ISSN 1301 7667 MERSİN ÜNİVERSİTESİ KILIKIA ARKEOLOJİSİNİ ARAŞTIRMA MERKEZİ YAYINLARI MERSIN UNIVERSITY PUBLICATIONS OF THE RESEARCH CENTER OF CILICIAN ARCHAEOLOGY O LBA XXVII MERSİN 2019 KAAM YAYINLARI OLBA XXVII © 2019 Mersin Üniversitesi/Türkiye ISSN 1301 7667 Yayıncı Sertifika No: 18698 OLBA dergisi; ARTS & HUMANITIES CITATION INDEX, EBSCO, PROQUEST ve TÜBİTAK-ULAKBİM Sosyal Bilimler Veri Tabanlarında taranmaktadır. Alman Arkeoloji Enstitüsü’nün (DAI) Kısaltmalar Dizini’nde ‘OLBA’ şeklinde yer almaktadır. OLBA dergisi hakemlidir. Makalelerdeki görüş, düşünce ve bilimsel değerlendirmelerin yasal sorumluluğu yazarlara aittir. The articles are evaluated by referees. The legal responsibility of the ideas, opinions and scientific evaluations are carried by the author. OLBA dergisi, Mayıs ayında olmak üzere, yılda bir kez basılmaktadır. Published each year in May. KAAM’ın izni olmadan OLBA’nın hiçbir bölümü kopya edilemez. Alıntı yapılması durumunda dipnot ile referans gösterilmelidir. It is not allowed to copy any section of OLBA without the permit of the Mersin University (Research Center for Cilician Archaeology / Journal OLBA) OLBA dergisinde makalesi yayımlanan her yazar, makalesinin baskı olarak ve elektronik ortamda yayımlanmasını kabul etmiş ve telif haklarını OLBA dergisine devretmiş sayılır. Each author whose article is published in OLBA shall be considered to have accepted the article to be published in print version and electronically and thus have transferred the copyrights to the Mersin University (Research Center for Cilician Archaeology / Journal OLBA) OLBA’ya gönderilen makaleler aşağıdaki web adresinde ve bu cildin giriş sayfalarında belirtilen formatlara uygun olduğu taktirde basılacaktır. Articles should be written according the formats mentioned in the following web address. Redaktion: Doç. Dr. Deniz Kaplan OLBA’nın yeni sayılarında yayınlanması istenen makaleler için yazışma adresi: Correspondance addresses for sending articles to following volumes of OLBA: Prof. Dr. Serra Durugönül Mersin Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü Çiftlikköy Kampüsü, 33342 Mersin - TURKEY Diğer İletişim Adresleri Other Correspondance Addresses Tel: +90 324 361 00 01 • 14730 / 14734 Fax: +90 324 361 00 46 web mail: www.kaam.mersin.edu.tr www.olba.mersin.edu.tr e-mail: sdurugonul@gmail.com Baskı / Printed by Son Söz Gazete Matbaa Yay. Kırt. Ltd. Şti. İvedik OSB. 1341. Cadde No. 56 Yenimahalle/ANKARA Tel: +90 312 394 57 71 • Sertifika No: 18698 Grafik / Graphic Digilife Dijital Basım Yay. Tan. ve Org. Hiz. San. ve Tic. Ltd. Şti. Güvenevler Mah. 1937 Sk. No.33 Yenişehir / MERSİN Tel: +90 324 231 14 16 www.digilifemersin.com MERSİN ÜNİVERSİTESİ KILIKIA ARKEOLOJİSİNİ ARAŞTIRMA MERKEZİ (KAAM) YAYINLARI-XXVII MERSIN UNIVERSITY PUBLICATIONS OF THE RESEARCH CENTER OF CILICIAN ARCHAEOLOGY (KAAM)-XXVII Editörler Serra DURUGÖNÜL Murat DURUKAN Gunnar BRANDS Deniz KAPLAN OLBA Bilim Kurulu Prof. Dr. Mehmet ÖZDOĞAN (İstanbul Üniversitesi) Prof. Dr. Fikri KULAKOĞLU (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Serra DURUGÖNÜL (Mersin Üniversitesi) Prof. Dr. Marion MEYER (Viyana Üniversitesi) Prof. Dr. Susan ROTROFF (Washington Üniversitesi) Prof. Dr. Kutalmış GÖRKAY (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. İ. Hakan MERT (Uludağ Üniversitesi) Prof. Dr. Eda AKYÜREK-ŞAHİN (Akdeniz Üniversitesi) Prof. Dr. Yelda OLCAY-UÇKAN (Anadolu Üniversitesi) MERSİN 2019 İçindekiler / Contents Harun Oy İçbatı Anadolu’da Prehistorik Döneme Ait Bir Mermer Atölyesi: Karayakuplu Höyük (A Marble Workshop of the Prehistoric Age in Central Western Anatolia: Karayakuplu Mound) ................................................................................................................................................................. 1 Fevzi Volkan Güngördü – Okşan Başoğlu Kızılırmak Nehri Kenarında Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi: Sofular Höyük (A Pre-Pottery Neolithic Site on the Edge of the Kızılırmak River: Sofular Höyük) .. 41 Elif Genç – Uğur Yanar An Old Syrian Period Stele from Avanos-Akarca, Anatolia (Avanos-Akarca’dan Bir Eski Suriye Dönemi Steli) .............................................................................. 61 Fatma Kaynar Kizzuwatnean Rituals Under the Influence of the Luwian and Hurrian Cultures (Luwi ve Hurri Kültürü Etkisinde Kizzuwatna Ritüelleri) ............................................................... 97 Bariş Gür – Mahmut Aydin Ege Tipi Bir Ustura ve Üzerindeki Tekstil Kalıntılarının Arkeolojik ve Arkeometrik Analizleri Yoluyla Miken Saray Organizasyonundaki Tunç ve Tekstil Endüstrileri Üzerine Bir Değerlendirme (An Assessment of the Bronze and Textile Industries in the Mycenaean Palatial Organization Through Archaeological and Archaeometric Analysis of a Razor and its Textile Remnants) ........................................................................................................................................................... 115 Bekir Özer Erken Demir Çağı’nda Karia’da Mezar Mimarisi ve Ölü Gömme Gelenekleri: Keramos Kırsalı, Hüsamlar Nekropolisi’nden MÖ 12. Yüzyılın İlk Sakinlerine Ait Dikdörtgen Planlı Oda Mezarlar (Funerary Architecture and Burial Customs in Early Iron Age Caria: Rectangular Chamber Tombs in the Necropolis of Hüsamlar Belonging to the 12th century BC Inhabitants of the Keramos Chora) .................................................................................................................... 133 VI İçindekiler / Contents Taner Korkut – Recai Tekoğlu Tlos Antik Kenti Qñturahi Kaya Mezarı (Qñturahi Rockcut Tomb in the Ancient City of Tlos) ................................................................... Mustafa Bilgin – Dinçer Savaş Lenger Nif Dağı Karamattepe Nekropolisi’nden Bir Mezar Konteksti (A Grave Context from the Karamattepe Necropolis of Mount Nif) ................................. 169 189 Gamze Kaymak-Heinz – Serap Erkoç Side’de Bir Mimari Bloktaki Antik Çizimler ve Bloğun Çok Yönlü Kullanım Öyküsü (Ancient Drawings on an Architectural Block in Side and the History of the Multipurpose Use of the Block) .............................................................................................................................. 207 Emre Erdan Su Kuşlu Fibulalar ve Aydın Arkeoloji Müzesi’nden Bir Örnek (Waterfowl Fibulae and an Example from the Archaeological Museum of Aydın) .................................................................................................................................................................. 227 Kahraman Yağiz A Negro Alabastron From Antandros (Antandros’tan Bir Negro Alabastron) ............................................................................................................. 249 Çilem Uygun Adana Müzesi’nden Diadem Örnekleri (Diadem Examples form the Adana Museum) ......................................................................................... 265 Fikret Özbay Klazomenai FGT Sektöründe Ele Geçen İthal Attika Kandilleri ve Yerel Üretim Taklitleri (Attic Oil Lamps Discovered in Klazomenai at the FGT Sector and their Local Replicas) ........................................................................................................................................................................................... 307 Emel Erten Olba Akropolis Kazılarından Cam Pendant (The Glass Pendant from the Excavations of the Acropolis of Olba) .............................. 331 Tuna Akçay Olba’da MÖ 1. Yüzyılda Yaşanan Hareketlilik Üzerine Düşünceler (Activities in Olba in the 1st Century BC) ................................................................................................. 345 Rabia Aktaş – Ece Sezgin – Çiler Çilingiroğlu İzmir-Karaburun Yüzey Araştırmasında Ele Geçen Roma Dönemi Seramikleri (Roman Period Ceramics of the Archaeological Survey Project in İzmir-Karaburun) ..................................................................................................................................................................... 369 İçindekiler / Contents VII Peter Talloen – Jeroen Poblome The Age of Specialization. Dionysus and the Production of Wine in Late Antiquity: A View from Sagalassos (SW Turkey) (Uzmanlaşma Çağı. Dionysus ve Geç Antik Dönemde Şarap Üretimi: Sagalassos'tan Bir Örnek -Güneybatı Türkiye-) ................................................................................................................................. 413 Gökçen Öztaşkin – Muradiye Öztaşkin Olympos Episkopeionu Peristyl Mozaiklerindeki İnsan Betimlemeleri (The Human Representations on the Peristyle Mosaic of the Olympos Episkopeion) .......................................................................................................................................................... 443 Hüseyin Köker Kakasbos/Herakles (?) ve Yeni Bir Bronz Sagalassos Sikkesi (Kakasbos/Herakles (?) and a New Bronze Coin Type of Sagalassos) .................................... 465 Melih Arslan – Annalisa Polosa A Hoard From the Region of Elaiussa (Cilicia Tracheia) (Elaiussa -Kilikia Tracheia- Civarından Bir Bronz Define)............................................................... 477 Hüseyin Uzunoğlu Zwei Neue Grabsteine als Belege für den Leinenverein (συνεργασία τῶν λινουργῶν) aus Saittai (Saittai’dan Keten İşçileri Derneği ile İlgili İki Yeni Mezar Yazıtı) ............................................. 501 MERSİN ÜNİVERSİTESİ KILIKIA ARKEOLOJİSİNİ ARAŞTIRMA MERKEZİ BİLİMSEL SÜRELİ YAYINI ‘OLBA’ Amaç Olba süreli yayını; Küçükasya, Akdeniz bölgesi ve Ortadoğu’ya ilişkin orijinal sonuçlar içeren Arkeolojik çalışmalarda sadece belli bir alan veya bölge ile sınırlı kalmaksızın 'Eski Çağ Bilimleri'ni birbirinden ayırmadan ve bir bütün olarak benimseyerek bilim dünyasına değerli çalışmaları sunmayı amaçlamaktadır. Kapsam Olba süreli yayını Mayıs ayında olmak üzere yılda bir kez basılır. Yayınlanması istenilen makalelerin en geç her yıl Kasım ayı sonunda gönderilmiş olması gerekmektedir. 1998 yılından bu yana basılan Olba; Küçükasya, Akdeniz bölgesi ve Ortadoğu’ya ilişkin orijinal sonuçlar içeren Prehistorya, Protohistorya, Klasik Arkeoloji, Klasik Filoloji (ile Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri), Eskiçağ Tarihi, Nümizmatik ve Erken Hıristiyanlık Arkeolojisi alanlarında yazılmış makaleleri kapsamaktadır. Yayın İlkeleri 1. a- Makaleler, Word ortamında yazılmış olmalıdır. b- Metin 10 punto; özet, dipnot, katalog ve bibliografya 9 punto olmak üzere, Times New Roman (PC ve Macintosh ) harf karakteri kullanılmalıdır. c-Dipnotlar her sayfanın altına verilmeli ve makalenin başından sonuna kadar sayısal süreklilik izlemelidir. d-Metin içinde bulunan ara başlıklarda, küçük harf kullanılmalı ve koyu (bold) yazılmalıdır. Bunun dışındaki seçenekler (tümünün büyük harf yazılması, alt çizgi ya da italik) kullanılmamalıdır. 2. Noktalama (tireler) işaretlerinde dikkat edilecek hususlar: a) Metin içinde her cümlenin ortasındaki virgülden ve sonundaki noktadan sonra bir tab boşluk bırakılmalıdır. b) Cümle içinde veya cümle sonunda yer alan dipnot numaralarının herbirisi noktalama (nokta veya virgül) işaretlerinden önce yer almalıdır. c) Metin içinde yer alan “fig.” ibareleri, parantez içinde verilmeli; fig. ibaresinin Kapsam / Yayın İlkeleri X noktasından sonra bir tab boşluk bırakılmalı (fig. 3); ikiden fazla ardışık figür belirtiliyorsa iki rakam arasına boşluksuz kısa tire konulmalı (fig. 2-4). Ardışık değilse, sayılar arasına nokta ve bir tab boşluk bırakılmalıdır (fig. 2. 5). d)Ayrıca bibliyografya ve kısaltmalar kısmında bir yazar, iki soyadı taşıyorsa soyadları arasında boşluk bırakmaksızın kısa tire kullanılmalıdır (Dentzer-Feydy); bir makale birden fazla yazarlı ise her yazardan sonra bir boşluk, ardından uzun tire ve yine boşluktan sonra diğer yazarın soyadı gelmelidir (Hagel – Tomaschitz). 3. “Bibliyografya ve Kısaltmalar" bölümü makalenin sonunda yer almalı, dipnotlarda kullanılan kısaltmalar, burada açıklanmalıdır. Dipnotlarda kullanılan kaynaklar kısaltma olarak verilmeli, kısaltmalarda yazar soyadı, yayın tarihi, sayfa (ve varsa levha ya da resim) sıralamasına sadık kalınmalıdır. Sadece bir kez kullanılan yayınlar için bile aynı kurala uyulmalıdır. Bibliyografya (kitaplar için): Richter 1977 Richter, G., Greek Art, NewYork. Bibliyografya (Makaleler için): Corsten 1995 Corsten, Th., “Inschriften aus dem Museum von Denizli”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi III, 215-224, lev. LIV-LVII. Dipnot (kitaplar ve makaleler için) Richter 1977, 162, res. 217. Diğer Kısaltmalar age. adı geçen eser ay. aynı yazar vd. ve devamı yak. yaklaşık v.d. ve diğerleri y.dn. yukarı dipnot dn. dipnot a.dn. aşağı dipnot bk. Bakınız 4. Tüm resim, çizim ve haritalar için sadece "fig." kısaltması kullanılmalı ve figürlerin numaralandırılmasında süreklilik olmalıdır. (Levha, Resim, Çizim, Şekil, Harita ya da bir başka ifade veya kısaltma kesinlikle kullanılmamalıdır). Kapsam / Yayın İlkeleri XI 5. Bir başka kaynaktan alıntı yapılan figürlerin sorumluluğu yazara aittir, bu sebeple kaynak belirtilmelidir. 6. Makale metninin sonunda figürler listesi yer almalıdır. 7. Metin yukarıda belirtilen formatlara uygun olmak kaydıyla 20 sayfayı geçmemelidir. Figürlerin toplamı 10 adet civarında olmalıdır. 8. Makaleler Türkçe, İngilizce veya Almanca yazılabilir. Türkçe yazılan makalelerde yaklaşık 500 kelimelik Türkçe ve İngilizce yada Almanca özet kesinlikle bulunmalıdır. İngilizce veya Almanca yazılan makalelerde ise en az 500 kelimelik Türkçe ve İngilizce veya Almanca özet bulunmalıdır. Makalenin her iki dilde de başlığı gönderilmeldir. 9. Özetin altında, Türkçe ve İngilizce veya Almanca olmak üzere altı anahtar kelime verilmelidir. 10. Metin, figürler ve figürlerin dizilimi (layout); ayrıca makale içinde kullanılan özel fontlar ‘zip’lenerek, We Transfer türünde bir program ile bilgisayar ortamında gönderilmelidir; çıktı olarak gönderilmesine gerek yoktur. 11. Figürlerde çözünürlük en az 300 dpi; format ise tif veya jpeg olmalıdır. MERSIN UNIVERSITY ‘RESEARCH CENTER OF CILICIAN ARCHAEOLOGY’ JOURNAL ‘OLBA’ Scope Olba is printed once a year in May. Deadline for sending papers is the end of November each year. The Journal ‘Olba’, being published since 1998 by the ‘Research Center of Cilician Archeology’ of the Mersin University (Turkey), includes original studies done on prehistory, protohistory, classical archaeology, classical philology (and ancient languages and cultures), ancient history, numismatics and early christian archeology of Asia Minor, the Mediterranean region and the Near East. Publishing Principles 1. a. Articles should be written in Word programs. b. The text should be written in 10 puntos ; the abstract, footnotes, catalogue and bibliography in 9 puntos ‘Times New Roman’ (for PC and for Macintosh). c. Footnotes should take place at the bottom of the page in continous numbering. d. Titles within the article should be written in small letters and be marked as bold. Other choises (big letters, underline or italic) should not be used. 2. Punctuation (hyphen) Marks: a) One space should be given after the comma in the sentence and after the dot at the end of the sentence. b) The footnote numbering within the sentence in the text, should take place before the comma in the sentence or before the dot at the end of the sentence. c) The indication fig.: *It should be set in brackets and one space should be given after the dot (fig. 3); *If many figures in sequence are to be indicated, a short hyphen without space between the beginning and last numbers should be placed (fig. 2-4); if these are not in sequence, a dot and space should be given between the numbers (fig. 2. 5). Scope / Publishing Principles XIII d) In the bibliography and abbreviations, if the author has two family names, a short hyphen without leaving space should be used (Dentzer-Feydy); if the article is written by two or more authors, after each author a space, a long hyphen and again a space should be left before the family name of the next author (Hagel – Tomaschitz). 3. The ‘Bibliography’ and ‘Abbreviations’ should take part at the end of the article. The ‘Abbrevations’ used in the footnotes should be explained in the ‘Bibliography’ part. The bibliography used in the footnotes should take place as abbreviations and the following order within the abbreviations should be kept: Name of writer, year of publishment, page (and if used, number of the illustration). This rule should be applied even if a publishment is used only once. Bibliography (for books): Richter 1977 Richter, G., Greek Art, NewYork. Bibliography (for articles): Corsten 1995 Corsten, Th., “Inschriften aus dem Museum von Denizli”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Dergisi III, 215-224, pl. LIV-LVII. Footnotes (for books and articles): Richter 1977, 162, fig. 217. Miscellaneous Abbreviations: op. cit. in the work already cited idem an auther that has just been mentioned ff following pages et al. and others n. footnote see see infra see below supra see above 4. For all photographies, drawings and maps only the abbreviation ‘fig.’ should be used in continous numbering (remarks such as Plate, Picture, Drawing, Map or any other word or abbreviaton should not be used). 5. Photographs, drawings or maps taken from other publications are in the responsibility of the writers; so the sources have to be mentioned. 6. A list of figures should take part at the end of the article. 7. The text should be within the remarked formats not more than 20 pages, the drawing XIV Scope / Publishing Principles and photograps 10 in number. 8. Papers may be written in Turkish, English or German. Papers written in Turkish must include an abstract of 500 words in Turkish and English or German. It will be appreciated if papers written in English or German would include a summary of 500 words in Turkish and in English or German. The title of the article should be sent in two languages. 9. Six keywords should be remarked, following the abstract in Turkish and English or German. 10. Figures should be at least 300 dpi; tif or jpeg format are required. 11. The article, figures and their layout as well as special fonts should be sent by e-mail (We Transfer). Makale Geliş | Received : 28.08.2018 Makale Kabul | Accepted : 20.10.2018 OLBA XXVII, 2019, 115-132 ISSN 1301-7667 EGE TİPİ BİR USTURA VE ÜZERİNDEKİ TEKSTİL KALINTILARININ ARKEOLOJİK VE ARKEOMETRİK ANALİZLERİ YOLUYLA MİKEN SARAY ORGANİZASYONUNDAKİ TUNÇ VE TEKSTİL ENDÜSTRİLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Bariş GÜR – Mahmut AYDIN* ABSTRACT An Assessment of the Bronze and Textile Industries in the Mycenaean Palatial Organization Through Archaeological and Archaeometric Analysis of a Razor and its Textile Remnants This study examines the bronze and textile industries of the Mycenaeans, through the structure, archaeometric analysis of metal and the textile residues on the Aegean type razor from the Kemal Uğurbil Private Collection. The role of the two different industries in Mycenaean economic structure has been assessed through the types of the metal from which it was produced and the presence of textile remains on the metal. The razor of the Mycenaeans has been analyzed by using portable Energy Dispersive X Ray Florescence Spectroscopy and Scan Electron Microscopy coupled with Energy Dispersive X-Ray Spectroscopy (SEM-EDS). The results proved that the razor was made of bronze Cu 90 % and tin (Sn) 10 %. Beside this the textile clothing the razor, made visible by using SEM, was identified as linen. One of the oldest used textile is linen which known in the Mycenaean world from tablets. Keywords: Mycenaeans, Mycenaeans bronze, Mycenaeans razor, Mycenaeans linen, SEM-EDS, P-EDXRF. ÖZ Bu çalişmada Kemal Uğurbil’in özel koleksiyonunda bulunan Ege tipi metal ustura ve üzerinde bulunan tekstil kalintilarindan yola çikarak Ege bölgesi geç tunç çaği tekstil ve tunç endüstrisi incelenmiştir. Ustura üzerinde bulunan tekstil ve yapiminda kullanilan metal tipinden yola çikarak Miken ekonomisinin iki farkli endüstrisi hakkinda * Dr.Öğr.Üyesi Bariş GÜR, Dokuz Eylül Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Müzecilik Bölümü Tiniztepe Kampüsü/İzmir-TR. E-posta: baris.gur@deu.edu.tr. Doç.Dr. Mahmut AYDIN, Batman Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü, Arkeometri ABD, Bati Raman Kampüsü Batman-TR. E-posta: aydinm135@gmail.com. Orcid No: Bariş Gür: 0000-0002-9031-9159; Mahmut Aydin: 0000-0003-4707-5387 116 Barış Gür – Mahmut Aydın değerlendirme yapilmiştir. Miken usturasi taşinabilir enerji dağilimli X işini floresans spektroskopisi (P-EDXRF) ve taramali elektron mikroskobu (SEM-EDS) kullanilarak arkeometrik analizleri yapilmiştir. Analiz sonuçlari %90 bakir (Cu) ve %10 kalay alaşimi kullanilarak tunçtan yapildiğini ortaya koymuştur. Bunun yanisira SEM sonuçlari usturayi saran tekstili görünür kilarak keten olduğunu kanitlamiştir. Dünyanin en eski tekstillerinden biri olan ketenin Mikenlerdeki varliği tabletlerden bilinmektedir. Anahtar Kelimeler: Mikenler, Miken tuncu, Miken usturalari, Miken’de keten, SEM-EDS, P-EDXRF. Giriş Bu çalişmada Kemal Uğurbil Koleksiyonu’na 671 envanter numarasi ile kayitli olan metal bir ustura incelenmiştir (fig. 1)1. Söz konusu usturanin uzunluğu 7.6 cm, genişliği ise 2.8/2.3 cm’dir. Tunçtan üretilmiş olan ustura oldukça ince bir yapiya sahiptir. İyi korunamamiş olduğu gözlemlenen usturanin sap kismi kayiptir. Kesici yüzü keskin niteliğini kaybetmiştir. Sap kismindan uca doğru genişlemektedir. Kör kismi iç bükey bir profil çizmektedir. Usturanin en dikkat çekici özelliği biçağinin iki yüzü üzerinde bulunan tekstil kalintilaridir. Usturanin biçağinin iki yüzünde yoğun korozyon bulunmakla birlikte uç kisminda kiriklar vardir. Bu tipte usturalar Ege Dünyasi’nda Geç Tunç Çaği boyunca bilinmektedir. Söz konusu ustura Ege tipinde olup benzerleri Geç Tunç Çaği’nda Yunanistan, Ege Adalari ve Bati Anadolu’daki Miken aktivitelerini içeren bölgelerde ele geçmektedir. Ege tipi usturalarin en tipik özelliği kör tarafinin iç bükey bir form vermesi ve ince bir sap kismina sahip olmasidir. Makalede çalişmiş olduğumuz usturanin sap kismi kayip olmasina karşin iç bükey formdaki kör tarafi korunmuştur. Ege tipi usturalar Rodos’ta GH IIIA1-IIIB dönemlerine tarihlenen birçok mezarda bulunmuştur2. Benzer bir tunç ustura Kos-Seraglio’da GH IIIB dönemine tarihlenirken3 paralel örnekler Langada’daki 34 nolu mezarda ve Gerokomeion’da4, ayrica Bati Anadolu’dan bir tunç ustura Panaztepe’de bir mezarda5, benzer bir ustura ise Uluburun Batiği’nda ele geçmiştir6. Armenoi Mezarliği’ndan GM IIIB1 evresine tarihlenen ustura/satirlar ele geçerken7, Müsgebi Mezarliği’nda 1 no.lu mezarda biri dar, diğeri geniş yüzlü ustura/satirlar bulunmuştur8 (fig. 2). Kör tarafi iç bükey forma sahip olan usturalar Ege coğrafyasinda Ersoy 1988, Fig. 3’te verildiği üzere GH IIIA2-IIIC dönemleri 1 Koleksiyonunda yer alan Ege tipi ustura üzerinde çalışmamız için gerekli izinleri veren Dr. Kemal Uğurbil’e teşekkür ederiz. 2 Benzi 1988, 61, 64-65. 3 Vitale 2016, fig. 5.3b. 4 Ersoy 1988, 69-71, fig. 5. 5 age. 59-60, lev. 7c. 6 Yalçın v.d. 2006, kat. 176; Pulak 2005, lev. LXXIb. 7 Arnott 1999, 275, kat. 287-288 8 Tzedakis v.d. 1999, kat. 287-288. Ege Ti̇ pi̇ Bi̇ r Ustura ve Üzeri̇ ndeki̇ Teksti̇ l Kalintilarinin Arkeoloji̇ k ve... 117 boyunca kullanilmiştir (fig. 3). Kemal Uğurbil Koleksiyonu’na kayitli olan usturanin yakin benzerleriyle GH IIIB-IIIC dönemlerine tarihlenen Müsgebi ile Langada’daki mezarlarda ve Gerokomeion’da karşilaşilmaktadir. Miken Saray Organizasyonu İçerisinde Tunç Endüstrisinin Yeri Ege coğrafyasinda tunç üretimi için gerekli olan bakir ve kalayin elde edilmesi için uzak mesafeli ticari bağlantilara ihtiyaç duyulmaktaydi. Mikenlerin ticari bağlantilarindan önce Ege dünyasinda ilk olarak Minoslularin bu bağlantilari nasil kurduklarina, bakiri ve kalayi ne şekilde elde ettiklerine baktiğimizda Doğu Akdeniz ile ilişkiler kurmuş olduklari ve söz konusu ham maddeleri saray sistemi içerisinde kurduklari düzenle sağlamiş olduklari görülmektedir. Örneğin Mari’den bir belgede Kaptara’dan (Girit) bir adamin ve bir tercümanin Ugarit’te yerleşmiş olduklari öğrenilirken, diğer Mari belgelerinde ise Girit kökenli silahlarin varliğina ilişkin bilgiler bulunmaktadir9. Miken dönemine bakildiğinda ise saraylar için Kibris’in önemli bir bakir kaynaği olduğu görülmektedir. Muhtemel variş yeri Yunanistan kiyilari olan Uluburun Batiği’nin bakir külçeleri üzerinde yapilan analizlerin köken olarak Kibris Adasi’ni işaret etmesi bu bakimdan Miken tunç endüstrisinin yöneldiği kaynaği ortaya koyan bir kanit olarak değerlendirilmelidir10. Uluburun Gemisi’nin 1 ton kalay ve 10 ton bakiri içeren kargosunun, tunç üretimi için uygun olan 1 ton kalaya 10 ton bakir oranina karşilik gelmesi geminin taşidiği ham madde yükünün amacinin da tunç üretimine yönelik olduğunun bir göstergesi niteliğindedir11. Ayrica yaklaşik M.Ö.1200’de Ege Denizi yönünde seyir eden Gelidonya Gemisi de bakir külçeler taşimaktaydi. Gelidonya batiğindaki bazi bakir külçeler üzerinde gerçekleştirilmiş olan izotop analizlerinin Kibris kökenini ortaya koymasi da12 Uluburun örneğindeki gibi Ege dünyasi ile Kibris arasinda kurulan ham maddeye yönelik ticaretin varliğini destekler niteliktedir. Miken saraylari birçok farkli ürünün üretilmesinde ve mallarin pazara girişlerinin sağlanmasindan sorumlu olmaliydi. Bu noktada tunç endüstrisi de Miken saraylari tarafindan kontrol edilmekte ve bu sektörde çalişan tüm işçiler ve görevliler saray organizasyonunun kaydi altinda tutulmaktaydi13. Pylos’taki Linear B tabletleri Miken dünyasinin tunç endüstrisi hakkinda detayli bilgiler vermektedir. Tabletlere göre Pylos’ta bu sektörde çalişan en az 250 tunç üretim ustasi bulunmaktaydi14. Yine Linear B tabletlerine göre tunç endüstrisi içinde farkli kollarda uzmanlaşmiş kişilerin varliğindan söz etmek mümkündür. Tuncun askeri araç-gereç ve silah üretiminde hayati bir öneme sahip olmasi nedeniyle bu alandaki 9 Wiener 1991, 328; Wiener 2013, 41. 10 Pulak 2005; Stöllner 2006, 457. 11 Pulak 2006, 65. 12 Gale – Stos-Gale, 269; Bass 2013, 70. 13 Ventris – Chadwick 1973. 14 Hiller 1988, 59. 118 Barış Gür – Mahmut Aydın uzmanlaşmalar kaçinilmaz olmuştu. Bu noktada bazi zanaatkarlarin askeri ekipman üretimi için çalişmakta olduklari anlaşilmaktadir. Örneğin ka-ke-we, khalkewes (tunç ustalari), ka-si-ko-no, kasikonoi (kiliç yapanlar), to-ko-so-wo-ko, toxoworgoi (yay yapanlar) and e-te-do-mo, entesdomoi (zirh yapanlar)15 bu sektöre hizmet etmekteydiler. Üretilen söz konusu tunç silah ekipmani arasinda özellikle kiliçlar Miken toplumundaki başlica prestij ve statü objeleri arasinda yer almaktaydi. Linear B tabletleri Miken toplumu içerisinde üst siniftan bazi kişilerin tunç üretiminde anahtar bir rol oynamakta olduklarini göstermektedir. Örneğin The ko-re-te ve po-ro-ko-re-te olarak tanimlanan yerel idarecilerin yöresindeki kişilerden belirli miktarlarda tuncu toplamakla sorumlu olduklari anlaşilmaktadir16. Pylos tabletlerinde geçen tuncun tümünün ağirliği hesaplandiğinda karşilik olarak 534.000 adet ok ucu ya da ayri ayri olarak 2300 adet kiliç ve ayni sayida mizrak ya da 1000 adet miğferin üretilebileceği hesaplanmiştir17. Söz konusu sayilar Miken toplumundaki tunç endüstrisinin savaş ekipmanlarinin üretilmesi bakimindan zenginliğini bir bakima göstermektedir. Tunçtan üretilmiş olan en genel objeler içerisinde kiliç18, biçak19, kama20, ustura/satir21, mizrak başi22, testere23, cimbiz24 ve madeni kaplar25 Miken yerleşimlerindeki tapinaklarda ve mezarlarda gün işiğina çikartilmiştir. Mikenlerde Tekstil Üretimi Linear B tabletleri yoluyla tekstil üretiminin Miken saray ekonomisi için oldukça önemli olduğu anlaşilmaktadir. İlk olarak şunu belirtmemiz gerekir ki tekstil endüstrisi, tunç endüstrisi gibi Miken saraylari tarafindan kontrol edilen bir alan olmakla birlikte üretimin yönetilmesinde bazi farkliliklar bulunuyor olmalidir. Tekstil endüstrisinde tekstil ürünleri muhtemelen Miken yerleşimlerinin dişindaki alanlarda dokunuyor ve üretiliyordu. Fakat üretim aşamasi yine de Miken saraylarinin idaresi altinda yürütülmekteydi26. Yün üretimi ise Miken tekstil endüstrinin içerisinde ana parçalardan birini oluşturmaktaydi. Linear B tabletlerinden öğrenildiğine göre Miken yün endüstrisi en geniş hacime Knossos’ta, sonrasinda ise Pylos’ta sahipti. Daha düşük yoğunluklarda ise 15 Shelmerdine 2008, 142. 16 Lupack 2011, 214. 17 Ventris – Chadwick 1973, 356. 18 Sandars 1963, 117-153. 19 Demakopoulou – Crouwel 1998, lev. 52, B4. 20 Papadopoulos 1999, lev. LXb-c; Arnott 1999, 258, kat. 258. 21 Bk. dipnot 2-8. 22 Sandars 1963, lev. 22, 6,8, 10-11, 55, 59. 23 Vitale 2016, fig. 5.3c. 24 Arnott 1999, 275, kat. 285-286. 25 Papadopoulos 1999, lev. LXe, f; Tzedakis v.d. 1999, kat.257-258, 275. 26 Burke 2010, 436. Ege Ti̇ pi̇ Bi̇ r Ustura ve Üzeri̇ ndeki̇ Teksti̇ l Kalintilarinin Arkeoloji̇ k ve... 119 Teb ve Mykene’de üretim gerçekleştirilmekteydi27. Knossos Sarayi’nin arşivinde gün işiğina çikartilan tabletler içerisinde yaklaşik 2000 adeti tekstil üretimine ilişkin kayitlari içermekteydi28. Knossos’ta bulunan tabletler içerisindeki iki grup belgede hem koyunlarin hem de yünlerinin kayitlarinin (Dk and DI tablets) tutulmuş olduğu görülmektedir29. Söz konusu kayitlardan anlaşildiği üzere Knossos’ta hayvancilik önemli bir uğraşti ve yünü için yaklaşik 100.000 adet koyun yetiştirilmekteydi30. Kuşkusuz hayvanciliğa olan bu yoğun ilginin nedeni tekstil endüstrisine ham madde sağlamakti. Yün üretimini içeren Linear B tabletleri incelendiğinde koyun sürülerinin yaklaşik %70’inin Miken saray idaresinin sorumluluğunda olduğu görülürken buna karşin yalnizca %30’unun birkaç bireyin sorumluluğunda olduğu görülmektedir31. Miken saraylarinin tekstil üretimi ile ilgilenmesinin nedeni ihtiyaçlari olan ürünleri ticaret yoluyla karşilayabilmekti. Tekstil endüstrisinde üretilen ürünlerin (yün ve keten) ihraç edilmesi karşiliğinda saraylar için gerekli ham maddeler ve egzotik eşyalar sağlanmaktaydi. Muhtemelen Knossos ve Girit’in başlica ihraç ürünü dokuma ürünleriydi32. Knossos’ta üretilmiş olan bazi tekstil ürünlerinin ke-se-nu-wi-ja sifatiyla tanimlanmasi diş pazarlara yani yabancilara yönelik bir üretim düşüncesini güçlendirmektedir33. Tabletler yoluyla ortaya çikan sayilar değerlendirildiğinde Mikenler tarafindan beslenip, yetiştirilen sürülerden yilda yaklaşik olarak 50-75 ton ham yün elde edilmekteydi. Temizlenip, ayiklandiktan sonra tekstil üretimi için bu miktar 25-40 ton arasinda bir değere karşilik geliyor olmaliydi34. Kita Yunanistan’daki ham yünün miktarina bakildiğinda ise Pylos’taki “the Hither Province” olarak tanimlanan bölgede bu oran 1239 birime ya da 37 tona karşilik gelmekteydi35. Bununla birlikte Miken saray organizasyonunda tekstil üretimi sirasinda belli bir iş bölümü ve görev paylaşiminin bulunduğu görülmektedir. Linear B tabletleri yoluyla farkli görevleri olan işçilerin varliğindan söz etmek mümkündür. İp eğirici, dokumaci, yikayici gibi farkli görevleri olan işçilerin varliği tekstil endüstrisinin bir iş bölümü oluşturularak yürütüldüğünü göstermektedir36. Tüm bunlara ek olarak daha vasifli, uzmanlaşmiş işçilerin varliğindan da söz edilmektedir. te-pe-ja “te-pa kumaşini yapanlar”, a-pu-ko-wo-ko “kafa bandi yapanlar”, ya da o-nu-ke-ja yani “o-nu-ka yapan kadinlar”, a-ki-te-ra2 “kumaş bitiricilerin”37 yani sira daha genel işlerle uğraşan işçiler arasinda pe-ki-ti-ra2 “yün tarakçilari”, ra27 Nosch 2014a, 372. 28 Nosch 2012, 45. 29 Killen 1964, 1, 4. 30 Ventris – Chadwick 1973, 413. 31 Bennet 2007, 194. 32 Castleden 1993, 11. 33 Tzachili 2001, 169. 34 Nosch 2014b, 1. 35 Chadwick 2001, 154. 36 Robkin 1979, 473, dn. 52; Burke 2010, 436. 37 Chadwick 1988, 90. 120 Barış Gür – Mahmut Aydın pi-ti-ra2 “terziler”38 yer almaktaydi. Sürecin devaminda ise üretilen kumaşlarin dağitimi bulunmaktaydi. Kuşkusuz bu da başka bir iş bölümünü gerektirmekteydi39. Tüm bu bilgilerin dişinda tekstil endüstrisinin Geç Tunç Çaği’nda kralliklar arasinda bir rekabet alani oluşturduğundan söz etmek mümkündür. Hitit belgelerine göre Piyamaradus adli kişi Lazpa Adasi’na saldirilar düzenlemiş ve buradan bir grup vasifli Hitit zanaatkarini, boyaciyi beraberinde Ahhiyawa kralinin gücü altindaki Millawanda kentine götürmüştür40. İki kralliği karşi karşiya getirebilecek bu girişim söz konusu endüstride çalişan vasifli işçilerin önemini ve tekstil üretiminin Miken (Ahhiyawa) saraylari için çatişma alani oluşturabilecek kadar değerli olduğunu da gösteriyor olmalidir. Keten Endüstrisi Antik Yakin Doğu’daki tekstil üretimine ilişkin en erken kanit Çayönü’nde (ca. M.Ö. 8000) muhtemelen yabani ketenden yapilmiş olan bir çift hasir lifi tekstil parçasidir41. Fakat Ege Dünyasi’nda tekstil üretiminde ketenin kullanimina ilişkin olarak en erken kanitlar Neolitik Dönem’e tarihlenmektedir. Bu konudaki önemli bir örnek Keos’taki Kephala yerleşiminde ele geçen Geç Neolitik dönem seramiği üzerindeki kumaş parçalarinin –muhtemelen keten- negatif baskilari olmakla birlikte bunun dişinda Lakonia’da Erken Hellas dönemine tarihlenen kil mühürler üzerindeki izler de korunagelmiştir42. Linear B tabletlerinde Miken katipler SA ve RI olarak tanimlanan iki hecesel işareti keteni ifade etmek amaciyla kullanmişlardir. Hecesel ifadelerin yanisira ri-no kelimesi ayni anlama karşilik gelmektedir43. Farkli bölgelerdeki Linear B tabletlerini incelediğimizde yün ve ketenin üretimi ile ilgili olarak söz konusu endüstride bölgeden bölgeye yoğunluklarda değişiklikler görülmektedir. Örneğin Knossos’ta tekstil endüstrisi içerisinde yün üretiminin başlica uğraş olduğu görülürken, Pylos’ta ise keten üretimi öne çikmaktadir44. Bazi tabletlerin keten işçileriyle ilgili olarak tanimlayici bilgiler verdiği görülmektedir. Örneğin bazi köle kadinlarin ri-ne-ja (lineiai) yani keten işçisi olarak tanimlandiği Pylos tabletleri dolayisiyla anlaşilmaktadir45. Pylos’taki yaklaşik 100 tabletlik bir seri keten yetiştiriciliğinin kayitlarini içermektedir46. Söz konusu durum tekstil üretimi için gereken ham maddenin karşilanmasinda Pylos’ta ketenin önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Linear B tabletleri de kumaşlarin üretiminde keten 38 Schon 2011, 223. 39 Nosch 2001-2002, 184. 40 Beckman v.d. 2011, 140-144. 41 Good 2012, 337. 42 Siennicka 2012, 73. 43 Ventris – Chadwick 1973, 295; Rougemont 2007, 46. 44 Nosch 2014, 396. 45 Chadwick 1988, 83; 2001, 153. 46 Chadwick 1973, 616. Ege Ti̇ pi̇ Bi̇ r Ustura ve Üzeri̇ ndeki̇ Teksti̇ l Kalintilarinin Arkeoloji̇ k ve... 121 kullaniminin somut kanitlarini vermektedir47. KN L 594 ri-ta pa-we-a [da]-te-we-ja CLOTH1 I TUNIC+KI I D.’den keten kumaşlar: bir örtü, bir tunik Miken toplumunda keten kumaşinin değerini de tabletler yoluyla öğrenmek mümkündür. Knossos’taki Linear B tabletleri muhtemelen ketenin diğer ürünler karşisindaki değerini sunuyor olmalidir. Buna göre ketenin tunç karşisindaki muhtemel değeri şu şekildedir: KN L 693 1 ri-no, / re-po-to, 'qe-te-o' ki-to , AES M 1 [ 1 adet iyi durumda keten χιτων için 1 kg tunç ödenecek Linear B tabletlerinde keten tekstil ürünlerinin adinin geçmesine karşin fiziksel olarak tekstil kalintilari oldukça nadiren ele geçmektedir. Yine de arkeolojik kazilarda bazi örneklerle karşilaşildiği görülmektedir. Örneğin Mykene kentindeki Daire Mezar B içerisindeki alanda bulunan bir kama üzerinde keten kumaş kalintilari ile karşilaşilmiştir. Mylonas’in belirttiği üzere kama muhtemelen söz konusu kumaşa sarilmiş olabileceği48 gibi ölünün üzerindeki elbisesinin de kalintisi olmasi mümkündür. Mykene’de gerçekleştirdiği kazilar sirasinda Schliemann bazi kiliçlarin üzerinde iyi dokunmuş keten kalintilari ile karşilaşmiştir. Belirttiğine göre kiliçlarin kesici kisimlari üzerine yapişik olarak hala keten parçaciklari varliğini korumaktadir49. Schliemann buluntu durumlarina göre birçok kilicin ketenden kiliflar içerisinde saklanmakta olabileceğini önermektedir50. Bununla birlikte Troya kazilari sirasinda da küçük boncuklarla birlikte karbonize durumda keten kalintilari ile karşilaşilmakta olduğu belirtmektedir51. Özellikle tunç silahlar ve bazi tunç eşyalar dönemin önde gelen kişileri için bir statü sembolü olduğu gibi giysiler de statüyü işaret etmenin genel bir araci niteliği taşimaktaydi52. Minos ve Miken saraylarinin duvarlarini süsleyen freskler incelendiğinde insan figürleri üzerindeki giysi betimlemeleri dönemin giyim tarzini yansittiği gibi elit ve alt sinif ayrimi da bu şekilde yapilabilmekteydi53. Bu noktada Mikenlerin nasil 47 Ventris – Chadwick 1973, 319. 48 Papadopoulos 1998, 7. 49 Schliemann 1878, 283. 50 age. 283. 51 Barber 1991, 172. 52 Halstead 2007, 71. 53 Minoslular için (Immerwahr 1990, 50-62, 90-98; Bietak 2000, 218, Fig 9), Mikenler için (Immerwahr 1990, 114-121, 128, 132-134 Shaw 2010, 315-320). 122 Barış Gür – Mahmut Aydın giyinmiş olduklarinin başlica kaniti saraylarin duvarlarinda bulunan resimlerdeki betimlemelerdir. Ege coğrafyasinda yaşayan Tunç Çaği insanlarinin giysilerinin renkleri, desenleri ve stilleri bu yolla öğrenilebilmektedir. Bununla birlikte seramikler, figürinler ve lahitlerdeki insan figürleri yoluyla dönemsel giysileri incelemek mümkündür. Tekstil alanindaki ana arkeolojik kanitlarin başinda ise dokuma ağirliklari gelmektedir. Girit ölçeğinden bakildiğinda Linear B tabletlerinden varliğini öğrenmiş olduğumuz tekstil endüstrisinin paralelinde disk biçimli dokuma ağirliklarinin da dokumacilik için başlica arkeolojik buluntu olduğunu söylemek mümkündür54. Bu tipte dokuma ağirliklarinin Bati Anadolu kiyilarindaki Miletos yerleşmesindeki kullanimi diğer buluntular ile bir arada değerlendirildiğinde Giritlilerin varliği ile ilişkilendirilmiştir55. Miken kralliklarinin son döneminde yerleşimlerde farkli tipte dokuma ağirliklari ile karşilaşildiği görülmektedir56. Özellikle makara biçimli dokuma ağirliklarinin GH IIIB döneminin sonu ile GH IIIC Erken evresinin başlarinda Ege Coğrafyasi boyunca yayilim gösterdiği görülmektedir57. Metodoloji Bu bölümde Miken usturasinin, hammaddesi ve kaplanmiş olduğu tekstilin arkeometrik analizinde kullanilan analitik yöntemler, özellikleri ve neden tercih edildikleri anlatilacaktir. Bunun yanisira kullanilan spektrometrelerin marka ve modelleri ve eserde varsa analiz öncesi uygulanmiş ön hazirliklar anlatilacaktir. Üzerinde tekstil bulunduran metal ustura taşinabilir enerji dağilimli X işini floresans spektrometresi (P-EDXRF) ve enerji dağilimli taramali elektron mikroskobu (SEM-EDS) kullanilarak arkeometrik analizleri yapilmiştir. Usturanin kimyasal kompozisyonunun tespit edilmesi için her iki yöntem P-EDXRF ve SEM-EDS kullanilmiştir. Eserin analizinde kullanilan her iki yöntem (P-EDXRF-SEM-EDS) tahribatsiz analiz yöntemi olup eserin yüzeyinden (X işini eserin yüzeyinden çok derine nüfuz etmemektedir) analiz yapmaktadir. P-EDXRF kültür varliklarinin tahribatsiz analizinde en yaygin kullanilan analitik yöntemdir58. Bu çalişmada metal usturanin kimyasal kompozisyonunu tespit etmek amaciyla Olympus, Delta Premium marka taşinabilir X işinlari Floresans spektrometresi (P-EDXRF) kullanilmiştir. Üzerinde çalişilan eser, envanterlik arkeolojik bir eser olduğundan ve tekstil ile kaplanmiş olduğundan dolayi üzerinde bulunan toprak kalintisi veya korozyona yönelik herhangi bir temizlik çalişmasi yapilmamiştir. Eser üzerinde herhangi bir temizlik çalişmasi yapilamadiğindan eser üzerindeki kirlenmelerin analiz sonuçlarini etkilemesini önlemek amaciyla P-EDXRF analiz penceresini kaplayan bir filtre kullanilmiştir (fig. 4). Filtre toprak elementleri olan Si, Al, Mg oranlarini 54 Burke 1997, 415. 55 Gleba – Cutler 2012, lev. XXXIIb. 56 Cutler 2016, 178. 57 Rahmstorf 2011, 320-321. 58 Navas v.d. 2016, 207–221, Calza 2007, 245–248, Karydas v.d. 2004, 15–28. Ege Ti̇ pi̇ Bi̇ r Ustura ve Üzeri̇ ndeki̇ Teksti̇ l Kalintilarinin Arkeoloji̇ k ve... 123 oldukça düşürerek eserin kimyasal kompozisyonunun analizini mümkün kilmaktadir. Analizlerde filtrenin etkisini göstermek için filtre kullanmadan da yapilmiştir. Metal usturanin analizi spektrometrenin metal alaşim moduyla üç farkli işin (40KV, 13 KV ve 8 KV) kullanilarak yapilmiştir. P-EDXRF spektrometresi taşinabilir bir cihaz olduğundan ve yüzey ölçüm tekniği olduğundan dolayi cihazin doğruluğunu ölçmek için tunç sertifikali referans malzemeler (SRM) analizi yapilarak analiz sonuçlari ve sertifika değerleri karşilaştirilmiştir (fig. 5). Bakir (Cu) SRM sertifika değeri %90,08 iken SRM’in bu çalişmada kullanilan P-EDXRF analizi % 90,11olarak ölçülmüştür. P-EDXRF sonuçlari ve SRM sonuçlari hata paylari düşünüldüğünde birbirleriyle örtüşecek oranda yakindir. Bu sonuçlar spektrometremizin güvenilirliğini ortaya koymaktadir. Metal usturanin üzerinde bulunan tekstil türünün belirlenmesinde ve metalin analizinde Easy Probe, 410-M, Bruker, SEM- EDS kullanilmiştir. Arkeometrik Analiz Sonuçları ve Değerlendirme Miken usturasinin P-EDXRF analizleri #2- #6 nolu analizlerle yüzey kirliliğinin etkisini azaltmak için filtre kullanilarak yapilmiştir (fig. 6-7). #7C nolu analiz ayni eserden yüzey kirliliğinin etkisini ve türünü görmek amaçli filtre kullanilmadan yapilmiştir. Miken usturasinin filtre kullanilarak yapilan P-EDXRF analizlerinde Cu % 89.12 ile % 93.98 arasinda değişmekte ve % 90.56 ortalamaya sahip olduğu tespit edilmiştir. Sn analizleri % 3.97-9.41arasinda değişiklikler göstermekte ve % 7.48 ortalamaya sahip olduğu tespit edilmiştir. Analiz sonuçlari eserin bakir ve kalay alaşimindan yapilmiş ve mükemmel tunç alaşimina çok yakin değerlere sahip olduğu tespit edilmiştir (fig. 3, 6). P-EDXRF üzerinde filtre kullanilmadan (fig. 6) yapilan analizde (analiz no 7C) yüzey kirliliğine bağli olarak yoğun miktarda % 22.97 silisyum (Si) içerdiği tespit edilmiştir. Si yükselirken Cu %90,56’dan %71.27’ye, Sn ise % 7.48’den % 5.19’a düştüğü tespit edilmiştir (fig. 3,6,9). Miken usturasi yüzeyinde yapilan SEM-EDS analizleri metal yüzeyindeki kirlilikler Si, Al, Mg ve Ca hakkinda daha detayli bilgiler vermiştir (fig. 9). Eser üzerinde yapilan SEM-EDS ve P-EDXRF analiz sonuçlari arasinda Cu ve Sn oranlari arasinda oldukça farkliliklar olmasinin nedeni P-EDXRF’te 40 KV enerji seviyesi ve analizlerde yüzey kirliliğinin etkisini minimuma indiren filtre kullanilmasidir. SEM-EDS’de ise P-EDXRF’e oranla daha zayif olan buna bağli olarak nüfuz etme derinliği daha az olan15 KV enerji kullanilmiştir, buna bağli olarak SEM-EDS ile yapilan analizler daha yüzeyden P-EDXRF analizleri ise yüzey altini da analiz edecek derinlikte yapilmiş olmasindan kaynaklanmaktadir. Miken usturasini kaplayan tekstilin türünün anlaşilmasi amaciyla SEM görüntüsü alinmiş ve görüntüsünden tekstilin keten olduğu anlaşilmiştir (fig. 8). Keten, keten bitkisinin liflerinden yapilan bir tekstil türüdür. Keten dünyanin en eski tekstillerinden 124 Barış Gür – Mahmut Aydın biridir. Dokunulduğu zaman serin, pürüzsüz ve yikandikça yumuşaklaşan bir tekstil türüdür. Ketende lifler esnemez, bu nedenle elastikliği düşüktür ve Figür 8'de görüldüğü gibi kirilir. Keten tarihi, Gürcistan Mağaralarinda bulunan 36000 yil öncesine uzaniyor. Dahasi, eski Misir'da keten, mumyalama ve gömü kefenleri için kullanildi, çünkü keten aydinliği, safliği ve zenginliği sembolize ediyordu59. Sonuç Makaleye konu olan Ege tipindeki ustura kör tarafinin iç bükey bir form vermesi ve sap kismina doğru daralan yapisi ile Ege tipi için standart özellikler göstermektedir. Ege tipindeki usturanin benzerleri ile Geç Tunç Çaği’nda Yunanistan, Ege Adalari ve Bati Anadolu’daki Miken aktivitelerini içeren mezarlik ve yerleşimlerde karşilaşilmaktadir. Özellikle K. Uğurbil Koleksiyonu Ege tipi usturasinin benzerleri Ege coğrafyasinda GH IIIA2-IIIC dönemleri boyunca kullanim görmüştür. Yakin benzerleri ise özellikle Müsgebi’de ve Langada’daki mezarlardan gelmektedir. Ustura üzerinde yapilan analizlerin sonucu eserin bakir (Cu) ve kalay (Sn) alaşimindan yapilmasinin yani sira ideal tunç alaşimdan üretilmiş olduğunu göstermektedir. Linear B tabletleri yoluyla öğrendiğimiz üzere Mikenlerde tunç endüstrisi iş bölümünü içeren gelişmiş bir iş koluydu. Söz konusu madeni eser de kalifiye bir tunç ustasi tarafindan bir tunç işliğinde üretilmiş olmalidir. Ustura üzerinde bulunan tekstil kalintilarinin SEM analizine göre ise dokuma ürününün keten olduğu anlaşilmiştir. Miken tunç endüstrisi kendine yeten bir üretim hacmine sahip olmasina karşin tekstil endüstrisinin daha büyük bir üretim hacmine sahip olduğunu tabletler yoluyla kavramak mümkündür. Mikenlerde tunç endüstrisi arkeolojik açidan mezarlara ölü hediyesi olarak birakilan kiliç, biçak, ustura vb. tunç silah ve eşyalar ile gözlemlenebilirken ayni saptamalari tekstil ürünleri için söylemek hiç de kolay değildir. Tekstil ürünleri toprak altinda zaman içerisinde yok olabilen bir yapiya sahip olduğu için arkeolojik kazilarda söz konusu kalintilar nadiren bulunabilmektedir. Bu nedenle tekstil üretiminin gelişimi ve tekstil ürünlerinin kullanimi genel olarak Linear B tabletlerindeki kayitlar ve Miken saraylarindaki freskler üzerindeki betimlemeler yoluyla yorumlanabilmektedir. Bu bakimdan Mikenlerin Ege coğrafyasinda etkin olduğu dönem içerisinde birçok Miken mezarinda, mezar buluntulari arasinda ele geçen Ege tipi usturalardan K. Uğurbil Koleksiyonu’ndaki örneğin üzerinde gerçekleştirilen tekstil analizlerinin keteni içermesi önemlidir. Schliemann’in Mykene kazilarindaki tekstil kalintilarina ilişkin gözlemlerindeki gibi eğer ustura üzerindeki keten kalintilari ölünün elbiselerinden parçalari içermiyor ise muhtemelen özel eşyalarin içerisine koyulduğu bir kilifa ait olmalidir. 59 www.historyofclothing.com/textile-history/history-of-linen Ege Ti̇ pi̇ Bi̇ r Ustura ve Üzeri̇ ndeki̇ Teksti̇ l Kalintilarinin Arkeoloji̇ k ve... 125 Bibliyografya ve Kısaltmalar Akyurt 1998 Akyurt. M., M.Ö. 2. Binde Anadolu’da Ölü Gömme Adetleri. Ankara. Arnott 1999 Arnott. G., “The Healers”, Minoans and Mycenaeans. Flavors of their time National Archaeological Museum (ed. Y. Tzedakis – H. Martlew), Athens, 272-276 Barber 1991 Barber, E. J. W., Prehistoric Textiles: The Development of Cloth in the Neolithic and Bronze Ages, Princeton. Bietak 2000 Bietak, M., “The Mode of Representation in Egypt Art in Comparison to Aegean Bronze Age Art”, The wall paintings of Thera: proceedings of the first international symposium (ed. S. Sherratt), Thera, 30 August-4 September 1997 Volume I. Athens. 209-246. Bass 2013 Bass, G., “Cape Gelidonya Redux”, Cultures in Contact: From Mesopotamia to the Mediterranean in the Second Millenium B.C. (ed. J. Aruz – S. B. Graff – Y. Rakic), New York, 62-73. Beckman v.d. 2011 Beckman, G. – Bryce, T. – Cline. E., The Ahhiyawa Texts. Atlanta. Bennet 2007 Bennet, J., “The Aegean Bronze Age”, The Cambridge Economic History of the Greco- Roman World (ed. I. Morris – R. Saller – W. Scheidel), Cambridge, 175-210. Benzi 1988 Benzi, M., “Mycenaean Rhodes: A Summary”, Archaeology in the Dodecanese (ed. S. Dietz – I. Papachristodoulous), Copenhagen, 59-72. Burke 1997 Burke, B., “The Organization of Textile Production on Bronze Age Crete”, TEXNH Craftsmen. Craftswomen and Craftsmanship in the Aegean Bronze Age (ed. R. Laffineur – P. P. Betancourt), Aegaeum 16, 413-422. Burke 2010 Burke, B., “Textiles”, The Oxford Handbook of the Bronze Age (ed. E. H. Cline), Oxford, 430-442. Calza v.d. 2007 Calza, C. – Anjos, M. J. – Bueno, M. I. – Lima, T. A. – Lopes, R. T., “EDXRF analysis of Marajoara pubic covers. Nuclear Instruments and Methods”, Physics Research B 263, 245-248. Castleden 1993 Castleden, R., Minoans: Life in Bronze Age Crete. London. Chadwick 1973 Chadwick, J., “The Linear Scripts and the Tablets as historical documents: The Linear B Tablels as Historical Documents”, Cambridge Ancient History 2/1, 609-626. Chadwick 1988 Chadwick, J., “The Women of Pylos”, Minos Supplement 10, 43-95. Chadwick 2001 Chadwick, J., The Mycenaean World, Cambridge. Cutler 2016 Cutler, J., “Fashioning Identity: Weaving Technology. Dress and Cultural Change”, Beyond Thalassocracies: Understanding Processes of Minoanisation and Mycenaeanisation in the Aegean (ed. E. Gorogianni – P. Pavúk – L. Girella), Oxford, 172-185. Del Freo v.d. 2010 Del Freo, M. – Nosch, M. L. – Rougemont. F., “The Terminology of Textiles in the Linear B Tablets. including Some Considerations on Linear A Logograms and Abbreviations”, Textile Terminologies: In the Ancient Near East and Mediterranean From the Third to the First Barış Gür – Mahmut Aydın 126 Millennia BC (ed. C. Michel – M. L. Nosch), Oxford, 338-373. Demakopoulou – Crouwel 1998 Demakopoulou, K. – Crouwel, J. H., “Some Mycenaean Tombs at Palaiokastro. Arcadia”, ABSA 93, 269-283. Ersoy 1988 Ersoy, Y., “Finds from Menemen/Panaztepe in the Manisa Museum”, BSA 83, 55-82. Gale – Stos-Gale 1999 Gale, N. H. – Stos-Gale, Z. A., “Copper Oxhide Ingots and the Aegean Metals Trade. New Perspectives”, Meletemata: Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm H. Wiener As He Enters His 65th Year (P. P. Betancourt – V. Karageorghis – R. Laffineur – W. D. Niemeier), Li`ege, 267-277. Gleba – Cutler 2012 Gleba, M. – Cutler, J., “Textile Production in Bronze Age Miletos: First Observations”, KOSMOS: Jewellery. Adornment and Textiles in the Aegean Bronze Age (ed. M. Nosch – R. Laffineur), Aegaeum 33, 113- 119. Good 2012 Good, I., Textiles. A Companion to Archaeology of the Ancient Near East Volume I (ed. D. T. Potts), Wiley-Blackwell. Halstead 2007 Halstead, P., “Toward A Model of Mycenaean Palatial Mobilization”, Rethinking Mycenaean palaces II (ed. M. L. Galaty – W. A. Parkinson), Los Angeles, 66-73. Hiller 1988 Hiller, S., “Dependent Personnel in Mycenaean Texts”, Society and Economy in the Eastern Mediterranean (ed. M. Heltzer – E. Lipinski), Leuven, 53-68. Immerwahr 1990 Immerwahr, S. A., Aegean Painting in the Bronze Age, Oxford. Karydas v.d. 2004 Karydas, A. G. – Kotzamani, D. – Bernard, R. – Barrandon, J. N. – Zarkadas, Ch., A compositional study of a museum jewellery collection (7th–1st BC) by means of a portable XRF spectrometer. Nuclear Instruments and Methods in Physics Research B 226, 15-28. Killen 1964 Killen, J. T., The Wool Industry of Crete in the Late Bronze Age, BSA 59, 1-15. Killen 2008 Killen, J. T., “Mycenaean economy”, A companion to Linear B: Mycenaean Greek texts and their World (ed. Y. Duhoux – A. Morpurgo Davies), Louvain, 159-200. Lupack 2011 Lupack, S., “Redistribution in Aegean Palatial Societies. A View from Outside the Palace: The Sanctuary and the Damos in Mycenaean Economy and Society”, AJA 115/2, 207-217. Navas v.d. 2016 Navas, M. J. – Asuero, A, G. – Jimenez, A. M., “A Review of Energy Dispersive X-Ray Fluorescence (EDXRF) as an Analytical Tool”, Numismatic Studies Applied Spectroscopy Vol. 70/1, 207-221. Nosch 2001-2002 Nosch, M. L, “The Textile Industry at Thebes in the Light of the Textile Industries at Pylos and Knossos”, Sbornik Praci Filozoficke Fakulty Brnenske University 6-7, 179-191. Nosch 2012 Nosch, M. L., “From Texts to Textiles in the Aegean Bronze Age”, KOSMOS: Jewellery. Adornment and Textiles in the Aegean Bronze Ege Ti̇ pi̇ Bi̇ r Ustura ve Üzeri̇ ndeki̇ Teksti̇ l Kalintilarinin Arkeoloji̇ k ve... 127 Age (ed. M. L. Nosch – R. Laffineur), Liege, 43-56. Nosch 2014a Nosch, M. L., “Mycenaean Wool Economies in the Latter Part of the 2nd Millennium BC Aegean”, Wool Economy in the Ancient Near East and the Aegean: From the Beginnings of Sheep Husbandry to Institutional Textile Industry (ed. C. Breniquet – C. Michel), Oxford, 371-400. Nosch 2014b Nosch, M. L., The Aegean Wool Economies of the Bronze Age. Textile Society of America 2014 Biennial Symposium Proceedings: New Directions: Examining the Past. Creating the Future. Los Angeles. California. September 1–14. Papadopoulos 1998 Papadopoulos, J. T., The Late Bronze Age Daggers of the Aegean I: The Greek Mainland. Stuttgart. Papadopoulos 1999 Papadopoulos, J. T., “Warrior-Graves in Achaean Mycenaean Cemeteries”, Aegeum 19, 267-274. Pulak 2005 Pulak, C., “Who Were the Mycenaean aboard the Uluburun Ship?”, Emporia: Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean: Proceedings of the 10th International Aegean Conference (ed. R. Laffineur – E. Greco), Li`ege, 295-310. Pulak 2006 Pulak. C., “Uluburun Batiği”, Uluburun Gemisi 3000 Yil Önce Dünya Ticareti (ed. C. Pulak – R. Slotta – Ü. Yalçin), İstanbul, 57-104. Rahmstorf 2011 Rahmstorf. L., “Handmade pots and crumbling loomweights: Barbarian elements in the eastern Mediterranean in the last quarter of the 2nd millenium BC”. On Cooking Pots, Drinking Cups, Loomweights And Ethnicity In Bronze Age Cyprus and Neighbouring Regions (ed. V. Karageorghis – O. Kouka), Nicosia. 315-330. Robkin 1979 Robkin, A. L. H., “The Agricultural Year. the Commodity SA. and the Linen Industry of Mycenaean Pylos”, AJA 83, 469-474. Rougemont 2007 Rougemont, F., “Flax and Linen Textiles in the Mycenaean Palatial Economy”, Ancient Textiles. Production. Craft and Society. Proceedings of the First International Conference in Ancient Textiles (ed. M. L. Nosch – C. Gillis), Ancient Textiles Series 1, Oxford, 46-49. Schliemann 1878 Schliemann, H., Mycenae; A Narrative of Researches and Discoveries at Mycenae and Tiryns, New York. Schon 2011 Schon, R., “Redistribution in Aegean palatial societies: By appointment to his majesty the Wanax: Value-added goods and redistribution in Mycenaean palatial Economies”, AJA 115/2, 219-227. Shaw 2010 Shaw, M. C., “A fresco of a textile pattern at Pylos: the importation of a Minoan artistic technique”, British School at Athens Studies 18, 315-320. Shelmerdine 2008 Shelmerdine, C., “Mycenaean Society.” A Companion to Linear B. Mycenaean Greek Texts and their World (ed. Y. Duhoux – A. Morpurgo Davies), BCILL 120, 115-158. Siennicka 2012 Siennicka, M., “Textile Production in Early Helladic Tiryns”, Aegaeum 33, 65-76. Barış Gür – Mahmut Aydın 128 Stöllner 2006 Stöllner, T., “Tunç Çaği’nda Hammadde Olarak Kullanilan Minerallere Genel Bir Bakiş”, Uluburun Gemisi 3000 Yil Önce Dünya Ticareti (ed. C. Pulak – R. Slotta – Ü. Yalçin), İstanbul, 453-476. Tzachili 2001 Tzachili, I., “Circulation of Textiles in the Late Bronze Age Aegean”, Manufacture and Measurement: Counting. Measuring and Recording Craft Items in Early Aegean Societies (ed. A. Michailidou), Athens, 167-175. Tzedakis – Martlew 1999 Tzedakis, Y. – Martlew, H., Minoans and Mycenaeans. Flavors of their time National Archaeological Museum, Athens. Ventris – Chadwick 1973 Ventris, M. – Chadwick, J., Documents in Mycenaean Greek, Cambridge. Vitale 2016 Vitale, S., “Cultural Entanglements on Kos during the Late Bronze Age: A Comparative Analysis of Minoanisation and Mycenaeanisation at the Seraglio. Eleona. and Langada”, Beyond Thalassocracies: Understanding Processes of Minoanisation and Mycenaeanisation in the Aegean (ed. E. Gorogianni – P. Pavúk – L. Girella), Oxford, 75-93. Wiener 1991 Wiener, M. H., “The Nature and Control of Minoan Foreign Trade”, Studies in Mediterranean Archaeology 90, 325-350. Wiener 2013 Wiener, M. H., “Contacts: Crete. Egypt. and the Near East circa 2000 B.C.”, Cultures in Contact: From Mesopotamia to the Mediterranean in the Second Millennium B.C. (ed. J. Aruz – S. B. Graff – Y. Rakic), New York, 34-45. Yalçin v.d. 2006 Yalçin, Ü. – Pulak, C. – Slotta, R., Uluburun Gemisi 3000 Yil Önce Dünya Ticareti, Bochum. Ege Ti̇ pi̇ Bi̇ r Ustura ve Üzeri̇ ndeki̇ Teksti̇ l Kalintilarinin Arkeoloji̇ k ve... Fig. 1 Kemal Uğurbil Koleksiyonu’ndan Ege tipi ustura Fig. 2 Müsgebi Mezarlığı’ndan usturalar 129 130 Barış Gür – Mahmut Aydın Fig. 3 Ege tipi usturaların kronoloji tablosu Fig. 4 P-EDXRF’te toprak kirliliğinin eser analizindeki etkisini azaltmak için kullanılan filtre Ege Ti̇ pi̇ Bi̇ r Ustura ve Üzeri̇ ndeki̇ Teksti̇ l Kalintilarinin Arkeoloji̇ k ve... Fig. 5 Tunç SRM sertifika değerleri ve P-EDXRF analiz sonuçları Fig. 6 Miken usturasının P-EDXRF analiz sonuçları Fig. 7 Miken ustrasının P-EDXRF analiz sonuçlarının spektrumları 131 132 Barış Gür – Mahmut Aydın Fig. 8 Metal usturayı saran tekstilin SEM görüntüleri Fig. 9 Metal usturanın SEM-EDS analiz sonuçları