fryzyjskich. Koncepcja, zgodnie z którą omówione grzebienie z Pasymia wykonano na tych obszarach, nie ma dobrego uzasadnienia. Grzebienie z Pasymia wykazują największe podobieństwo do zabytków z niektórych stanowisk wczesnosłowiańskich z Niżu Polskiego (Żukowice, Kałdus, Miszewko Strzałkowskie i Wyszogród) oraz Janowa Pomorskiego i pojedynczego znaleziska z Tumian. Biorąc pod uwagę wyraźne podobieństwo tych grzebieni (przy niewielkiej liczbie znalezisk poszczególnych odmian) można zaproponować dość śmiałą hipotezę, że część z nich mogła być dziełem tego samego wędrownego rzemieślnika30. Dr Sławomir Wadyl Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego Krakowskie Przedmieście 26/28 PL 00-927 Warszawa slawomirwadyl@wp.pl 29 Analiza porównawcza z zabytkami późnowędrówkowymi znanymi ze stanowisk grupy olsztyńskiej wykazała istotne odmienności zarówno pod względem uformowania i przekrojów okładzin, jak i ornamentyki. Wyjątkiem jest opisywany grzebień z grobu końskiego z Tumian. 30 Badania zostały sfinansowane ze środków Narodowego Centrum Nauki (DEC-2015/16/S/HS3/00533). BIBLIOGRAFIA Archiwalia Jakobson, Spuścizna kartoteka Feliksa Jakobsona przechowywana w Latvijas Nacionālis vēstures muzejs, Ryga. Literatura A m b r o s i a n i, K. 1981 Viking age combs, comb making and comb makers in the light of finds from Birka and Ribe, Stockholm Studies in Archaeology, Stockholm. A r b m a n, H. 1937 Schweden und das karolingische Reich, Stockholm. A s h b y, S. 2010 A Typological Guide for the Spot-Identification of Medi- 62 2011 eval Bone/Antler Combs from the British Isles and Northern Europe, unpublished datasheet of the ICAZ Worked Bone Research Group (http://www.wbrg.net). An Atlas of Medieval Combs from Northern Europe, „Internet Archaeology” 30 (https://doi.org/10.11141/ia. 30). B a r a n o w s k i, T. 1996 Pochówki koni z Tumian, w woj. olsztyńskim, APolski, XLI/1–2, s. 65–130. B í r ó, M. 2002 Combs and comb-making in Roman Pannonia: ethnical and historical aspects, [w:] J. Tejral (red.), Probleme der frühen Merowingerzeit im Mitteldonauraum. Materialien des XI. Internationalen Symposiums “Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet”, Kravsko vom 16.–19. November 1998, Spisy Archeologického ústavu AV ČR Brno 19, Brno, s. 31–71. B o e n i g k, H. 1880 Der runde Berg bei Passenheim, Prussia 6, s. 107–110. B r a t h e r, S., J a g o d z i ń s k i, M. F. 2012 Der wikingerzeitliche Seehandelsplatz von Janów (Truso). Geophysikalische, archäopedologische und archäologische Untersuchungen 2004–2008, „Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters” Beiheft 24, Bonn. B u j a c k, G. 1881 Der runde Berg bei Passenheim, Prussia 7, s. 107–110. 1888 Der Kuglacker Schlossberg und andere Wallberge, Prussia 13, s. 89–93. C a l l m e r, J. 1998 Archaeological Sources for the Presence of Frisian Agents of Trade in Northern Europe ca AD 700–900, [w:] A. Wesse (red.), Studien zur Archäologie des Ostseeraums. Von der Eisenzeit zum Mittelalter. Festschrift M. Müller-Wille, Neumünster, s. 469–481. C h m i e l o w s k a, A. 1971 Grzebienie starożytne i średniowieczne z ziem polskich, Acta Archaeologica Lodziensia 20, Łódź. C n o t l i w y, E. 1973 Rzemiosło rogownicze na Pomorzu wczesnośredniowiecznym, Wrocław. 1993 Uwagi o rzemiośle rogowniczym w strefie nadbałtyckiej w VII–XII wieku, APolski XXXVIII/2, s. 337–369. 1998 Grzebienie w kulturze wczesnosłowiańskiej na terenie południowej i środkowej Polski, [w:] H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński (red.), Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, Poznań, s. 366–379. 2013 Przedmioty z poroża i kości z Janowa Pomorskiego, Studia nad Truso II, Elbląg. D u l i n i c z, M., M o s z c z y ń s k i, W. A. 1998 Wczesnośredniowieczne osady w Miszewku Strzałkowskim i Wykowie, [w:] M. Dulinicz (red.), Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne w dorzeczu Słupianki pod Płockiem, Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Materiały I, Warszawa, s. 109–145. H o l m q v i s t, W., A r r h e n i u s, B. 1964 Excavations at Helgö II. Report for 1957–1959, Stockholm. J a g o d z i ń s k i, M. F. 2017 Janów Pomorski/Truso. Struktura i zabudowa strefy portowej. Wyniki badań archeologicznych w latach 1982– –1991, Studia nad Truso III/1, Elbląg. J a k o b s o n, F. 2009 Die Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren im Kreise Allenstein, Ostpreussen, Daumen und Kellaren – Tumiany i Kielary 1 (red. A. Bitner-Wróblewska, C. von Carnap-Bornheim, V. Hilberg, W. Nowakow- ski), Schriften des Archäologischen Landesmuseums 9/1, Neumünster. J a n k u h n, H. 1943 Die ausgrabungen in Haithabu (1937–1939), Berlin. K n o l, E. 1993 De noordnederlandse kustlanden in de vroege middeleeuwen, Amsterdam. K o c h, U. 1990 Das fränkische Gräberfeld von Klepsau im Hohenlohekreis, Forschungen und Berichte zur Vor- und Frühgeschichte in Baden-Württemberg 38, Stuttgart. K o n t n y, B., O k u l i c z - K o z a r y n, J., P i e t r z a k, M. 2011 Nowinka Site 1. The cemetery from the Late Migration Period in the northern Poland, Gdańsk-Warszawa. K o n t n y, B . , S z y m a ń s k i, P. 2015 Bałtyjska zapinka z początku późnego okresu wędrówek ludów z Pucka, [w:] B. Kontny (red.), Ubi tribus faucibus fluenta Vistulae fluminis ebibuntur. Jerzy Okulicz-Kozaryn in memoriam, Światowit Suppl. Series B: Barbaricum 11, Warszawa, s. 333–350. K u l a k o v, V. I. (Кулаков, В. И.) 1989 Mogil'niki zapadnoj časti Mazurskogo Poozër''â konca V – načala VI v.v. (po materialam raskopok 1878–1938 g.g.), Barbaricum [1], Warszawa, s. 148–275. M a c G r e g o r, A. 1980 Skeletal materials: their structure, technology and utilisation c. A.D. 400–1200, mps dysertacji doktorskiej, Durham University (http://etheses.dur.ac.uk/7611/; dostęp 10.03.2018). M i e d e m a, M. 1983 Vijfentwintig eeuwen bewoning in het terpenland ten noordwesten van Groningen, tom II: Afbeeldingen, Amsterdam. N a g y, M. 2005 Szentes-Gyógyszertár (Kossuth tér — Petőfi utca) (Kom. Csonográd) [w:] I. Bóna, T. Vida, É. Garam (red.), Gepidische Gräberfelder im Theissgebiet II, Monumenta Germanorum Archaeologica Hungarie 2: Monumenta Gepidica, Budapest, s. 117–119, tabl. 35–36, 91. 2012 Langobard sírok Budapest-Óbuda/Aquincumból, [w:] T. Vida (red.), Thesaurus Avarorum. Régészeti tanulmányok Garam Éva tiszteletére, Budapest, s. 141–174. N e r m a n, B. 1935 Die Völkerwanderungszeit Gotland, Kungliga Vitterhets Historie och Antikvitets Akademien, Monografiserien 21, Stockholm. 1969 Die Vendelzeit Gotlands II, Stockholm. 63 N i e m c z a k, K. 2011 Grzebienie w grupie olsztyńskiej, mps pracy licencjackiej w archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. O d o j, R. 1968 Wyniki badań grodziska z VI–VIII w. n.e. w Pasymiu, pow. Szczytno, a problemy kultury mazurskiej, RO VII, s. 113–147. P a r c z e w s k i, M. 1989 Żukowice pod Głogowem w zaraniu średniowiecza, Głogowskie Zeszyty Naukowe 2, Głogów. P a u l s e n, P. 1967 Alamanische Adelsgräber von Niederstotzingen (Kreis Heidenheim), Veröffentlichungen des Staatlichen Amtes für Denkmalpflege Stuttgart, A: Vor- und Frühgeschichte 12/1, Stuttgart. P r u m m e l, W., H a l i c i, H., Ve r b a a s, A. 2011 The bone and antler tools from the Wijnaldum-Tjitsma terp, „Journal of Archaeology in the Low Countries” 3/1–2, s. 65–106. R i d d l e r, I. D. 1991 Two Late Saxon Combs from Longmarket, „Canterbury’s Archaeology 1989–1990”, s. 53–54. R i j k e l i j k h u i z e n, M. 2011 Dutch medieval bone and antler combs, [w:] J. Baron, B. Kufel-Diakowska (red.), Written in Bones. Studies on technological and social contexts of past faunal skeletal remains, Wrocław, s. 197–206. R o e s, A. 1963 Bone and Antler Objects from the Frisian Terp-Mounds, Haarlem. R u d n i c k i, M. 2004 Grób grupy olsztyńskiej z miejscowości Piecki, woj. warmińsko-mazurskie, Światowit Suppl. Series B: Barbaricum 7, Warszawa, s. 265–273. S a g e, W. 1984 Das Reihengräberfeld von Altenerding in Oberbayern, tom 1/1–2: Katalog der anthropologischen und archäologischen Funde und Befunde, Germanische Denkmäler der Völkerwanderungszeit A/14,12, Berlin. S z y m a ń s k i, W. 1969 Badania na stanowiskach Grodnia 1 i 2 oraz Cieślin w powiecie sierpeckim w latach 1961, 1962 i 1964, Spr Arch. XX, s. 319–330. 1970 Osady z początków wczesnego średniowiecza na stanowiskach Grodnia 2 i Cieślin 1 w powiecie sierpeckim, Spr Arch. XXII, s. 409–444. 64 Te m p e l, W. D. 1969 Die Dreilagenkämme aus Haithabu: Studien zu den Kämmen der Wikingerzeit im Nordseeküstengebiet und Skandinavien, mps dysertacji doktorskiej w Uniwersytecie w Getyndze (kopia w Museum für Archäologie, Schloß Gottorf w Szlezwiku). 1972 Unterschiede zwischen den Formen der Dreilagenkämme in Skandinavien und auf den Friesischen Wurten vom 8. bis 10. Jahrhundert, „Archäologisches Korrespondenzblatt” 2/1, s. 57–59. 1979 Die Kämme aus der frühgeschichtlichen Wurt Elisenhof, Studien zur Küstenarchäologie Schleswig-Holsteins A: Elisenhof. Die Ergebnisse der Ausgrabung der frühgeschichtlichen Marschensiedlung beim Elisenhof in Eiderstedt 1957/58 und 1961/64, tom 3, Frankfurt am Main-Bern-Las Vegas, s. 151–174. T h o m a s, S. 1960 Studien zu den germanischen Kämmen der römischen Kaiserzeit, AFB 8, s. 54–215. Tö r ö k, G y. 1936 Das germanische Gräberfeld von Kiszombor und unsere Denkmäler der Völkerwanderungszeit, „Dolgozatok a Magyar Királyi Ferencz József Tudományegyetem Archaeologiai Intézetéből” 12, s. 155–177, tabl. XLIV– LXVI. Wa d y l, S. 2016 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na grodzisku zwanym „Okrągła Góra” w Pasymiu, pow. Szczytno, stan. 1 w roku 2016, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2(292), s. 379–383. 2017 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na grodzisku zwanym „Okrągła Góra” w Pasymiu, pow. Szczytno, stan. 1 w roku 2017, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 4(298), s. 717–724. We i n k a u f, M. 2011 Ceramika naczyniowa jako źródło poznania procesów osadniczych w strefie chełmińsko-dobrzyńskiej w początku wczesnego średniowiecza (VII–IX wiek), mps dysertacji doktorskiej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. 2013 Źródła nieceramiczne z początku wczesnego średniowiecza ze strefy chełmińsko-dobrzyńskiej, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Archeologia XXXIII, Toruń, s. 153–182. W i l d e, K. A. 1939 Die Bedeutung der Grabung Wollin 1934, Greifswald. Z e m a n, T. 2001 Germánská kostěná a parohová industrie doby římské ve středoevropském barbariku, „Sborník prací Filosofické fakulty brněnské univerzity” M 6, s. 107–147. UNUSUAL EARLY MEDIEVAL COMBS FROM PASYM, SZCZYTNO COUNTY SUMMARY Combs from the older phases of the Early Middle Ages are quite special finds. They are particular for their individual character, which makes them difficult to classify. During the excavation of the stronghold in Pasym, Szczytno County in NE Poland, several extremely interesting combs were discovered. The collection consists of five combs, one tooth-plate and a single tooth. Two are complete (one showed slight losses in the tooth-plate); one is almost complete (missing parts near the edges of the side-plates and the outermost tooth-plates); two more are preserved in small fragments. All specimens belong to group IB, which comprises one-sided, three-layered combs. They differ in the forms of their side-plates. One of the combs is classified as type III (Fig. 2:b), next one as type VII, variant 2, variation e (Fig. 2:a), another as type VII, variant 2, variation c (Fig. 2:c); the two remaining are only broadly categorized as type VII (Fig. 2:d.e) due to their fragmentary state of preservation. The combs and their fragments discovered in Pasym are an extremely valuable source, especially with regards to establishing the chronology. Following the analysis presented in the article, it was shown that these artefacts should be dated from the last decades of the 7th century AD to the beginning of the 9th century AD, although the middle part of this range is the most probable. Thus, they constitute important evidence of the occupation of the site in the 8th century. Numerous traces of bone and antler processing were discovered at the stronghold in Pasym; it seems that the inhabitants might have produced simpler tools on their own and for their own needs. However, no semi-products or waste left by comb manufacture were found, therefore, the existance of a local comb making workshop should be excluded. The vast majority of the early medieval combs were produced by specialized craftsmen. Considering the almost universal views on the nature of the early comb making, which was the domain of traveling artisans, it cannot be ruled out that Pasym was visited at certain times by such a specialist, who manufactured his products on site. It is highly probable that combs type III (variants 2 and 3) as well as type VII (variants 2, variations c and e) originated in the Frisian territory. The concept linking the provenance of specific specimens to these areas is attractive but unjustified. The combs from Pasym bear the greatest resemblance to the artefacts from some of the early Slavic sites from the Polish Lowlands (Żukowice, Kałdus, Miszewko Strzałkowskie and Wyszogród) and Janów Pomorski as well as to a single find from Tumiany. Taking into consideration the clear similarity of some exemplars (together with a small number of finds of particular variants), one can propose a rather bold hypothesis that some of them could have been the work of one traveling craftsman. Translation: Kinga Brzezińska 65 WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH ABBREVIATIONS OF PERIODICALS’ AND SERIAL PUBLICATIONS’ TITLES AAC AAHung. AFB Amtl. Ber. – – – – APolski APS AR B.A.R. Int. Series BerRGK BJahr. BMJ – – – – – – – CRFB FAP Inf.Arch. InvArch. JmV JRGZM KHKM KSIA – – – – – – – – MIA MatArch. MS MSiW MSROA – – – – – MZP PA PArch. PMMAE PomAnt Prahistoria ziem polskich – – – – – – Prussia PZ RArch. RB RGA – – – – – RO RosArh. SJahr. SlA SovArh. SprArch. SprPMA WA ZfE ZNUJ ZOW – – – – – – – – – – – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart) „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig „Archeologia Polski”, Warszawa „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość) „Archeologické rozhledy”, Praha British Archaeological Reports, International Series, Oxford „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin) Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva „Materiały Archeologiczne”, Kraków „Materiały Starożytne”, Warszawa „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/ Tarnobrzeg) „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha „Przegląd Archeologiczny”, Poznań „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź „Pomorania Antiqua”, Gdańsk Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981 „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg. „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York „Recherches Archéologiques”, Kraków „Rocznik Białostocki”, Białystok Reallexikon der Germanischen Altertumskunde: 1. ed.: J. Hoops (wyd.), tomy 1–4 (K. J. Trübner, Straßburg 1911–1919), 2. ed.: H. Jankuhn, H. Beck et alii (wyd.), tomy 1–35 (de Gruyter, Berlin-New York 1973–2007). „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York „Slovenská archeológia”, Bratislava „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków „Z otchłani wieków”, Warszawa 219 Sprzedaż / Retail: Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa Sprzedaż wysyłkowa / Mail order: tel./phone: +48 22 5044 899 e-mail: wydawnictwapma@pma.pl Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2018. Wydanie I. Nakład 350 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa