Yayımlandı ı yer: Türk Kültürü (Ankara), Sayı: 483-484 (Temmuz-A ustos 2003), s. 266-281.
TAR H TÜRK LEHÇELER MET NLER N N
TRANSKR PS YONLANMASINDA
KAPALI é / i MESELES
Timur Kocao lu*
Genel Türk dilindeki kapalı é ünlü sesi bir tartı ma konusudur. Genel
Türkçede kök hecedeki é (kapalı e) meselesi üzerindeki tartı maları 15. Yüzyıl Türk
airi ve dilcisi Ali ir Nevâyî'’e kadar geriye götürebiliriz:
Nevâyî 1499 yılında yazdı ı Muhâkemetü’l-Lugateyn adlı eserinde Türk
dilinin Arap alfabesiyle yazımı (imlası) ve o harflerin Türk dilindeki ünlü ve ünsüz
sesleri kar ılaması hakkında ayrıntılı bilgi verirken, Arapça “y” ( ) harfiyle yazılan
Türkistan sahası Türkçe metinlerde (“Ça atayca”da) bu Arapça “y” (ye) harfinin
aslında Türkçe metinlerde üç ayrı ünlü sesi kar ıladı ını çok açık bir ekilde belirtir:1
Nevâyî Türkçesiyle
] ki
Ve yâyî misâl üç hareketdin artu tapılmas: béz [BYZ
Sart qudûd dér ve biz [BYZ ] ki mâ ve nahnu ma’nası biledür
]
ve bîz [BYZ
] ki diref dérler. Yana bir misâl, tér [TYR
ki térmek ma’nası biledür ve tir [TYR
] ki andın raqîqdür.
Oldur ki Sartlar anı ‘araq ve xoy dérler. Ve tîr [TYR
] ki
barıdın arıqdur, oq ma’nâsı biledür. Ve bu nev’ alfâz köp üç
hareket bile vaz’ qılıpdurlar ki hâlâ âyi’dür.
Türkiye Türkçesine çevirisiyle
Ve yâyî örnek ise üç harekeden; ünlü niteli inden fazla
bulunmaz. béz ki, Sart qudud “bez (salgı olu turan organ,
gudde)” der, biz “biz” mânası iledir ve “bayrak, sancak”
dedikleri bîz. Ba ka bir örnek, tér “dermek, toplamak” mânası
*
Koç Üniversitesi Stratejik Ara tırmalar Merkezi Ba kanı / 2007-2009 Michigan State University
(MSU)’da Konuk Hoca. Bu yazının daha eski ve kısa bir bölümü Timur Kocao lu tarafından “Ali ir
Nevayi’nin Türkçe Ünlü Sesler Üzerindeki Açıklamaları ve Türkçe’de Kapalı e/i Meselesi” adlı bildiri
ile u konferansta sunulmu tu: Nevayi’nin 500 Ölüm ve 560 Do um Yıl Dönümleri Anma Toplantısı,
Türk Dil Kurumu (Ankara), 24-26 Eylül 2000 (Bu kitap TDK taraindan 2004 sonunda yayimlandı).
1
Alî îr Nevâyî, Muhâkemetü’l-Lugateyn ( ki Dilin Muhakemesi). Haz. F. Sema Barutçu Özönder.
Ankara: TDK, 1996; s. 175, 210. Metinde Sayın Sema Barutçu Özönder’in metin transkripsiyonundan
“é” ve “ü” ünlü seslerini göstermek bakımından ayrıldım; Özönder çeviride “é” ünlü sesini do ru
olarak göstermi , ama nedense metin transkripsiyonunda bu kapalı “é”leri gözardı etmi ? Arapça kaf
harfini “q” ve spiral “hı” harfini ise x harfiyle yazdım.
2
iledir ve tir ondan daha incedir, Sartların ‘araq, xoy “ter”
dedikleri budur. Ve tîr hepsinden zayıftır, “ok” mânası iledir.
Bu tür sözler hep üç nitelik ile ortaya konulmu lardır, hâlâ
duyulur.
Yukarıdaki parçada görüldü ü gibi, Nevâyî Ça atay Türkçesinde Arapça “y”
harfiyle yazılan üç ayrı ünlü sesi açıkça gösteriyor: Bunlar Türkçenin temel ünlü
fonemleri olan é (kapalı e) ve i ile Farsça uzun î ünlü sesleridir.2 Nevâyî’nin özellikle
Arapça yazılı ları aynı olan “salgı olu turan organ, beze” anlamındaki béz
kelimesiyle birinci çokluk zamiri biz kelimelerindeki é (kapalı e) ve i ünlü seslerini
birbirilerinden ayırdetmesi çok önemlidir. Nevâyî’nin Türkçedeki é ve i ünlü
seslerinin Arapça “y” ( ) harfiyle yazılı ı üzerinde böyle dikkatle durması, bizim bu
bildiride ileri sürdü ümüz bir varsayımı (teoriyi) desteklemektedir. O varsayım da
udur: Göktürk metinlerinden ba layarak, Eski Uygur ve Arap alfabeli metinlerde
genel Türkçedeki geni e ünlü sesi ço unlukla Orhun alfabesinde a ve geni e ünlü
seslerini kar ılayan harfle, Eski Uygur alfabesinde de a ve geni e ünlü seslerini
kar ılayan harfiyle ve Arap alfabesinde de, kelime ba ında elif veya ortada hemze
harfleri ile gösterilirken veya hiç yazılmazken, kapalı é ünlü sesi genellikle Orhun
alfabesindeki ı ve i ünlü seslerini kar ılayan
harfiyle, Eski Uygur alfabesinde yine ı
ve i ünlü seslerini kar ılayan harfle
ve Arap alfabesinde ı ve i ünlü seslerini
kar ılayan
harfiyle yazılmı tır. Arap alfabeli Türkçe metinlerdeki bu yazım daha
önceleri ba ka alfabelerle yazılmı Türkçe metinlerdeki bir yazım (imla) gelene ini
devam ettirmektedir. Göktürk, Eski Uygur ve Arap alfabeleriyle yazılı Türkçe
metinlerde devam eden bu yazım gelene ine göre, açık e ünlü sesinden belirgin olarak
ayırt etmek için kapalı é ünlü sesi, i ünlü sesini kar ılayan bir harfle yazılır. Bu yazım
arkasındaki asıl amacın, Türkçedeki geni e ile kapalı é ünlü seslerinin aynı harfle
yazılmaması oldu unu kuvvetle tahmin edebiliriz.
Türk dili üzerinde çalı anlar arasında Sir G. Clauson, N. A. Baskakov, E. R.
Teni ev genel Türkçede kapalı é ünlü sesi ile birlikte 9 aslî ünlü ses kabul ederler.3
Gerek Sir G. Clauson, gerekse J. Eckmann Eski Türkçe ve Orta Türkçe metinler
üzerinde yaptıkları çalı malarında bu metinlerde hem “i” hem de “é” ünlü seslerini
kar ılayan Arapça (
) harfiyle yazılmı olan kelimelerde kapalı é ünlü sesini
özellikle göstermeye çalı mı lardır.4
Ancak, Türkiye’de yayınlanmı olan Orta Türkçe ve Ça atayca metin
transkripsiyonlarında Arapça ”y”
harfinin ünlü ses kar ılı ı olarak yanlızca i
2
Nevâyî bu eserinde Türkçedeki ı ile i ünlü sesleri arasındaki ayrılı a de inmek gere i duymamı ,
bunun sebebi kalın ünsüz sesleri kar ılayan q ( ), s ( ), t ( ) gibi harflerden sonra y ( ) harfiyle
kar ılanan ünlü sesin ı olarak okunaca ı olabilir?
3
Sir G. Clauson, Turkish and Mongolian Studies. London: The Royal Asiatic Society of Great
Britain and Ireland, 1962, s. 83, 84; N. A. Baskakov, storiko-tipologiçeskaya fonologiya tyurskix
yazıkov. Moskova: Nauka, 1988, s. 15; E. R. Teni ev (ve ba kaları), Sravnitel’no-istoriçeskaya
grammatika tyurskix yazıkov: fonetika. Moskova: Nauka, 1984, s. 17.
4
Sir G. Clauson, An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford:
Oxford, 1972; J. Eckmann, Chagatay Manual. Bloomington: Indiana University, 1966; J. Eckmann,
Harezm, Kıpçak ve Ça atay Türkçesi Üzerine Ara tırmalar (Haz. O. F. Sertkaya). Ankara: Türk
Dil Kurumu, 1996.
3
yazılmakta ve kapalı é gösterilmemektedir. 5 Yalnız Orta Türkçe ve Ça atayca
metinlerin transkripsiyonunda de il, Eski Anadolu Türkçesi metinlerin
transkripsiyonunda da genel bir kural olarak Türkiye’de kapalı é yerine i ünlü sesi
tercih edilmektedir. N. Yüce ise, Mukaddimetü’l-Edeb üzerine yaptı ı çalı masında
bu metinde kapalı é ünlü sesini ister “y” (
) harfi ile yazılmı olsun, isterse
yazılmamı olsun transkripsiyonda gösterir.6
F. S. Xakimzyanov Volga Bulgar kitabeleri üzerinde yaptı ı çalı malarında
kapalı é ünlü sesinin varlı ına i aret eder ve metin transkripsiyonlarında é i aretini
kullanır. Ancak, daha sonra T. Tekin kendisinden önce bu konuda çalı malar yapmı
olan Xakimzyanov’un çalı malarından söz etmeden yayınladı ı Volga Bulgar
kitabeleri metninin transkripsiyonunda Xakimzyanov’un kapalı é ile gösterdi i bütün
ünlü sesleri normal i i areti ile kar ılar. 7 Eski Sovyetler Birli i ve Tataristan,
Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan’da yayınlanmı olan metin çalı malarında kapalı
é ünlü sesi gösterme gelene i devam etmektedir. Talat Tekin ba ka çalı malarında da
Türkçede en eski dönemlerden beri var olan kapalı é sesini sürekli olarak normal i
harfiyle yazmaktadır. Böylece, Sayın Talat Tekin Türkçenin kapalı é sesi meselesinde
transkripsiyon (ses aktarımı) de il, transliterasyon (harf aktarımı) yöntemine
ba vurmaktadır.8
Genel Türkçedeki kapalı é ünlü sesi meselesi üzerindeki tartı ma ve
incelemelerde Göktürk, Eski Uygur ve Arap alfabeleriyle yazılmı metinlerden
örnekler seçildi i halde, 14.üncü yüzyılda Latin alfabesiyle yazılmı Codex
Cumanicus metninden örnekler bugüne kadar gözardı edilmi tir. K. Grønbech
yayınladı ı Codex Cumanicus sözlü ünde kapalı é ünlü sesini göstermezken, Sir G.
Clauson ise Etimolojik sözlü ünde kapalı é ünlü sesini transkripsiyonlar.9
Codex Cumanicus üzerinde bugüne kadar çalı mı olan H. J. Klaproth, G.
Kuun, W. Radloff, W. Bang, V. Drimba, D. Monchi-zadeh, A. Bodrogligeti, J.
Németh, A. Tietze, M. Mollova , A. von Gabain, A. Cafero lu, S. Ça atay, A. N.
Garkavets, L. Ligeti, L. Rásonyi, P. Golden ve ba kalar Codex Cumanicus metninde
kapalı é ünlü sesinin her zaman Latince e harfiyle yazıldı ını, buna kar ılık geni e
ünlü sesinin ise, ço unlukla Latince a harfiyle, bazen de e harfiyle yazıldı ına dikkati
çekmi lerdir.
Codex Cumanicus metninin transliterasyon, transkripsiyon ve Türkçe çeviri
olarak yeni yayımını hazırlarken, gerek Vulgar Latince ( talyanca-Latince), Farsça,
Kumanca ve Kumanca-Orta Almanca sözlük listelerinde, gerekse de bilmeceler ve
5
K. Eraslan, “Ça atay iiri” Türk Dili Dergisi (Türk iiri Özel Sayısı II), sayı: 415-417 (1986), s.
564-718; K. Eraslan, Ali îr Nevâyî: Nesâyimü’l-Mahabbe min emâyimi’l-Fütüvve. stanbul,
stanbul Üniversitesi, 1979; B. Yücel, Bâbür Divânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1995; Y.
Karasoy, iban Han Dîvânı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998; v.b.
6
N. Yüce, Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988.
7
F. S. Xakimzyanov, Yazık epitafii voljskix bulgar. Moskova: Nauka, 1978; F. S. Xakimzyanov,
“Bulgarskiy yazık” Yazıki mira: tyurskie yazıki. Bi kek: Kırgızstan, 1997, s. 47-52; kar ıla tırın
T. Tekin, Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988.
8
Talat Tekin, Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988; Talat Tekin, Orhon Türkçesi
Grameri. Ankara: ki isel yayın, 2000.
9
K. Grønbech, Komanisches Wörterbuch (Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus).
Kopenhagen: Einar Munksgaard, 1942; Sir G. Clauson, An Etymological Dictionary of the PreThirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford, 1972.
4
Hrıstiyanlı a ait dini metinler bölümünde kapalı é ünlü sesinin Latince ve Orta
Almanca e harfiyle düzenli olarak yazıya geçirildi ini görüyoruz.10 A a ıda verilen
örneklerde Kuman Türkçesindeki kapalı é ünlü sesinin Latince “e” harfiyle, buna
kar ılık geni e ünlü sesinin ise Latince “a” harfiyle kar ılandı ı ve bunun da genel
bir yazım (imla) kuralı oldu u açıkça belli oluyor:
sayfa:satır
Latince
Farsça
Kumanca
1:7
audio
audio
i itirim
mesnoem
m nowäm
i itirim
eziturmen
é itürmen
i itirim
Codex Cumanicus’un ba ında üç dilli sözlük bölümündeki sütunlardan
birincisinde Latince, ikincisinde Farsça ve üçüncüsünde ise Kuman Türkçesi
kelimeler yazılmı tır. Yukarda ve a a ıdaki kelime listesinde ilk satırdaki normal
harfler Codex metninin transliterasyonunu, ikinci satırdaki koyu harfler
transkripsiyonu ve üçüncü satırdaki italik harfler ise Türkiye Türkçesi anlamı
vermektedir (kelimelerin önündeki ilk sayı sayfa ve : i aretinden sonraki sayı ise satır
numarasını gösteriyor):
2:10
3:10
esitcay
é itkey
i iteyim
esitchay ~ esitkay
é itkey
i iteyim
88:25 etmac
étmek
ekmek
4:2
esitticersa
é ittik érse
i ittik ise
87:15 eyarçi
éyerçi
eyerci
80:22 sahar
eker
eker
4:4
esittilarersa
é ittiler érse
i ittiler ise
71:16 cheza
kéçe
gece
78:27 eu
éw
ev
71:25 chezæ
kéçe
gece
82:17 elac
élek
elek
71:19 tankerrtæ
tañ érte
sabahleyin, tan vakti
89:2
70:22 tolamac
tölemek
ödemek
10
terak
térek
a aç
Codex Cumanicus metninin transliterasyon olarak yayınını Romanyalı dilci Drimba gerçekle tirdi:
Vladimir Drimba. Codex Cumanıcus: dition diplomatique avec Fac-Similés. Bucarest: Editura
Enciclopedica, 2000; 296 sayfa + 166 sayfalık tıpkıbasım
5
70:13 tøuræ
töre
kanun, töre
68:22 chizilar
kiçiler
küçükler
70:6
tengri
téñri
tanrı
66:6
69:7
tegma
tégme
hepsi, bütün
66:12 bixdam
bizden
bizden
medan
ménden
benden
63:19 neza
néçe
kaça?, ne kadar?
66:18 sendan
sénden
senden
62:10 eygirac
éygirek
daha iyi, iyice
67:1
menim
ménim
benim
Yukardaki örneklerin açıkça gösterdi i gibi, sözlük bölümünün talyan
derleyicileri Kumanların a zından duydukları Kuman Türkçesi teleffuzunu 13-14.
yüzyılda kullanılan Latin alfabesiyle yazıya geçirirken, geni “e” ve kapalı “é” ünlü
seslerini birbirinden ayırdetmek için Kumanca kapalı “é” ünlü sesini Latince “e”
harfiyle, buna kar ılık Kumanca geni “e” ünlü sesini ise Latince “a” harfiyle
kar ılamaya özen göstermi ler.
Bu yüzden, genel Türkçe’de kapalı é ünlü sesi, bu ünlü sesin temel bir fonem
mi, yoksa i ünlü sesinin bir varyasyonu (alofonu) mu oldu u konusunda bundan
sonraki tartı ma ve incelemelerde Codex Cumanicus’un Latin alfabesiyle yazıya
geçirilmi metninin göz önünde bulundurulaca ına inanıyorum. Hele Codex
Cumanicus’taki kelimeler ve metinlerin talyan tüccarları ve Alman Fransizkan
misyonerleri tarafından yazıya geçirildi ini dü ünürsek, daha çok kulaktan duyularak
ka ıda dökülen bu metinde kapalı é ünlü sesinin ayrı bir fonem olarak varlı ı daha da
öne çıkmı olur.11
Avrupa’da 16, 17 ve 18. yüzyıllarda Osmanlı Türkçesi üzerine yayınlanmı
sözlük ve gramer çalı malarında Türkçe kelimelerin Latin harfleriyle yazılı ları
üzerinde yapılacak kar ıla tırmalı bir incelemeyle de, Türkiye Türkçesinde kapalı é
ünlü sesinin oldukça yakın yüzyıllara kadar konu ma dilinde saklandı ı ortaya
konulabilir. Mesela, Meninski’nin 1680’de yayınlanmı olan Thesaurus Linguarum
Orientalium Turcicace Arabicae Persicae sözlü ünde Osmanlı imlasında y harfiyle
gice
olarak yazılan kelimenin konu ma dilinde gece (vul. g’e e)olarak söylendi i
11
O. N. Tuna’nın stanbul’daki Türkoloji konferanslarının birinde verdi i bildiride Codex
Cumanicus’un belki daha önce Arap alfabesiyle yazılmı metni bulundu u tezini ileri sürdü ünü
duydum, ancak onun bildiri metni basılmadı ı için bu tezinin ayrıntısını bilmiyorum.
6
belirtilmi tir.12 Eski Anadolu Türkçesi metinlerin transkripsiyonunda aslında kapalı é
ünlü sesini barındıran ancak y harfiyle yazılan kelimelerdeki bu ünlü ses de, bir çok
ara tırmacı tarafından yalnızca i olarak gösterilmektedir.
Ali ir Nevâyî bundan 504 yıl önce, Arap yazısıyla yazılı ları aynı olan bez ve
biz kelimelerindeki ünlü seslerin birbirilerinden ayrı olduklarına dikkatimizi çekerek,
Türkçedeki kapalı é ünlü sesinin varlı ını önemle belirtme gere ini duymu tu.
Nevâyî’nin Muhâkemetü’l-Lugateyn adlı eserinden 166 yıl kadar önce Latin
alfabesiyle yazılmı Codex Cumanicus ve daha ba ka eserlerdeki yazımı (imlayı) da
göz önünde bulundurursak, Türkiye’de yayımlanmı olan gerek Orta Türkçe ve
Ça atayca metinlerin transkripsiyonunda kapalı é ile gösterilmesi gerekirken, yanlı
olarak i ünlü sesiyle yazılan bazı kelimelerden örnekler vermek istiyorum [Türkçe
kökenli olmayan kelimeler Ar. (Arapça) veya Fr. (Farsça) olarak göterilmi tir]:
12
Yanlı
Transkripsiyon:
Do ru
Transkripsiyon:
bil
birbi
çiçek
çihre
çikçikke
çiksiz
çit
didik
diyin
i’tibâr
içki
idi
igige
iger
igri
ihsân
ihtimâl
ihtirâm
ihtiyâc
ikiken / ikin
ikin
Yanlı
Transkrip-
bél
bérbé
çéçek
çéhre Fr.
çékçékke
çéksiz
çét
dédék
déyin
é’tibâr Ar.
éçki
édi
égége
éger
égri
éhsân Ar.
éhtimâl Ar.
éhtirâm Ar.
éhtiyâc Ar.
ékéken
ékin
Do ru
Transkrip-
Anlamı:
bel
vermek
be
çiçek
çehre, yüz
çekmek
kenar
sonsuz
ta ra, dı
demek
gibi
kadar
i’tibâr
keçi
idi
e mek
sahip, iye
e er
e ri
ihsân
ihtimâl
ihtirâm
ihtiyâc
ekmek
iken
ekin
Franciscus à Mesgnien Meninski, Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicace Arabicae
Persicae. Lexicon Turcico – Arabico-Persicum. I-VI. [ lk baskı → 1680; yeni baskı 6 cilt olarak →
stanbul: Simurg Kitabevi, 2000).
7
siyon:
siyon:
Anlamı:
il
ilçi
iltimim
imçek
imes
imgek
imi
imleiñ
in
indi
iñek
ir
irdi
irgi iriirk
irkek
irse
irte
irtek
irür
is
isise
isiz
iski
i ek
i ik
i itit
ititik
itken
iy
izkibi
kiç
kiçkiçe
kikse
kilkiñ
kirek
Yanlı
Transkrip-
él
élçi
éltémém
émçek
émes
émgek
émi
émleéñ
én
éndi
éñek
ér
érdi
érge ériérk
érkek
érse
érte
értek
érür
és
ésése
ésiz
éski
é ek
é ik
é itét
ététik
étgen
éy
ézkébi
kéç
kéçkéçe
kékse
kélkéñ
kérek
Do ru
Transkrip-
halk, ülke
elçi
götürmek, ta ımak
emmek
ilaç, a ı
meme
de il
emek, çaba
imi
ilaçlamak, a ılamak
en (sıfat derecesi)
en, geni lik
imdi
çene
er (erkek), koca
idi
izlemek, takip etmek
erimek
özgürlük
erkek
ise
erken, yarın
hikaye, masal
-dir
akıl, us, hatır
esmek
ise
yazık, maalesef
eski
e ek
kapı
i itmek
et
etmek, yapmak
çizme
etmi
ey
ezmek
gibi
geç
geçmek
gece
ya lı
gelmek
geni
gerek
8
siyon:
siyon:
Anlamı:
kiskitkiz
min
ni
nice
niçük
niçün
nidin
sikkiz
sin
sipsivsizi’r
ir
tigtigirman
tilbe
timir
tiñ
tiñiz
tiñri
tipe
tirtiri
tirleti ik
tiz
yiyiçyil
yir
yityiti
yiti yitküryitmi
késkétkéz
mén
né
néçe
néçük
néçün
nédin
sékkiz
sén
sépsévsézé’r Ar.
ér Fr.
tégtégirman
télbe
témir
téñ
téñiz
téñri
tépe
tértéri
térleté ik
téz
yéyéçyél
yér
yétyeti
yéti yétküryétmi
kesmek
gitmek
zaman, vakit, defa
ben
ne
nasıl, ne kadar
nasıl, ne kadar
niçin
neden
sekiz13
sen
sepmek
sevmek
sezmek, duymak
iir
arslan
de mek, dokunmak
de irmen
deli
demir
denk, e it
deniz
tanrı
tepe
dermek, toplamak
deri
terlemek
delik, de ik
tez, çabuk, âcil
yemek
soyunmak, çözmek
yel, rüzgar
yer
yetmek, ula mak
yedi
ula mak
ula tırmak
yetmi (sayı)
Yukarıdaki listede é (kapalı e) ile yazılması gerekirken, i ile yazılmı bazı
Ça atay Türkçesi metin transkripsiyonlarından örnekler verelim:14
13
Yine Türkiye’deki Ça atayca metin yayınlarında bazı çift ünsüzlü sayı adları da sikiz (< sékkiz
yerine), toquz (< toqquz yerine), yiti (< yétti yerine) olarak yanlı transkripsiyonlanıyor.
14
Çe itli çalı malardan örnekler verilirken kullanılmı olan klasik transkripsiyon alfabesinin yerine
bazı de i iklikler yapıldı:
harfi q ile,
harfi x ile kar ılandı. Ba ka altı noktalı veya çizgili s, z, d
gibi transkripsiyon harfleri ise, normal s, z, d harfleriyle yazıldı. Metin örneklerinde yanlı yazılmı
kelimeler koyu punto ile dizildi.
9
Prof. Kemal Erarslan transkripsiyonu (Nevâyî’den):
“Ve min nezzâre qılur irdim. Çün yimekdin fâri boldı, miniñ sarı baqıp
fasîh til bile didi kim yâ Ahmed....”15
Bu parçada geçen “min” (ben) kelimesinin mén, “irdim” (idim) kelimesinin
érdim, “yimek” (yemek) kelimesinin ise yémek, aynı ekilde miniñ’in “méniñ” ve
didi’nin ise “dédi” olarak düzeltilmeleri gerekir.
Prof. Kemal Erarslan transkripsiyonu (Sekkâkî’den):
“Sivünsün xusrev-i c l -güher Sult n Ulu Big kim
ehen- eh hrux Big tig eh-i Xusrev-ni n kildi”16
Yukardaki beyitte “sivünsün” (sevinsin) kelimesinin sévünsün, “Big” (Bey)
kelimesinin Bég, “tig” (dek, gibi) kelimesinin tég, “kildi” (geldi) kelimesinin kéldi
olarak düzeltilmesi gerekir.
Prof. Recep Toparlı transkripsiyonu:
“Ni sözni sözler irse haqdur yaq n u ol söz
......................
Suxn n u il olsa bol ay u anda mülzem
......................
r xavassa birür x sıyyet ism-i aczam”17
Yukardaki dizelerde “ni”, “irse”, “il”, “birür” olarak geçen kelimelerin né,
érse, él, bérür olarak düzeltilmesi gerekir. Sayın Recep Toparlı bu çalı masının
ba ında “Ses Bilgisi Özellikleri” adlı bölümde unları yazıyor:
“e>i de i mesi: Metnimizdeki Türkçe kelimelerin bütün i sesleri aslî
durumlarını korumu lardır. Bunun yanında e sesinin de çok az da olsa i’ye dönü tü ü
görülmü tür. Aslında e oldukları hâlde metnimizde i ile yazılanlara örnek olarak
unları verebiliriz: iw G/84, ni 17 K/16.”18
Sayın Recep Toparlı’nın yukardaki ifadesi açık de il; onun “e” ve “i”
seslerinden Türkçenin (Ça atay Türkçesinin) hangi seslerini belirtmek istedi i
anla ılmıyor. Çünkü Ça atay Türkçesinde iki ayrı “e” sesi vardır; biri normal e
harfiyle transkripsiyonlanan “açık e” (yazmalarda bu ses harfsiz olarak gösterilir),
di eri ise é harfiyle gösterilen “kapalı e” sesidir (yazmalarda genellikle
harfiyle
yazılır) ve i ise apayrı bir sestir. Herhalde, Sayın Recep Toparlı yukardaki parçada
Ça atayca imla (yazım) ile Ça atay Türkçesinin “sesleri” meselesini birbirine
karı tırıyor. Galiba öyle demek istiyor: “Ça atay Türkçesinin kapalı é sesi Harezmi
Divanında ço unlukla
harfiyle gösterilmeden harfsiz olarak yazılıyor, ancak bazı
kapalı é’ler ise
harfiyle yazılmı : iw ve ni gibi”. mla meselesi ayrıdır, bir dilin
sesleri ise apayrı bir meseledir. mlaya bakarak bir dilin seslerini belirlemeye
kalkarsak çok yanlı sonuçlara ula ırız. Ça atay ve Anadolu Türkçelerinin Arap
alfabelerinde ı, ö, ü sesleri için ayrı harfler olmadı ı halde, biz Ça atayca ve Anadolu
15
Kemal Erarslan, Alî îr Nevâyî: Nesâyimü’l-Mahabbe Min emâyimi’l-Fütuvve. stanbul:
stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1979; s. 200.
16
Kemal Erarslan, Mevlâna Sekkâkî Divânı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1999; s. 110.
17
Recep Toparlı, H rezmli Hafız’ın Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998; s. 90-91.
18
Recep Toparlı, a.g.e.; s. 29.
10
Türkçesi metinleri transkripsiyonlarken, ayrı bir harfle gösterilmemi olan bu sesleri ı,
ö, ü harfleriyle yazıyor ve bu sesleri böylece i, o, u seslerinden ayırt ediyoruz, de il
mi?
Sayın Recep Toparlı bu çalı masında her hangi bir harfle gösterilmemi olan
(ya’ni
harfisiz yazılmı olan) böyle kapalı é seslerini normal e harfiyle
transkripsiyonlamı . Bu durumda ise, hangi “e”lerin normal “açık e”, hangilerinin ise
“kapalı e” oldu u anla ılmıyor. Demek, sayın ara tırmacı burada transkripsiyon (ses
aktarımı) yönteminden ayrılarak transliterasyon (harf aktarımı) yöntemine geçiyor.
Zühal Kargı Ölmez transkripsiyonu:
“Her qaysısı bir türlük ve bir dürüst ictib r qıl u dek t r x bolsa irdi yax ı
bolur irdi tip ötün qıldılar irse.......... Teñri bizge berdi.”19
Yukardaki metnin transkripsiyonunda Ça atay Türkçesinin sesleri açısından
önemli tutarsızlıklar var: “dek” ve “berdi” kelimelerinde “kapalı e” yerine “geni e”,
“irdi” ve “tip” kelimelerinde ise, “normal i” harfi kullanılmı . Bu kelimelerin dék,
érdi, tép, érse olarak düzeltilmesi gerekir. Ancak, buradaki sorun, yalnızca
transkripsiyon meselesi de il, aynı zamanda da Ça atay Türkçesinin ünlü seslerini
çok yanlı bir ekilde algılama problemidir. Sayın Zühal Kargı Ölmez bu çalı masının
ba ındaki “Ses Bilgisi” bölümünde unları yazıyor:
“e > i: Kök hecedeki e sesi Ça ataycada i’ye de i ir. Ancak metnimizde
düzenli bir e > i de i ikli i görülmez. Aynı sözcük bu de i ikli i yansıtacak biçimde
ile yazıldı ı gibi,
sesi gösterilmeksizin de yazılmaktadır. Metni kurarken yazımı
yansıtması amacıyla,
‘nin yazılmadı ı sözcükleri e ile okuduk.”20
Yukardaki alıntıdan anla ıldı ı gibi, Ça atayca metinlerin yazımı (imlası) ile
Ça atay Türkçesinin ünlü sesleri birbirine karı tırılmaktadır. Sayın ara tırmacının
belirtti i gerçekte yalnızca bir yazım meselesidir, bu hiç bir zaman Ça atay
Türkçesinin ünlü seslerini ifade etmez. Yukardaki alıntıdaki en önemli yanlı lık “e >
i: Kök hecedeki e sesi Ça ataycada i’ye de i ir.” cümlesidir. Ça atay Türkçesinde
kök hecedeki e sesi (bu hangi e sesidir: kapalı e mi yoksa açık e mi?)’nin i’ye
de i ti ini nerden çıkarıyoruz? Herhalde sayın ara tırmacı öyle demek istiyor: “Kök
hecedeki kapalı e (é) sesi imlada ço unlukla Arapça harfiyle yazılır”. Bu bir yazım
meselesidir. Yoksa, Ça atay Türkçesinde bir e > i ünlü ses de i ikli i yoktur. Sayın
Zühal Kargı Ölmez’in yayınladı ı ecere-i Ter kime metninde Ça atay Türkçesinde
geleneksel olarak
harfiyle yazılan é (kapalı e) sesi, bazı durumlarda
harfi
olmadan yazılmı tır; bu tamamen bir yazım (imla) meselesidir ve bundan
“metnimizde bazı i sesleri, e sesine dönü mü tür” gibi yanlı bir yorum çıkarmamak
gerekir. Maalesef, Ça atay Türkçesi metinlerin transkripsiyonlanması yolundaki
çalı malarda “yazım (imla)” ile “ses bilgisi (fonetik)” birbirine karı tırılmakta ve bazı
yazım özellikleri de yanlı olarak “ses de i iklikleri” diye algılanmaktadır.
Önal Kaya transkripsiyonu:
“Kiçe ni nevc yumay kirpikiñ xay lide köz
Maña ki igne büter tañ a tigrü bister ara
................................
19
20
Zühal Kargı Ölmez, Ebulgazi Bahadır Han. ecere-i Ter kime. Ankara: Simurg, 1996; s. 109.
Zühal Kargı Ölmez, a.g.e.; s. 47.
11
Hecr ara körgüz disem ol yüzni dir
..................................
Dime nidin köñlüñe r mdur21
Yukardaki dizelerde geçen “kiçe”, “ni”, “tigrü”, “di-“ kelimelerinin kéçe, né,
tégrü, dé- olarak düzeltilmesi gerekir.
Bil l Yücel transkripsiyonu (Babur’dan):
“Bar tar qı muña min aytay bil
Evvel ol y rnıñ atını digil
.................
Haqdın andaq qulaq u til yitkey
Andın i itkey aña carz itkey22
Yukardaki beyitlerde “min”, “digil”, “yitkey” ve “itkey” kelimelerinin mén, dégil,
yétkey, étkey olarak düzeltilmesi gerekir.
Bir ba ka transkripsiyon yanlı ı ise, Ça atay Türkçesi airi Babur’un adının
Türkiye’de yanlı olarak Babür diye yazımıdır. Türk ünlü uyumuna aykırı “Babür”
yazımı ve söyleni i tamamen bir Anadolu yorumudur. Bu adın do rusu kalın u ile
yazılan ve söylenen Babur olmalıdır. Bilal Yücel de Türkiye’deki bu yanlı yazım ve
söyle iye dayanarak bu çalı masında Babur’u yanlı olarak Babür diye
transkripsiyonlamaktadır:
“Y r a quldur min digeç B bürni rüsv iyledi
Tiñri min dik bendesini qılmasun rüsv yana.”23
Yukardaki beyitte yanlı yazılan “Babür” kelimesinin Babur olarak ve “min”,
“digeç”, “iyledi”, “dik” kelimelerinin de mén, dégeç, éyledi, dék olarak
düzeltilmeleri gerekir.
Yakup Karasoy transkripsiyonu:
“Salma köñlüñ qarda ım ir ki ige mundaq tü er
r u oldur biliñiz taqd r-i Haqqa sabr iter”24
Yukardaki beyitte, “ir” ve “iter” kelimelerinin ér ve éter olarak düzeltilmesi gerekir.
Yukardaki örneklere kar ı, a a ıda örneklerde ise, Ça atay Türkçesindeki é
(kapalı e)’ler do ru bir ekilde transkripsiyonlanmı tır:
Ülkü Çelik Transkripsiyonu (Nevâyî’den):
“kéçe aña bolmasun dében b m
bérdiñ nergiske me cal-ı s m.
..................
éyleb bu ata ana a peyvend
üç kıldıñ aralarında ferzend
..................
21
Önal Kaya, Alî îr Nevâyî. Fev yidü’l-kiber. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996; 26-27.
Bilâl Yücel, Bâbür Divânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1995; s. 106, 107.
23
Bilâl Yücel, a.g.e.; s. 128.
24
Yakup Karasoy, iban Han D v nı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1998; s. 111.
22
12
bizdin né ki kélse b -cihetdür
séndin né ki bolsa maslahatdur
...................
ol aldı méni vü üyge kétti
ol yérge yéti ti i ki yétti”25
Yukardaki beyitlerde kéçe, dében, bérdin, éyleb, né, kélse, séndin, mén, két,
yérge, yéti - kelimeleri do ru transkripsiyonlanmı tır. Sayın Ülkü Çelik’i burada
kutlamak gerekiyor. Ancak, sayın ara tırıcı Ça ataycadaki nazal n sesini “ng” (üstü
kavisli) çift harfiyle trasnkripsiyonluyor, bunun tek harfli ñ ile transkripsiyonlanması
daha iyi olur.
Macar asıllı Türkolog János Eckmann’ın yayınladı ı Gad ’ divanından bir
kaç beyti “kapalı e” ile “açık e”lerin birbirinden nasıl ayırtedildi ini göstermesi
bakımından buraya alalım (Prof. Eckmann Amerika’da yayınladı ı bu çalı masında
“geni e” sesini ä, “kapalı e” sesini ise e transkripsiyon harfleriyle göstermi tir. Biz
ise, ondan aldı ımız örneklerde ä yerine normal e, e yerine ise é harflerini kullandık.
Yine yerine ç ve š yerine kullanıldı):
Séver c nım, bégim, x nım, um dim,
c
z zim, dilberim, bizni unutma.
...........................
Her am derd ki kélse y r sarıdın maña,
C numa minnet, val nétsün ki i a y r [ile]?
.............................
“Séndin né ya uray, susamı dur köñül bas
Laclıñ üçün ki manbac-i b- zul l érür.26
Bundan sonra, Eski Türkçe (Göktürk ve Eski Uygur), Orta Türkçe (Karahanlı,
Harezm, Ça atay, Eski Anadolu Türkçesi) dönemlerine ait eserlerin transkripsiyon
metinlerinin hazırlanmasında, genel Türkçenin bütün eski dönemleri ve bugün
ya ayan yazı hem de konu ma dillerinde var olan kapalı é ünlü sesinin gösterilmesine
önem verilece ini umarım.
------------------
25
Ülkü Çelik, Al r Nev y : Leyl vü Mecn n. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1996; s. 30-33, 259.
János Eckmann, The D v n of Gad ’ . Bloomington: Indiana University Publications, 1971; s. 20,
21, 77; bu çalı manın Türkçe çevirisi: János Eckmann (çev. Günay Karaa aç), Ça atayca El Kitabı.
Ankara: Akça Yayınları, 2003.
26