[go: up one dir, main page]

Academia.eduAcademia.edu
Yayımlandı ı yer: Türk Kültürü (Ankara), Sayı: 483-484 (Temmuz-A ustos 2003), s. 266-281. TAR H TÜRK LEHÇELER MET NLER N N TRANSKR PS YONLANMASINDA KAPALI é / i MESELES Timur Kocao lu* Genel Türk dilindeki kapalı é ünlü sesi bir tartı ma konusudur. Genel Türkçede kök hecedeki é (kapalı e) meselesi üzerindeki tartı maları 15. Yüzyıl Türk airi ve dilcisi Ali ir Nevâyî'’e kadar geriye götürebiliriz: Nevâyî 1499 yılında yazdı ı Muhâkemetü’l-Lugateyn adlı eserinde Türk dilinin Arap alfabesiyle yazımı (imlası) ve o harflerin Türk dilindeki ünlü ve ünsüz sesleri kar ılaması hakkında ayrıntılı bilgi verirken, Arapça “y” ( ) harfiyle yazılan Türkistan sahası Türkçe metinlerde (“Ça atayca”da) bu Arapça “y” (ye) harfinin aslında Türkçe metinlerde üç ayrı ünlü sesi kar ıladı ını çok açık bir ekilde belirtir:1 Nevâyî Türkçesiyle ] ki Ve yâyî misâl üç hareketdin artu tapılmas: béz [BYZ Sart qudûd dér ve biz [BYZ ] ki mâ ve nahnu ma’nası biledür ] ve bîz [BYZ ] ki diref dérler. Yana bir misâl, tér [TYR ki térmek ma’nası biledür ve tir [TYR ] ki andın raqîqdür. Oldur ki Sartlar anı ‘araq ve xoy dérler. Ve tîr [TYR ] ki barıdın arıqdur, oq ma’nâsı biledür. Ve bu nev’ alfâz köp üç hareket bile vaz’ qılıpdurlar ki hâlâ âyi’dür. Türkiye Türkçesine çevirisiyle Ve yâyî örnek ise üç harekeden; ünlü niteli inden fazla bulunmaz. béz ki, Sart qudud “bez (salgı olu turan organ, gudde)” der, biz “biz” mânası iledir ve “bayrak, sancak” dedikleri bîz. Ba ka bir örnek, tér “dermek, toplamak” mânası * Koç Üniversitesi Stratejik Ara tırmalar Merkezi Ba kanı / 2007-2009 Michigan State University (MSU)’da Konuk Hoca. Bu yazının daha eski ve kısa bir bölümü Timur Kocao lu tarafından “Ali ir Nevayi’nin Türkçe Ünlü Sesler Üzerindeki Açıklamaları ve Türkçe’de Kapalı e/i Meselesi” adlı bildiri ile u konferansta sunulmu tu: Nevayi’nin 500 Ölüm ve 560 Do um Yıl Dönümleri Anma Toplantısı, Türk Dil Kurumu (Ankara), 24-26 Eylül 2000 (Bu kitap TDK taraindan 2004 sonunda yayimlandı). 1 Alî îr Nevâyî, Muhâkemetü’l-Lugateyn ( ki Dilin Muhakemesi). Haz. F. Sema Barutçu Özönder. Ankara: TDK, 1996; s. 175, 210. Metinde Sayın Sema Barutçu Özönder’in metin transkripsiyonundan “é” ve “ü” ünlü seslerini göstermek bakımından ayrıldım; Özönder çeviride “é” ünlü sesini do ru olarak göstermi , ama nedense metin transkripsiyonunda bu kapalı “é”leri gözardı etmi ? Arapça kaf harfini “q” ve spiral “hı” harfini ise x harfiyle yazdım. 2 iledir ve tir ondan daha incedir, Sartların ‘araq, xoy “ter” dedikleri budur. Ve tîr hepsinden zayıftır, “ok” mânası iledir. Bu tür sözler hep üç nitelik ile ortaya konulmu lardır, hâlâ duyulur. Yukarıdaki parçada görüldü ü gibi, Nevâyî Ça atay Türkçesinde Arapça “y” harfiyle yazılan üç ayrı ünlü sesi açıkça gösteriyor: Bunlar Türkçenin temel ünlü fonemleri olan é (kapalı e) ve i ile Farsça uzun î ünlü sesleridir.2 Nevâyî’nin özellikle Arapça yazılı ları aynı olan “salgı olu turan organ, beze” anlamındaki béz kelimesiyle birinci çokluk zamiri biz kelimelerindeki é (kapalı e) ve i ünlü seslerini birbirilerinden ayırdetmesi çok önemlidir. Nevâyî’nin Türkçedeki é ve i ünlü seslerinin Arapça “y” ( ) harfiyle yazılı ı üzerinde böyle dikkatle durması, bizim bu bildiride ileri sürdü ümüz bir varsayımı (teoriyi) desteklemektedir. O varsayım da udur: Göktürk metinlerinden ba layarak, Eski Uygur ve Arap alfabeli metinlerde genel Türkçedeki geni e ünlü sesi ço unlukla Orhun alfabesinde a ve geni e ünlü seslerini kar ılayan harfle, Eski Uygur alfabesinde de a ve geni e ünlü seslerini kar ılayan harfiyle ve Arap alfabesinde de, kelime ba ında elif veya ortada hemze harfleri ile gösterilirken veya hiç yazılmazken, kapalı é ünlü sesi genellikle Orhun alfabesindeki ı ve i ünlü seslerini kar ılayan harfiyle, Eski Uygur alfabesinde yine ı ve i ünlü seslerini kar ılayan harfle ve Arap alfabesinde ı ve i ünlü seslerini kar ılayan harfiyle yazılmı tır. Arap alfabeli Türkçe metinlerdeki bu yazım daha önceleri ba ka alfabelerle yazılmı Türkçe metinlerdeki bir yazım (imla) gelene ini devam ettirmektedir. Göktürk, Eski Uygur ve Arap alfabeleriyle yazılı Türkçe metinlerde devam eden bu yazım gelene ine göre, açık e ünlü sesinden belirgin olarak ayırt etmek için kapalı é ünlü sesi, i ünlü sesini kar ılayan bir harfle yazılır. Bu yazım arkasındaki asıl amacın, Türkçedeki geni e ile kapalı é ünlü seslerinin aynı harfle yazılmaması oldu unu kuvvetle tahmin edebiliriz. Türk dili üzerinde çalı anlar arasında Sir G. Clauson, N. A. Baskakov, E. R. Teni ev genel Türkçede kapalı é ünlü sesi ile birlikte 9 aslî ünlü ses kabul ederler.3 Gerek Sir G. Clauson, gerekse J. Eckmann Eski Türkçe ve Orta Türkçe metinler üzerinde yaptıkları çalı malarında bu metinlerde hem “i” hem de “é” ünlü seslerini kar ılayan Arapça ( ) harfiyle yazılmı olan kelimelerde kapalı é ünlü sesini özellikle göstermeye çalı mı lardır.4 Ancak, Türkiye’de yayınlanmı olan Orta Türkçe ve Ça atayca metin transkripsiyonlarında Arapça ”y” harfinin ünlü ses kar ılı ı olarak yanlızca i 2 Nevâyî bu eserinde Türkçedeki ı ile i ünlü sesleri arasındaki ayrılı a de inmek gere i duymamı , bunun sebebi kalın ünsüz sesleri kar ılayan q ( ), s ( ), t ( ) gibi harflerden sonra y ( ) harfiyle kar ılanan ünlü sesin ı olarak okunaca ı olabilir? 3 Sir G. Clauson, Turkish and Mongolian Studies. London: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland, 1962, s. 83, 84; N. A. Baskakov, storiko-tipologiçeskaya fonologiya tyurskix yazıkov. Moskova: Nauka, 1988, s. 15; E. R. Teni ev (ve ba kaları), Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika tyurskix yazıkov: fonetika. Moskova: Nauka, 1984, s. 17. 4 Sir G. Clauson, An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford, 1972; J. Eckmann, Chagatay Manual. Bloomington: Indiana University, 1966; J. Eckmann, Harezm, Kıpçak ve Ça atay Türkçesi Üzerine Ara tırmalar (Haz. O. F. Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996. 3 yazılmakta ve kapalı é gösterilmemektedir. 5 Yalnız Orta Türkçe ve Ça atayca metinlerin transkripsiyonunda de il, Eski Anadolu Türkçesi metinlerin transkripsiyonunda da genel bir kural olarak Türkiye’de kapalı é yerine i ünlü sesi tercih edilmektedir. N. Yüce ise, Mukaddimetü’l-Edeb üzerine yaptı ı çalı masında bu metinde kapalı é ünlü sesini ister “y” ( ) harfi ile yazılmı olsun, isterse yazılmamı olsun transkripsiyonda gösterir.6 F. S. Xakimzyanov Volga Bulgar kitabeleri üzerinde yaptı ı çalı malarında kapalı é ünlü sesinin varlı ına i aret eder ve metin transkripsiyonlarında é i aretini kullanır. Ancak, daha sonra T. Tekin kendisinden önce bu konuda çalı malar yapmı olan Xakimzyanov’un çalı malarından söz etmeden yayınladı ı Volga Bulgar kitabeleri metninin transkripsiyonunda Xakimzyanov’un kapalı é ile gösterdi i bütün ünlü sesleri normal i i areti ile kar ılar. 7 Eski Sovyetler Birli i ve Tataristan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan’da yayınlanmı olan metin çalı malarında kapalı é ünlü sesi gösterme gelene i devam etmektedir. Talat Tekin ba ka çalı malarında da Türkçede en eski dönemlerden beri var olan kapalı é sesini sürekli olarak normal i harfiyle yazmaktadır. Böylece, Sayın Talat Tekin Türkçenin kapalı é sesi meselesinde transkripsiyon (ses aktarımı) de il, transliterasyon (harf aktarımı) yöntemine ba vurmaktadır.8 Genel Türkçedeki kapalı é ünlü sesi meselesi üzerindeki tartı ma ve incelemelerde Göktürk, Eski Uygur ve Arap alfabeleriyle yazılmı metinlerden örnekler seçildi i halde, 14.üncü yüzyılda Latin alfabesiyle yazılmı Codex Cumanicus metninden örnekler bugüne kadar gözardı edilmi tir. K. Grønbech yayınladı ı Codex Cumanicus sözlü ünde kapalı é ünlü sesini göstermezken, Sir G. Clauson ise Etimolojik sözlü ünde kapalı é ünlü sesini transkripsiyonlar.9 Codex Cumanicus üzerinde bugüne kadar çalı mı olan H. J. Klaproth, G. Kuun, W. Radloff, W. Bang, V. Drimba, D. Monchi-zadeh, A. Bodrogligeti, J. Németh, A. Tietze, M. Mollova , A. von Gabain, A. Cafero lu, S. Ça atay, A. N. Garkavets, L. Ligeti, L. Rásonyi, P. Golden ve ba kalar Codex Cumanicus metninde kapalı é ünlü sesinin her zaman Latince e harfiyle yazıldı ını, buna kar ılık geni e ünlü sesinin ise, ço unlukla Latince a harfiyle, bazen de e harfiyle yazıldı ına dikkati çekmi lerdir. Codex Cumanicus metninin transliterasyon, transkripsiyon ve Türkçe çeviri olarak yeni yayımını hazırlarken, gerek Vulgar Latince ( talyanca-Latince), Farsça, Kumanca ve Kumanca-Orta Almanca sözlük listelerinde, gerekse de bilmeceler ve 5 K. Eraslan, “Ça atay iiri” Türk Dili Dergisi (Türk iiri Özel Sayısı II), sayı: 415-417 (1986), s. 564-718; K. Eraslan, Ali îr Nevâyî: Nesâyimü’l-Mahabbe min emâyimi’l-Fütüvve. stanbul, stanbul Üniversitesi, 1979; B. Yücel, Bâbür Divânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1995; Y. Karasoy, iban Han Dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998; v.b. 6 N. Yüce, Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988. 7 F. S. Xakimzyanov, Yazık epitafii voljskix bulgar. Moskova: Nauka, 1978; F. S. Xakimzyanov, “Bulgarskiy yazık” Yazıki mira: tyurskie yazıki. Bi kek: Kırgızstan, 1997, s. 47-52; kar ıla tırın T. Tekin, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988. 8 Talat Tekin, Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988; Talat Tekin, Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: ki isel yayın, 2000. 9 K. Grønbech, Komanisches Wörterbuch (Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus). Kopenhagen: Einar Munksgaard, 1942; Sir G. Clauson, An Etymological Dictionary of the PreThirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford, 1972. 4 Hrıstiyanlı a ait dini metinler bölümünde kapalı é ünlü sesinin Latince ve Orta Almanca e harfiyle düzenli olarak yazıya geçirildi ini görüyoruz.10 A a ıda verilen örneklerde Kuman Türkçesindeki kapalı é ünlü sesinin Latince “e” harfiyle, buna kar ılık geni e ünlü sesinin ise Latince “a” harfiyle kar ılandı ı ve bunun da genel bir yazım (imla) kuralı oldu u açıkça belli oluyor: sayfa:satır Latince Farsça Kumanca 1:7 audio audio i itirim mesnoem m nowäm i itirim eziturmen é itürmen i itirim Codex Cumanicus’un ba ında üç dilli sözlük bölümündeki sütunlardan birincisinde Latince, ikincisinde Farsça ve üçüncüsünde ise Kuman Türkçesi kelimeler yazılmı tır. Yukarda ve a a ıdaki kelime listesinde ilk satırdaki normal harfler Codex metninin transliterasyonunu, ikinci satırdaki koyu harfler transkripsiyonu ve üçüncü satırdaki italik harfler ise Türkiye Türkçesi anlamı vermektedir (kelimelerin önündeki ilk sayı sayfa ve : i aretinden sonraki sayı ise satır numarasını gösteriyor): 2:10 3:10 esitcay é itkey i iteyim esitchay ~ esitkay é itkey i iteyim 88:25 etmac étmek ekmek 4:2 esitticersa é ittik érse i ittik ise 87:15 eyarçi éyerçi eyerci 80:22 sahar eker eker 4:4 esittilarersa é ittiler érse i ittiler ise 71:16 cheza kéçe gece 78:27 eu éw ev 71:25 chezæ kéçe gece 82:17 elac élek elek 71:19 tankerrtæ tañ érte sabahleyin, tan vakti 89:2 70:22 tolamac tölemek ödemek 10 terak térek a aç Codex Cumanicus metninin transliterasyon olarak yayınını Romanyalı dilci Drimba gerçekle tirdi: Vladimir Drimba. Codex Cumanıcus: dition diplomatique avec Fac-Similés. Bucarest: Editura Enciclopedica, 2000; 296 sayfa + 166 sayfalık tıpkıbasım 5 70:13 tøuræ töre kanun, töre 68:22 chizilar kiçiler küçükler 70:6 tengri téñri tanrı 66:6 69:7 tegma tégme hepsi, bütün 66:12 bixdam bizden bizden medan ménden benden 63:19 neza néçe kaça?, ne kadar? 66:18 sendan sénden senden 62:10 eygirac éygirek daha iyi, iyice 67:1 menim ménim benim Yukardaki örneklerin açıkça gösterdi i gibi, sözlük bölümünün talyan derleyicileri Kumanların a zından duydukları Kuman Türkçesi teleffuzunu 13-14. yüzyılda kullanılan Latin alfabesiyle yazıya geçirirken, geni “e” ve kapalı “é” ünlü seslerini birbirinden ayırdetmek için Kumanca kapalı “é” ünlü sesini Latince “e” harfiyle, buna kar ılık Kumanca geni “e” ünlü sesini ise Latince “a” harfiyle kar ılamaya özen göstermi ler. Bu yüzden, genel Türkçe’de kapalı é ünlü sesi, bu ünlü sesin temel bir fonem mi, yoksa i ünlü sesinin bir varyasyonu (alofonu) mu oldu u konusunda bundan sonraki tartı ma ve incelemelerde Codex Cumanicus’un Latin alfabesiyle yazıya geçirilmi metninin göz önünde bulundurulaca ına inanıyorum. Hele Codex Cumanicus’taki kelimeler ve metinlerin talyan tüccarları ve Alman Fransizkan misyonerleri tarafından yazıya geçirildi ini dü ünürsek, daha çok kulaktan duyularak ka ıda dökülen bu metinde kapalı é ünlü sesinin ayrı bir fonem olarak varlı ı daha da öne çıkmı olur.11 Avrupa’da 16, 17 ve 18. yüzyıllarda Osmanlı Türkçesi üzerine yayınlanmı sözlük ve gramer çalı malarında Türkçe kelimelerin Latin harfleriyle yazılı ları üzerinde yapılacak kar ıla tırmalı bir incelemeyle de, Türkiye Türkçesinde kapalı é ünlü sesinin oldukça yakın yüzyıllara kadar konu ma dilinde saklandı ı ortaya konulabilir. Mesela, Meninski’nin 1680’de yayınlanmı olan Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicace Arabicae Persicae sözlü ünde Osmanlı imlasında y harfiyle gice olarak yazılan kelimenin konu ma dilinde gece (vul. g’e e)olarak söylendi i 11 O. N. Tuna’nın stanbul’daki Türkoloji konferanslarının birinde verdi i bildiride Codex Cumanicus’un belki daha önce Arap alfabesiyle yazılmı metni bulundu u tezini ileri sürdü ünü duydum, ancak onun bildiri metni basılmadı ı için bu tezinin ayrıntısını bilmiyorum. 6 belirtilmi tir.12 Eski Anadolu Türkçesi metinlerin transkripsiyonunda aslında kapalı é ünlü sesini barındıran ancak y harfiyle yazılan kelimelerdeki bu ünlü ses de, bir çok ara tırmacı tarafından yalnızca i olarak gösterilmektedir. Ali ir Nevâyî bundan 504 yıl önce, Arap yazısıyla yazılı ları aynı olan bez ve biz kelimelerindeki ünlü seslerin birbirilerinden ayrı olduklarına dikkatimizi çekerek, Türkçedeki kapalı é ünlü sesinin varlı ını önemle belirtme gere ini duymu tu. Nevâyî’nin Muhâkemetü’l-Lugateyn adlı eserinden 166 yıl kadar önce Latin alfabesiyle yazılmı Codex Cumanicus ve daha ba ka eserlerdeki yazımı (imlayı) da göz önünde bulundurursak, Türkiye’de yayımlanmı olan gerek Orta Türkçe ve Ça atayca metinlerin transkripsiyonunda kapalı é ile gösterilmesi gerekirken, yanlı olarak i ünlü sesiyle yazılan bazı kelimelerden örnekler vermek istiyorum [Türkçe kökenli olmayan kelimeler Ar. (Arapça) veya Fr. (Farsça) olarak göterilmi tir]: 12 Yanlı Transkripsiyon: Do ru Transkripsiyon: bil birbi çiçek çihre çikçikke çiksiz çit didik diyin i’tibâr içki idi igige iger igri ihsân ihtimâl ihtirâm ihtiyâc ikiken / ikin ikin Yanlı Transkrip- bél bérbé çéçek çéhre Fr. çékçékke çéksiz çét dédék déyin é’tibâr Ar. éçki édi égége éger égri éhsân Ar. éhtimâl Ar. éhtirâm Ar. éhtiyâc Ar. ékéken ékin Do ru Transkrip- Anlamı: bel vermek be çiçek çehre, yüz çekmek kenar sonsuz ta ra, dı demek gibi kadar i’tibâr keçi idi e mek sahip, iye e er e ri ihsân ihtimâl ihtirâm ihtiyâc ekmek iken ekin Franciscus à Mesgnien Meninski, Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicace Arabicae Persicae. Lexicon Turcico – Arabico-Persicum. I-VI. [ lk baskı → 1680; yeni baskı 6 cilt olarak → stanbul: Simurg Kitabevi, 2000). 7 siyon: siyon: Anlamı: il ilçi iltimim imçek imes imgek imi imleiñ in indi iñek ir irdi irgi iriirk irkek irse irte irtek irür is isise isiz iski i ek i ik i itit ititik itken iy izkibi kiç kiçkiçe kikse kilkiñ kirek Yanlı Transkrip- él élçi éltémém émçek émes émgek émi émleéñ én éndi éñek ér érdi érge ériérk érkek érse érte értek érür és ésése ésiz éski é ek é ik é itét ététik étgen éy ézkébi kéç kéçkéçe kékse kélkéñ kérek Do ru Transkrip- halk, ülke elçi götürmek, ta ımak emmek ilaç, a ı meme de il emek, çaba imi ilaçlamak, a ılamak en (sıfat derecesi) en, geni lik imdi çene er (erkek), koca idi izlemek, takip etmek erimek özgürlük erkek ise erken, yarın hikaye, masal -dir akıl, us, hatır esmek ise yazık, maalesef eski e ek kapı i itmek et etmek, yapmak çizme etmi ey ezmek gibi geç geçmek gece ya lı gelmek geni gerek 8 siyon: siyon: Anlamı: kiskitkiz min ni nice niçük niçün nidin sikkiz sin sipsivsizi’r ir tigtigirman tilbe timir tiñ tiñiz tiñri tipe tirtiri tirleti ik tiz yiyiçyil yir yityiti yiti yitküryitmi késkétkéz mén né néçe néçük néçün nédin sékkiz sén sépsévsézé’r Ar. ér Fr. tégtégirman télbe témir téñ téñiz téñri tépe tértéri térleté ik téz yéyéçyél yér yétyeti yéti yétküryétmi kesmek gitmek zaman, vakit, defa ben ne nasıl, ne kadar nasıl, ne kadar niçin neden sekiz13 sen sepmek sevmek sezmek, duymak iir arslan de mek, dokunmak de irmen deli demir denk, e it deniz tanrı tepe dermek, toplamak deri terlemek delik, de ik tez, çabuk, âcil yemek soyunmak, çözmek yel, rüzgar yer yetmek, ula mak yedi ula mak ula tırmak yetmi (sayı) Yukarıdaki listede é (kapalı e) ile yazılması gerekirken, i ile yazılmı bazı Ça atay Türkçesi metin transkripsiyonlarından örnekler verelim:14 13 Yine Türkiye’deki Ça atayca metin yayınlarında bazı çift ünsüzlü sayı adları da sikiz (< sékkiz yerine), toquz (< toqquz yerine), yiti (< yétti yerine) olarak yanlı transkripsiyonlanıyor. 14 Çe itli çalı malardan örnekler verilirken kullanılmı olan klasik transkripsiyon alfabesinin yerine bazı de i iklikler yapıldı: harfi q ile, harfi x ile kar ılandı. Ba ka altı noktalı veya çizgili s, z, d gibi transkripsiyon harfleri ise, normal s, z, d harfleriyle yazıldı. Metin örneklerinde yanlı yazılmı kelimeler koyu punto ile dizildi. 9 Prof. Kemal Erarslan transkripsiyonu (Nevâyî’den): “Ve min nezzâre qılur irdim. Çün yimekdin fâri boldı, miniñ sarı baqıp fasîh til bile didi kim yâ Ahmed....”15 Bu parçada geçen “min” (ben) kelimesinin mén, “irdim” (idim) kelimesinin érdim, “yimek” (yemek) kelimesinin ise yémek, aynı ekilde miniñ’in “méniñ” ve didi’nin ise “dédi” olarak düzeltilmeleri gerekir. Prof. Kemal Erarslan transkripsiyonu (Sekkâkî’den): “Sivünsün xusrev-i c l -güher Sult n Ulu Big kim ehen- eh hrux Big tig eh-i Xusrev-ni n kildi”16 Yukardaki beyitte “sivünsün” (sevinsin) kelimesinin sévünsün, “Big” (Bey) kelimesinin Bég, “tig” (dek, gibi) kelimesinin tég, “kildi” (geldi) kelimesinin kéldi olarak düzeltilmesi gerekir. Prof. Recep Toparlı transkripsiyonu: “Ni sözni sözler irse haqdur yaq n u ol söz ...................... Suxn n u il olsa bol ay u anda mülzem ...................... r xavassa birür x sıyyet ism-i aczam”17 Yukardaki dizelerde “ni”, “irse”, “il”, “birür” olarak geçen kelimelerin né, érse, él, bérür olarak düzeltilmesi gerekir. Sayın Recep Toparlı bu çalı masının ba ında “Ses Bilgisi Özellikleri” adlı bölümde unları yazıyor: “e>i de i mesi: Metnimizdeki Türkçe kelimelerin bütün i sesleri aslî durumlarını korumu lardır. Bunun yanında e sesinin de çok az da olsa i’ye dönü tü ü görülmü tür. Aslında e oldukları hâlde metnimizde i ile yazılanlara örnek olarak unları verebiliriz: iw G/84, ni 17 K/16.”18 Sayın Recep Toparlı’nın yukardaki ifadesi açık de il; onun “e” ve “i” seslerinden Türkçenin (Ça atay Türkçesinin) hangi seslerini belirtmek istedi i anla ılmıyor. Çünkü Ça atay Türkçesinde iki ayrı “e” sesi vardır; biri normal e harfiyle transkripsiyonlanan “açık e” (yazmalarda bu ses harfsiz olarak gösterilir), di eri ise é harfiyle gösterilen “kapalı e” sesidir (yazmalarda genellikle harfiyle yazılır) ve i ise apayrı bir sestir. Herhalde, Sayın Recep Toparlı yukardaki parçada Ça atayca imla (yazım) ile Ça atay Türkçesinin “sesleri” meselesini birbirine karı tırıyor. Galiba öyle demek istiyor: “Ça atay Türkçesinin kapalı é sesi Harezmi Divanında ço unlukla harfiyle gösterilmeden harfsiz olarak yazılıyor, ancak bazı kapalı é’ler ise harfiyle yazılmı : iw ve ni gibi”. mla meselesi ayrıdır, bir dilin sesleri ise apayrı bir meseledir. mlaya bakarak bir dilin seslerini belirlemeye kalkarsak çok yanlı sonuçlara ula ırız. Ça atay ve Anadolu Türkçelerinin Arap alfabelerinde ı, ö, ü sesleri için ayrı harfler olmadı ı halde, biz Ça atayca ve Anadolu 15 Kemal Erarslan, Alî îr Nevâyî: Nesâyimü’l-Mahabbe Min emâyimi’l-Fütuvve. stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1979; s. 200. 16 Kemal Erarslan, Mevlâna Sekkâkî Divânı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999; s. 110. 17 Recep Toparlı, H rezmli Hafız’ın Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998; s. 90-91. 18 Recep Toparlı, a.g.e.; s. 29. 10 Türkçesi metinleri transkripsiyonlarken, ayrı bir harfle gösterilmemi olan bu sesleri ı, ö, ü harfleriyle yazıyor ve bu sesleri böylece i, o, u seslerinden ayırt ediyoruz, de il mi? Sayın Recep Toparlı bu çalı masında her hangi bir harfle gösterilmemi olan (ya’ni harfisiz yazılmı olan) böyle kapalı é seslerini normal e harfiyle transkripsiyonlamı . Bu durumda ise, hangi “e”lerin normal “açık e”, hangilerinin ise “kapalı e” oldu u anla ılmıyor. Demek, sayın ara tırmacı burada transkripsiyon (ses aktarımı) yönteminden ayrılarak transliterasyon (harf aktarımı) yöntemine geçiyor. Zühal Kargı Ölmez transkripsiyonu: “Her qaysısı bir türlük ve bir dürüst ictib r qıl u dek t r x bolsa irdi yax ı bolur irdi tip ötün qıldılar irse.......... Teñri bizge berdi.”19 Yukardaki metnin transkripsiyonunda Ça atay Türkçesinin sesleri açısından önemli tutarsızlıklar var: “dek” ve “berdi” kelimelerinde “kapalı e” yerine “geni e”, “irdi” ve “tip” kelimelerinde ise, “normal i” harfi kullanılmı . Bu kelimelerin dék, érdi, tép, érse olarak düzeltilmesi gerekir. Ancak, buradaki sorun, yalnızca transkripsiyon meselesi de il, aynı zamanda da Ça atay Türkçesinin ünlü seslerini çok yanlı bir ekilde algılama problemidir. Sayın Zühal Kargı Ölmez bu çalı masının ba ındaki “Ses Bilgisi” bölümünde unları yazıyor: “e > i: Kök hecedeki e sesi Ça ataycada i’ye de i ir. Ancak metnimizde düzenli bir e > i de i ikli i görülmez. Aynı sözcük bu de i ikli i yansıtacak biçimde ile yazıldı ı gibi, sesi gösterilmeksizin de yazılmaktadır. Metni kurarken yazımı yansıtması amacıyla, ‘nin yazılmadı ı sözcükleri e ile okuduk.”20 Yukardaki alıntıdan anla ıldı ı gibi, Ça atayca metinlerin yazımı (imlası) ile Ça atay Türkçesinin ünlü sesleri birbirine karı tırılmaktadır. Sayın ara tırmacının belirtti i gerçekte yalnızca bir yazım meselesidir, bu hiç bir zaman Ça atay Türkçesinin ünlü seslerini ifade etmez. Yukardaki alıntıdaki en önemli yanlı lık “e > i: Kök hecedeki e sesi Ça ataycada i’ye de i ir.” cümlesidir. Ça atay Türkçesinde kök hecedeki e sesi (bu hangi e sesidir: kapalı e mi yoksa açık e mi?)’nin i’ye de i ti ini nerden çıkarıyoruz? Herhalde sayın ara tırmacı öyle demek istiyor: “Kök hecedeki kapalı e (é) sesi imlada ço unlukla Arapça harfiyle yazılır”. Bu bir yazım meselesidir. Yoksa, Ça atay Türkçesinde bir e > i ünlü ses de i ikli i yoktur. Sayın Zühal Kargı Ölmez’in yayınladı ı ecere-i Ter kime metninde Ça atay Türkçesinde geleneksel olarak harfiyle yazılan é (kapalı e) sesi, bazı durumlarda harfi olmadan yazılmı tır; bu tamamen bir yazım (imla) meselesidir ve bundan “metnimizde bazı i sesleri, e sesine dönü mü tür” gibi yanlı bir yorum çıkarmamak gerekir. Maalesef, Ça atay Türkçesi metinlerin transkripsiyonlanması yolundaki çalı malarda “yazım (imla)” ile “ses bilgisi (fonetik)” birbirine karı tırılmakta ve bazı yazım özellikleri de yanlı olarak “ses de i iklikleri” diye algılanmaktadır. Önal Kaya transkripsiyonu: “Kiçe ni nevc yumay kirpikiñ xay lide köz Maña ki igne büter tañ a tigrü bister ara ................................ 19 20 Zühal Kargı Ölmez, Ebulgazi Bahadır Han. ecere-i Ter kime. Ankara: Simurg, 1996; s. 109. Zühal Kargı Ölmez, a.g.e.; s. 47. 11 Hecr ara körgüz disem ol yüzni dir .................................. Dime nidin köñlüñe r mdur21 Yukardaki dizelerde geçen “kiçe”, “ni”, “tigrü”, “di-“ kelimelerinin kéçe, né, tégrü, dé- olarak düzeltilmesi gerekir. Bil l Yücel transkripsiyonu (Babur’dan): “Bar tar qı muña min aytay bil Evvel ol y rnıñ atını digil ................. Haqdın andaq qulaq u til yitkey Andın i itkey aña carz itkey22 Yukardaki beyitlerde “min”, “digil”, “yitkey” ve “itkey” kelimelerinin mén, dégil, yétkey, étkey olarak düzeltilmesi gerekir. Bir ba ka transkripsiyon yanlı ı ise, Ça atay Türkçesi airi Babur’un adının Türkiye’de yanlı olarak Babür diye yazımıdır. Türk ünlü uyumuna aykırı “Babür” yazımı ve söyleni i tamamen bir Anadolu yorumudur. Bu adın do rusu kalın u ile yazılan ve söylenen Babur olmalıdır. Bilal Yücel de Türkiye’deki bu yanlı yazım ve söyle iye dayanarak bu çalı masında Babur’u yanlı olarak Babür diye transkripsiyonlamaktadır: “Y r a quldur min digeç B bürni rüsv iyledi Tiñri min dik bendesini qılmasun rüsv yana.”23 Yukardaki beyitte yanlı yazılan “Babür” kelimesinin Babur olarak ve “min”, “digeç”, “iyledi”, “dik” kelimelerinin de mén, dégeç, éyledi, dék olarak düzeltilmeleri gerekir. Yakup Karasoy transkripsiyonu: “Salma köñlüñ qarda ım ir ki ige mundaq tü er r u oldur biliñiz taqd r-i Haqqa sabr iter”24 Yukardaki beyitte, “ir” ve “iter” kelimelerinin ér ve éter olarak düzeltilmesi gerekir. Yukardaki örneklere kar ı, a a ıda örneklerde ise, Ça atay Türkçesindeki é (kapalı e)’ler do ru bir ekilde transkripsiyonlanmı tır: Ülkü Çelik Transkripsiyonu (Nevâyî’den): “kéçe aña bolmasun dében b m bérdiñ nergiske me cal-ı s m. .................. éyleb bu ata ana a peyvend üç kıldıñ aralarında ferzend .................. 21 Önal Kaya, Alî îr Nevâyî. Fev yidü’l-kiber. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996; 26-27. Bilâl Yücel, Bâbür Divânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1995; s. 106, 107. 23 Bilâl Yücel, a.g.e.; s. 128. 24 Yakup Karasoy, iban Han D v nı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998; s. 111. 22 12 bizdin né ki kélse b -cihetdür séndin né ki bolsa maslahatdur ................... ol aldı méni vü üyge kétti ol yérge yéti ti i ki yétti”25 Yukardaki beyitlerde kéçe, dében, bérdin, éyleb, né, kélse, séndin, mén, két, yérge, yéti - kelimeleri do ru transkripsiyonlanmı tır. Sayın Ülkü Çelik’i burada kutlamak gerekiyor. Ancak, sayın ara tırıcı Ça ataycadaki nazal n sesini “ng” (üstü kavisli) çift harfiyle trasnkripsiyonluyor, bunun tek harfli ñ ile transkripsiyonlanması daha iyi olur. Macar asıllı Türkolog János Eckmann’ın yayınladı ı Gad ’ divanından bir kaç beyti “kapalı e” ile “açık e”lerin birbirinden nasıl ayırtedildi ini göstermesi bakımından buraya alalım (Prof. Eckmann Amerika’da yayınladı ı bu çalı masında “geni e” sesini ä, “kapalı e” sesini ise e transkripsiyon harfleriyle göstermi tir. Biz ise, ondan aldı ımız örneklerde ä yerine normal e, e yerine ise é harflerini kullandık. Yine yerine ç ve š yerine kullanıldı): Séver c nım, bégim, x nım, um dim, c z zim, dilberim, bizni unutma. ........................... Her am derd ki kélse y r sarıdın maña, C numa minnet, val nétsün ki i a y r [ile]? ............................. “Séndin né ya uray, susamı dur köñül bas Laclıñ üçün ki manbac-i b- zul l érür.26 Bundan sonra, Eski Türkçe (Göktürk ve Eski Uygur), Orta Türkçe (Karahanlı, Harezm, Ça atay, Eski Anadolu Türkçesi) dönemlerine ait eserlerin transkripsiyon metinlerinin hazırlanmasında, genel Türkçenin bütün eski dönemleri ve bugün ya ayan yazı hem de konu ma dillerinde var olan kapalı é ünlü sesinin gösterilmesine önem verilece ini umarım. ------------------ 25 Ülkü Çelik, Al r Nev y : Leyl vü Mecn n. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996; s. 30-33, 259. János Eckmann, The D v n of Gad ’ . Bloomington: Indiana University Publications, 1971; s. 20, 21, 77; bu çalı manın Türkçe çevirisi: János Eckmann (çev. Günay Karaa aç), Ça atayca El Kitabı. Ankara: Akça Yayınları, 2003. 26