Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom LIV, s. 161–183 Wrocław 2012 ARTUR BŁAŻEJEWSKI, MARCIN DIAKOWSKI, JOANNA MARKIEWICZ WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ OSADY Z MŁODSZEGO OKRESU PRZEDRZYMSKIEGO NA STANOWISKU BYTOMIN (BYTNIK) 6, GM. GŁOGÓW Abstract: he Younger Pre-Roman settlement at Bytomin (Bytnik) 6, in Głogów commune was excavated over three excavation seasons and these were preceded by a magnetometer survey. he remains of sunken buildings, ovens and some features associated with the economy add to our understanding of the basic methods of subsistence used by the local community, and help establish the chronology of the settlement as the Younger Pre-Roman Period, phase A2. Archaeological material recovered in Bytomin has features distinctive for the Gubin Group of the Jastorf Culture as distinguished by G. Domański and, in terms of geography, belongs to its GłogówNowa Sól concentration. he fieldwork and post excavation analysis are still in progress, with plans to continue excavation in 2012. Key words: Pre-Roman Period, Jastorf Culture, settlement, economy, microscopic analysis, traces of use wear Stanowisko nr 6 zlokalizowane jest na północno-zachodnim krańcu wsi Bytnik (dawniej Bytomin, taka też nazwa widnieje w kartach AZP) na przedmieściach Głogowa, ok. 500 metrów na wschód od skrzyżowania dróg wojewódzkich nr 330 i 292 (ryc. 1). Teren ten stanowi terasę nadzalewową starorzecza Odry. Obecnie w dolinie płynie rzeka Czarna Woda (inna nazwa to Rudna), stanowiąca jej lewy dopływ. Jak dotąd na stanowisku trzykrotnie przeprowadzone zostały badania wykopaliskowe – w sezonach 2009, 2010 i 2011. Podczas pierwszego sezonu miały one charakter ratowniczy i związane były z inwestycją „Gazociąg W/C KGZ Kościan – KGHM Polkowice/Żukowice oraz kabel światłowodowy”, wykonywaną przez firmę Investgas. W ciągu następnego roku niemal cała powierzchnia stanowiska przebadana została przy użyciu gradiometru (ryc. 2). Badania te, wykonane przez mgra inż. Bogdana Miazgę i dra Mirosława Furmanka z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, wykazały obecność licznych obiektów osadniczych, które – sądząc po charakterze znalezisk powierzchniowych i dotychczasowych wynikach badań wykopaliskowych – wiązać należy przede wszystkim z pradziejami. W drugim i trzecim sezonie dzięki uprzejmości właściciela pola, pana Zbigniewa Banda- 162 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 1. Bytomin (Bytnik), stanowisko 6. Lokalizacja stanowiska (Google Maps) Fig. 1. Bytomin (Bytnik), site 6. Location (Google Maps) sza, badania wykopaliskowe odbyły się w ramach ćwiczeń terenowych dla studentów archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego pod kierownictwem dra hab. A. Błażejewskiego. Oprócz najliczniejszych znalezisk związanych z młodszym okresem przedrzymskim pojawiły się także inne, z których większość datowana jest na neolit i wiązana z osadnictwem kultury pucharów lejowatych. Do pozostałych należą: jedno naczynie kultury łużyckiej z późnej epoki brązu z obiektu z mieszanym inwentarzem, jedna jama z okresu wędrówek ludów i dwie z XIII w. Dodatkowo w warstwie ornej zalega ceramika późnośredniowieczna i nowożytna. Z tej samej warstwy, ze wschodniej części stanowiska, pochodzi ponadto wiele fragmentów przedmiotów metalowych, głównie gwoździ, które jednak trudno wydatować. Bardzo dobry stan ich zachowania wskazywałby raczej na metrykę nowożytną, a najwcześniej średniowieczną. Podczas gdy na omawianym stanowisku znalezione zostały wyłącznie relikty wielofazowej osady, na sąsiednim stanowisku Bytnik (Bytomin) 1 odkryto towarzyszące jej cmentarzysko ciałopalne. Rozciąga się ono ok. 300 m na południowy zachód od osady, a jego część została przebadana w trakcie wspomnianych wcześniej badań ratowniczych w 2009 r. (Błażejewski et al. 2010). Większość pochówków pochodzi z okresu halsztackiego, sporą część wydatowano ogólnie na wczesną epokę żelaza-okres przedrzymski, Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 163 Ryc. 2. Bytomin (Bytnik), st. 6. Wyniki badań radiometrem (wyk. B. Miazga z uzupełnieniami autorów) Fig. 2. Bytomin (Bytnik), site 6. Results of the radiometer study (B. Miazga with Authors’ revisions) chronologię pięciu udało się ustalić na okresy A1 i A2 młodszego okresu przedrzymskiego według chronologii Teresy Dąbrowskiej (Dąbrowska 1988, s. 14–63). Niewykluczone, że chronologia cmentarzyska jest dłuższa i sięga nawet początku okresu wpływów rzymskich, jednak w ramach badań ratowniczych wyeksplorowano jedynie niewielki jego fragment. Późniejsze pochówki mogą znajdować się w innej części nekropolii. CHRONOLOGIA I TŁO KULTUROWE Na terenie osady nie znaleziono przedmiotów mogących stanowić precyzyjne wyznaczniki chronologiczne. Zabytki metalowe należą do rzadkości, są na ogół słabo zachowane, a w dodatku niewiele z nich pochodzi z jasnych stratygraficznie kontekstów. Stosunkowo w najlepszym stanie został znaleziony w stropie jednego z obiektów w 2011 r. nożyk sierpikowaty (ryc. 3), jednak tego typu przedmioty nie mogą być oczywiście trak- 164 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 3. Bytomin (Bytnik), st. 6. Nożyk sierpikowaty (rys. Ł. Mikocik) Fig. 3. Bytomin (Bytnik), site 6. Sickle knife (drawing Ł. Mikocik) towane jako datowniki ze względu na swoją dość długą chronologię i rozpowszechnienie w wielu kontekstach kulturowych. Chronologia osady opiera się zatem niemal wyłącznie na znaleziskach ceramicznych – została określona na fazę A2 młodszego okresu przedrzymskiego (Dąbrowska 1988, s. 14–63). Większość naczyń odpowiada typom charakterystycznym dla kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego, jednak pewne nietypowe cechy inwentarza ceramicznego wskazują na powiązania z kręgiem jastorfskim. Na rzecz tego ostatniego spostrzeżenia przemawiałaby także obecność na pobliskim cmentarzysku pochówków, których forma i wyposażenie odpowiadają tradycji jastorfskiej. Omawiana osada z okresu przedrzymskiego wpisałaby się zatem w ramy wydzielonej przez G. Domańskiego grupy gubińskiej kultury jastorfskiej, a konkretnie jej południowego skupiska, zajmującego tereny środkowego Nadodrza na odcinku między Nową Solą a Głogowem (Domański 1975, s. 54–58; Domański 1983, s. 99; Domański 2010, ryc. 1). W takim ujęciu zabytki ceramiczne pozyskane z osady w Bytominie można by umieścić w ramach III fazy chronologicznej grupy gubińskiej kultury jastorfskiej według G. Domańskiego (1975, s. 86–104). Niektóre obiekty można by datować nawet na IV fazę, jednakże różnice między inwentarzami ceramicznymi obu tych stadiów chronologicznych są dość subtelne, materiał – jako pochodzący z osady – siłą rzeczy jest bardziej rozdrobniony i zniszczony, a diagnostyczne zabytki metalowe nieobecne. W takiej sytuacji trudno o większą precyzję. Można jedynie stwierdzić, że w inwentarzu przeważają formy typowe dla kultury przeworskiej w młodszym okresie przedrzymskim, co także sugerowałoby datowanie na dwie późniejsze fazy rozwojowe grupy gubińskiej. SEZONY BADAWCZE Podczas ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych we wrześniu 2009 r. odkryto 10 obiektów datowanych na młodszy okres przedrzymski (ryc. 4). Ze względu na tempo prowadzenia prac oraz niemożliwość poszerzenia obszaru wyznaczonego przez granice inwestycji, nie wszystkie zostały w pełni wyeksplorowane, w przypadku niektórych zadokumentowano tylko profile. Najwięcej było jam o trudnej do wyjaśnie- Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 165 Ryc. 4. Bytomin (Bytnik), st. 6. Rozprzestrzenienie obiektów przedrzymskich w wykopie z 2009 r. (rys. M. Diakowski) Fig. 4. Bytomin (Bytnik), site 6. Distribution of Pre-Roman finds in the trench investigated in 2009 (drawing M. Diakowski) nia funkcji, jednak w przypadku kilku z nich można podjąć próbę interpretacji. Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że w wypełniskach wielu obiektów z ceramiką przedrzymską znajdowały się fragmenty naczyń neolitycznych, co powoduje, że należy postrzegać je jako twory wielofazowe. Kolejne badania przeprowadzone zostały w lipcu 2010 r. Odsłonięto powierzchnię jednego ara, na której odkryto pozostałości dziesięciu pradziejowych obiektów (ryc. 5). Obok obiektów neolitycznych znaleziono sześć datowanych na młodszy okres przedrzymski – oznaczonych numerami 1, 2, 4, 5 (dwufazowy – obiekt przedrzymski wkopany w obiekt neolityczny), 7 i 10. Obiekt nr 10 zniszczył widoczny w profilu starszy obiekt neolityczny, a pośród materiału ceramicznego pochodzącego z jego wypełniska znajduje się sporo fragmentów z młodszej epoki kamienia. W wypełnisku obiektu nr 1, 166 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 5. Bytomin (Bytnik), st. 6. Rozprzestrzenienie obiektów przedrzymskich w wykopie z 2010 r. (rys. M. Diakowski) Fig. 5. Bytomin (Bytnik), site 6. Distribution of Pre-Roman finds in the trench investigated in 2010 (drawing M. Diakowski) który zinterpretowano jako pozostałości budynku wziemnego, fragmenty neolitycznej ceramiki wystąpiły w dużo mniejszej ilości. Prawdopodobnie dostały się tam wtórnie. W poniższym omówieniu pominięto obiekty, których funkcji nie udało się określić. PODSTAWY GOSPODARCZE Osada zlokalizowana była na terenie bardzo atrakcyjnym z perspektywy potrzeb społeczności okresu przedrzymskiego. Szatę glebową w najbliższej okolicy stanowią przede wszystkim żyzne lessy, stwarzające doskonałe warunki do uprawy roślin. Gleby te mogły stanowić także łatwo dostępny surowiec do wytwarzania ceramiki. Po północnej stro- Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 167 nie osady, u podnóża terasy, na której została założona, znajdowały się zalewowe tereny Odry. Nadrzeczne łąki doskonale nadawały się do wypasu zarówno ze względu na szatę roślinną, jak i bliskość źródła wody pitnej dla zwierząt. Woda dla ludzi oraz do celów gospodarczych (jak np. metalurgia, garncarstwo, plecionkarstwo, garbarstwo, wytwórczość tekstylna) mogła być pozyskiwana bezpośrednio z Odry lub innych naturalnych źródeł; była także dostępna u podnóża skarpy terasy oraz płytko pod lessami na pierwszym poziomie wodonośnym (informacja ustna dr. Janusza Badury). Ta ostatnia możliwość jest jednak jedynie hipotetyczna, gdyż jak dotąd z dorzecza środkowej Odry i Łaby nie są znane żadne znaleziska studni z młodszego okresu przedrzymskiego (Domański 2010, s. 159). W sąsiedztwie występowały darniowe rudy żelaza, co także decydowało o atrakcyjności tego miejsca. Ze stanowisk grupy gubińskiej znane są znaleziska zabytków związanych z wytwórczością żelaza (Madera 2011, s. 45–60). Piece hutnicze znane są z nie tak odległych stanowisk społeczności kultury przeworskiej (Madera 2002, s. 65–66) oraz z Brandenburgii (Brumlich 2010, s. 61–84). Dodatkowo obserwuje się wyraźną korelację między lokalizacją osad grupy gubińskiej a dostępnością rud darniowych (Domański 2010, s. 167) w ich najbliższej okolicy. Jak dotąd nie są dostępne wyniki analiz przyrodniczych ani fizykochemicznych, które mogłyby dostarczyć bardziej szczegółowych informacji na temat gospodarki społeczności zamieszkujących osadę w Bytominie. Obecnie przeprowadzane są analizy pyłkowe i fosforanowe próbek pobranych w sezonie 2011, a także badania składu ceramiki oraz zabytków kamiennych. Być może na ich podstawie będzie można wysnuć więcej wniosków. ZABYTKI NIERUCHOME Piece Kilka z odkrytych obiektów daje się zinterpretować jako piece. Należą do nich odkryte w sezonie 2009 obiekty nr 1, 19, 22, 23 (ryc. 6). Trzy ostatnie znajdowały się w profilach wykopu. Niestety, tylko w przypadku obiektu 1 i 19 przeprowadzono eksplorację wypełnisk. W pozostałych przypadkach ograniczono się do odsłonięcia i dokumentacji profili oraz zebrania odkrytych w ten sposób zabytków ruchomych. Wszystkie piece zostały wydatowane na młodszy okres przedrzymski na podstawie materiału ceramicznego (ryc. 7 i 8). Piece nr 19, 22 i 23 zgrupowane były w południowo-zachodniej części wykopu. Dwa z nich (22, 23) znajdują się w niewielkiej odległości od siebie, choć trudno stwierdzić, czy funkcjonowały jednocześnie. W profilu mają one zarysy bardzo regularnych, okrągłodennych niecek. Najniższą ich warstwę stanowił silnie przeprażony ceglasto-pomarańczowy piasek. W obrębie pieca nr 23 znajdowała się dodatkowo płytsza jama. Mogła ona funkcjonować jako jama przypiecowa, jednak w jej wypełnisku znaleziono bardzo dużą ilość polepy. To zaś skłania do wniosku, że nad płytszym zagłębieniem wzniesiono gliniano-drewnianą konstrukcję. Nie stanowiła ona raczej kanału pieca, gdyż nie ulega wątpli- 168 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 6. Bytomin (Bytnik), st. 6. Piece: 1 – obiekt 1; 2 – rysunek obiekt 1 (1 – brązowa próchnica z fragmentami polepy i węglami drzewnymi, 2 – warstwa polepy, 3 – ciemnobrązowa próchnica); 3 – obiekt 19; 4 – przekrój obiekt 19 (1 – warstwa orna, 2 – ciemnoszara próchnica z fragmentami polepy, 3 – warstwa polepy, 4 – piasek barwy ceglastej z fragmentami polepy, 5 – szara próchnica z fragmentami polepy i węglami drzewnymi, 6 – silnie przeprażona warstwa piasku barwy ceglasto-pomarańczowej); 5 – obiekt 22; 6 – obiekt 23 (rys. i fot. M. Diakowski) Fig. 6. Bytomin (Bytnik), site 6. Ovens: 1 – feature 1; 2 – drawing of feature 1 (1 – brown humus with fragments of daub and charcoal; 2 – layer of daub; 3 – dark brown humus); 3 – feature 19; 4 – drawing of feature 19 (1 – arable layer; 2 – dark grey humus with fragments of daub; 3 – layer of daub; 4 – russet sand with fragments of daub; 5 – grey humus with fragments of daub and charcoal; 6 – burnt layer of russet-orange sand); 5 – feature 22; 6 – feature 23 (drawing and photograph M. Diakowski) Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 169 wości, że ogień niecony był w większej jamie. Być może należałoby uznać ją za osobny obiekt, niezwiązany konstrukcyjnie z piecem nr 23. W większej jamie, ponad warstwą przeprażonego piasku, widoczna jest szara warstwa próchnicy z fragmentami polepy i węgli drzewnych. Ponad nią znajdowało się rumowisko polepy, które można interpretować jako pozostałości rusztu pieca. Warstwa zasypiskowa także nasycona była polepą. Z obiektu pozyskano bardzo niewiele materiału ceramicznego, przez co jego chronologia mogła zostać ustalona jedynie ogólnie na pradzieje. Konstrukcyjnie jest on jednak bardzo podobny do wydatowanych na okres przedrzymski obiektów nr 19 i 22. Piec nr 22 był zbudowany analogicznie do opisanego powyżej. Zarówno jego wymiary, głębokość, zarys w profilu, jak i ułożenie warstw są niemal bliźniaczo podobne. Składał się jednak tylko z jednej jamy, rumowisko rusztu jest mniej czytelne, a w jego wypełnisku znajdował się duży kamień. Najdokładniej wyeksplorowany został – oddalony nieco od pozostałych – piec nr 19, którego część znalazła się jednak poza obszarem inwestycji i nie została przebadana. W rzucie miał zarys owalny lub okrągły. Stosunkowo dobrze zachowały się gliniane ścianki kopuły. Układ warstw podobny był do układu w wypełniskach obiektów 22 i 23. Najniżej znajdowała się warstwa przeprażonego piasku, powyżej szara próchnica z węglami drzewnymi i polepą, następnie pozostałości rusztu i kopuły pieca, a na samej górze warstwa zasypiskowa. Być może jako element konstrukcyjny służył także znaleziony w wypełnisku kamień. W obiekcie odnaleziono osełkę kamienną oraz liczne fragmenty ceramiki i kości zwierzęcych. Trudno z całą pewnością zawyrokować, jaką funkcję pełniły piece nr 19, 22 i 23. Łatwiej stwierdzić, czym nie były. Mało prawdopodobne, by miały związek z metalurgią. W ich wypełniskach nie znaleziono ani jednego fragmentu żużla żelaznego, polepy oblepionej żużlem, czy też innych odpadów poprodukcyjnych świadczących o pracy z żelazem lub innymi metalami. Nie były też piecami wapienniczymi. Nawet jeśli występującą w nich warstwę rumowiska polepy zinterpretować jako pozostałości rusztu, czy wykonanej z gliny półki, wciąż pozostaje przynajmniej kilka potencjalnych zastosowań. Najbardziej oczywistym zdaje się być wypał ceramiki. Ogień niecono by w takim wypadku na dnie jamy, a na ruszcie powyżej układane byłyby przeznaczone do wypału naczynia. Dzięki wziemnej konstrukcji możliwe byłoby zminimalizowanie strat ciepła, a także stosunkowo łatwe odcięcie dopływu powietrza w ostatniej fazie wypału w celu uzyskania czarnej barwy naczyń. Prawdopodobne wydaje się także wykorzystanie omawianych pieców do obróbki pożywienia, np. suszenia zboża i innych roślin, pieczenia, gotowania, a także szeregu czynności gospodarczych, np. obróbki skór. Pewien problem stanowi natomiast brak w konstrukcji pieca widocznego kanału lub jamy doprowadzającej powietrze, czy też umożliwiającej manipulacje przy palenisku. W piecu pozbawionym takiego kanału ciąg powietrza byłby stosunkowo słaby (co np. w przypadku wypału ceramiki stanowi poważny problem), a po drugie bez swobodnego dostępu do paleniska trudno wyobrazić sobie rozpalenie ognia pod rusztem i kontrolowanie temperatury. Jedynie w przypadku pieca nr 23 zaobserwowano pozostałości jamy mogącej funkcjonować jako jama przypiecowa. Jest ona jednak znacznie płytsza niż sąsiadujące z nią zagłębienie, 170 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 7. Bytomin (Bytnik), st. 6. Wybór ceramiki z pieców. 1 i 2 – obiekt 1; 3−5 – obiekt 19 (rys. Ł. Mikocik) Fig. 7. Bytomin (Bytnik), site 6. Selected pottery from ovens 1 and 2 – feature 1; 3–5 – feature 19 (drawing Ł. Mikocik) toteż dawałaby dostęp jedynie do środkowej części pieca, już ponad paleniskiem. Doprowadzane w ten sposób powietrze także nie byłoby właściwie skierowane. Omawiane piece zostały jednakże w dużej mierze zniszczone i żaden z nich nie został odsłonięty ze wszystkich stron. Być może ślady ewentualnych kanałów lub jam nie zostały odnalezione i zadokumentowane. Ryc. 8. Bytomin (Bytnik), st. 6. Wybór ceramiki z obiektu 19 (rys. Ł. Mikocik) Fig. 8. Bytomin (Bytnik), site 6. Selected pottery from feature 19 (drawing Ł. Mikocik) Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 171 Piec nr 1 wyraźnie różnił się od pozostałych (ryc. 6.1). Został odkryty podczas pierwszego, wstępnego sondażu na stanowisku i – podobnie jak innych – nie wyeksplorowano go całkowicie. W rzucie owalny o wymiarach 110 (uwzględniając prawdopodobny zasięg nieprzebadanej części)×135 cm. W profilu miał zarys zbliżony do prostokąta, w części północno-wschodniej schodkowaty. Maksymalna głębokość pieca wyniosła niecałe pół metra (48 cm). Najniższą warstwę stanowiła ciemnoszara próchnica z fragmentami węgli drzewnych i polepy, powyżej znajdowała się bardzo wyraźna warstwa polepy, stanowiącej prawdopodobnie pozostałość po zniszczonej nadziemnej części konstrukcji pieca, a najbliżej stropu warstwa ciemnoszarej próchnicy. W części południowo wschodniej jama wypłycała się i to z tamtej strony musiał znajdować się wlot pieca. Piec nr 1 mógł być typem jednokomorowego, kopulastego pieca do wypału ceramiki lub być używany w gospodarstwie domowym, np. do pieczenia. W bezpośrednim sąsiedztwie pieca znajdował się – wyeksplorowany, niestety, jedynie we fragmencie – obiekt nr 4 (ryc. 4), który – na ile można w ogóle interpretować w tak niewielkim stopniu przebadany obiekt – przypominał pozostałości budynku wziemnego. Sytuowanie pieców do pieczenia w bezpośredniej bliskości domów to dość częsta praktyka znajdująca swoje analogie w okresie przedrzymskim (Poleska, Toboła 1987, ryc. 4, s. 30–32; Poleska, Toboła 1988, s. 123). Zabudowania Obiekt 8/2009 Także w tym przypadku zadokumentowane zostały jedynie profile, a wypełnisko wyeksplorowano częściowo (ryc. 9). Długość obiektu, czytelna na profilu NW (ryc. 9.1), wynosiła ok. 11,7 m, a na profilu SE (ryc. 9.2) ok. 11,8 m. W obrębie wypełniska widocznych jest także kilka wyraźnych przegłębień, jednak ich układ różni się na obu profilach. Na profilu SE uwidoczniły się trzy przegłębienia. Pierwsze z nich, licząc od północnego wschodu, ma zarys stosunkowo łagodnej niecki z wyraźniejszym zagłębieniem w dnie, mogącym świadczyć o obecności słupa. Maksymalna głębokość niecki wynosi ok. 130 cm. Następnie obiekt nieco się wypłyca do głębokości ok. 90 cm. Płytszy odcinek ma długość ok. 155 cm. Za nim widoczne jest kolejne, wyraźne zagłębienie o średnicy ok. 35 cm i głębokości ok. 155 cm stanowiące czytelną pozostałość po słupie. Wypełnisko ponownie wypłyca się na odcinku ok. 380 cm. Minimalna głębokość obiektu na tym odcinku wynosi ok. 65 cm. Ostatnie, najbardziej na SE wysunięte zagłębienie ma zbliżony do prostokąta zarys, maksymalną głębokość metra i szerokość 140 cm. Zagłębienia czytelne na profilu NW niezupełnie odpowiadają tym widocznym na profilu przeciwległym. Pierwsze z nich (także rozpoczynając od strony NE) miało zarys zbliżony do prostokąta, głębokość ok. 135 cm i szerokość ok. 175 cm. Sądząc po położeniu i głębokości, zagłębienie to jest tożsame z widocznym na przeciwległym profilu. Następnie pojawia się nieregularne wypłycenie o długości ok. 165 cm i minimalnej głębokości ok. 65 cm. Dalej zaobserwowano bardzo duże zagłębienie o trapezowatym zarysie w profilu, maksymalnej głębokości 130 cm i maksymalnej szerokości ok. 240 cm. Nie 172 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 9. Bytomin (Bytnik), st. 6. Profile obiekt 8. 1 – profil północno-zachodni; 2 – profil południowo-wschodni (fot. M. Diakowski) Fig. 9. Bytomin (Bytnik), site 6. Section of feature 8. 1 – NW section; 2 – SE section (photograph M. Diakowski) Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 173 występuje ono na przeciwległym profilu, gdzie w tym miejscu znajduje się dół posłupowy i prawie czterometrowa płycizna. Ostatni odcinek o długości ok. 550 cm, to wypłycenie o nieregularnym dnie i maksymalnej głębokości 80 cm, a minimalnej 25 cm. We wschodniej części obiektu nr 8 znalazło się także rozwleczone palenisko, potraktowane początkowo jako osobny obiekt i oznaczone numerem 12. W rzucie miało zarys nerkowaty i wymiary 180×150 cm. W przekroju było nieckowate, o płaskim dnie i głębokości 80 cm. W wypełnisku zalegały dużych rozmiarów fragmenty polepy konstrukcyjnej i fragmenty węgli drzewnych. Nietypowa struktura obiektu nr 8 oraz niedostatek danych, spowodowany ciężkimi warunkami podczas eksploracji, nastręczają znacznych trudności interpretacyjnych. Początkowo określono jego funkcję jako mieszkalną. Byłby w takim ujęciu wyjątkowo dużym budynkiem zagłębionym w ziemię, wyposażonym w piwniczki i palenisko. Jego konstrukcja wspierałaby się na słupach, z których jeden udało się uchwycić na profilu. Czy jednak można zakładać istnienie budynku wziemnego o długości niemal 12 m? Długość największych znalezisk tego typu, datowanych na młodszy okresu przedrzymski i wpływów rzymskich, nie przekracza 9 m (Dąbrowski 1958, s. 7–23; Domański 2010, s. 157–158; Michałowski 2011, s. 87–170; Woźniak 1990, s. 73–77; Poleska, Toboła 1987, s. 8–53 i 117; Poleska, Toboła 1988, s. 121–123; Poleska 2006a, ryc. 27), a zazwyczaj jest dużo mniejsza. Nawet jeśliby założyć, że profile nie zostały poprowadzone dokładnie po dłuższej osi budynku, lecz biegną skosem, ich długość i tak wydaje się trudna do przyjęcia. Przeciw potraktowaniu tego obiektu jako jednej dużej struktury przemawia także charakter materiału ceramicznego, który wprawdzie nie został wydobyty z całego wypełniska, ale daje pewne pojęcie o chronologii poszczególnych stref. Koncentracje materiału z okresu przedrzymskiego znalazły się w okolicy widocznego na południowo-wschodnim profilu słupa, a także w strefie przecięcia ob. 8 z młodszym stratygraficznie ob. 7, którego strop został w ten sposób zniszczony, i który jest najprawdopodobniej reliktem osadnictwa ludności kultury pucharów lejowatych. Oprócz ceramiki, z tego rejonu wydobyta została także duża ilość polepy z wyraźnymi odciskami drewna pochodzącego, jak się wydaje, z narożnika jakiejś konstrukcji. W środkowej części obiektu, na wysokości widocznego na profilu rozległego wypłycenia, obserwuje się znaczną przewagę ceramiki kultury pucharów lejkowatych. Z osadnictwem z tego okresu związane jest też głębokie palenisko oznaczone jako obiekt 12 i znajdujące się w północno-wschodniej części obiektu. Na strukturę opisaną jako obiekt 8 składa się w rzeczywistości kilka tworów. Z okresem przedrzymskim związany był przynajmniej jeden obiekt wziemny, jednak na podstawie istniejącej dokumentacji trudno pokusić się nie tylko o określenie jego funkcji, ale także dokładnych rozmiarów. W obiekcie nr 8, w części, gdzie odkryto liczne fragmenty ceramiki datowanej na okres przedrzymski, odnaleziono również fragment narzędzia kościanego, które na podstawie cech morfometrycznych zostało sklasyfikowane jako szydło (ryc. 10.1). Badania mikroskopowe przy użyciu mikroskopu metalograficznego Nikon Eclipse LV100 (50–500×) umożliwiły rozpoznanie śladów technologicznych (ryc. 10.2), które powstają podczas skrobania metalowym nożem (materiał eksperymentalny – ryc. 174 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 10. Bytomin (Bytnik), st. 6. Narzędzie kościane: 1 – rysunek; 2 – ślady po skrobaniu metalowym nożem na powierzchni artefaktu; 3 – ślady po skrobaniu metalowym nożem na powierzchni narzędzia eksperymentalnego; 4−6 – mikroślady użytkowania najprawdopodobniej powstałe podczas plecenia w wełnie (rys. N. Lenkow; fot. M. Diakowski) Fig. 10. Bytomin (Bytnik), site 6. Bone tools: 1 – drawing; 2 – traces of scraping with a metal knife identified on the original artefact; 3 – traces of scraping with a metal knife on the surface of an experimental tool; 4–6 – micro traces of use-wear, probably from processing wool (drawing N. Lenkow; photograph M. Diakowski) 10.3; Greenfield 1999; Cristiani i Alhaique 2005). Dzięki temu można stwierdzić, że zabytek ten na pewno nie pochodzi z okresu neolitu. Morfologia, układ i rozprzestrzenienie śladów liniowych a także wyświecenie powierzchni narzędzia wskazują, że najprawdopodobniej używano go do plecenia w wełnie (ryc. 10.4–10.6). Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 175 Obiekt 1/2010 W rzucie z góry zarys obiektu jest nieregularny, zbliżony do prostokąta o wymiarach 4,7×4 m. W przekroju nieckowaty o prostokątnym dnie i głębokości do 80 cm (ryc. 11). W części północno-zachodniej został przecięty przez młodszy stratygraficzne, ale także datowany na młodszy okres przedrzymski obiekt 2. Wypełnisko składało się Ryc. 11. Bytomin (Bytnik), st. 6. Obiekt 1/2010: 1 – brunatne piaski, 2 – jasnobrunatne piaski, 3 – ciemnobrunatne piaski (rys. M. Diakowski) Fig. 11. Bytomin (Bytnik), site 6. Feature 1/2010: 1 – brown sand; 2 – light brown sand; 3 – dark brown sand (drawing M. Diakowski) 176 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 12. Bytomin (Bytnik), st. 6. Obiekt 1/2010. Wybór ceramiki (rys. Ł. Mikocik) Fig. 12. Bytomin (Bytnik), site 6. Feature 1/2010. Selected pottery (drawing Ł. Mikocik) Ryc. 13. Bytomin (Bytnik), st. 6. Obiekt 1/2010. Kość ze śladami obróbki rzeźnej, pow. 10,3× (fot. M. Diakowski) Fig. 13. Bytomin (Bytnik), site 6. Feature 1/2010. Bone with traces of butchering, magnified ×1.3 (photograph M. Diakowski) z dwóch warstw. Pierwsza, o największej miąższości, to jasnobrunatne piaski. Poniżej zalegała druga warstwa ciemnobrunatnych piasków. Oprócz fragmentów ceramiki (ryc. 12) w wypełnisku znalazły się kości zwierzęce ze śladami obróbki rzeźnej (ryc. 13) oraz, w południowo-wschodniej części domu, skupisko muszli małży rzecznych (ryc. 14). W części północnej stosunkowo regularny zarys budynku zniekształca się, a wypełnisko w tym miejscu wypłyca. Być może to tam znajdowało się wejście do domu, do Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 177 Ryc. 14. Bytomin (Bytnik), st. 6. Muszle małży z obiektu 1/2010 (fot. M. Diakowski) Fig. 14. Bytomin (Bytnik), site 6. Mollusc shells from feature 1/2010 (photograph M. Diakowski) którego prowadził zagłębiony korytarzyk. Nieregularność może zostać także zinterpretowana jako przedsionek właściwego domostwa. W zachodniej części budynku wypełnisko jest wyraźnie głębsze – do 80 cm głębokości – podczas gdy na pozostałym obszarze jego głębokość waha się od 35 do 45 cm. Może to świadczyć o istnieniu płytkiej piwniczki lub wydzielonej strefy funkcjonalnej. W wypełnisku obiektu nie znaleziono śladów po słupach, choć być może konstrukcyjnie związane z budynkiem były słupy, które pozostawiły po sobie ślady oznaczone jako obiekty 3 i 8 (ryc. 5). Dołki posłupowe nie tworzą jednak żadnej regularnej struktury, toteż trudno wyrokować o ich funkcji. W obrębie budynku nie znaleziono śladów po palenisku. Wyżej opisany budynek stanowi dość przeciętny przykład budownictwa młodszego okresu przedrzymskiego zarówno jeśli chodzi o zarys, powierzchnię, jaki głębokość. Także brak paleniska to stosunkowo częste zjawisko. Pozostałości podobnych budynków znajdowane są na współczesnych mu osadach kultury przeworskiej, grupy gubińskiej kultury jastorfskiej, grupy tynieckiej oraz we wschodniej strefie kultury lateńskiej (Michałowski 2011, s. 90; Dąbrowski 1958, s. 11–12 i 21; Domański 2010, s. 157–168; Meduna 1980, s. 49–50). Obiekt 10/2010 W rzucie miał zarys zbliżony do prostokąta o lekko wypukłych krótszych bokach i falistych bokach dłuższych. Jego wymiary to ok. 3,4×2–2,6 m. W przekroju nieregularny, 178 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Ryc. 15. Bytomin (Bytnik), st. 6. Obiekt 10/2010: 1 – ciemnobrunatne piaski; 2 – ciemnobeżowe piaski; 3 – szaro czarne piaski z domieszką polepy i węgli drzewnych; 4 – brunatne piaski; 5 – spiaszczona polepa z dużymi fragmentami polepy; 6 – przemieszane jasnobrunatne i żółte piaski (rys. M. Diakowski) Fig. 15. Bytomin (Bytnik), site 6. Feature 10/2010: 1 – dark brown sand; 2 – dark beige sand; 3 – grey-black sand with daub and charcoal; 4 – brown sand; 5 – crumbled daub containing larger fragments; 6 – light brown and yellow sand (drawing M. Diakowski) o głębokości dochodzącej do 1,2 m (ryc. 15). Wypełnisko obiektu jest niejednorodne. Najmłodszą warstwę stanowiła zalegająca tylko w północno-zachodniej części obiektu warstwa ciemnobrunatnej próchnicy, pod którą znalazła się kolejna warstwa w kolorze jasnobeżowym. Niżej, w tej samej części obiektu pojawił się szaroczarny sedyment Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 179 Ryc. 16. Bytomin (Bytnik), st. 6. Obiekt 10/2010. 1–6 – wybór ceramiki (rys. Ł. Mikocik) Fig. 16. Bytomin (Bytnik), site 6. Feature 10/2010. 1–6 – selected pottery (drawing Ł. Mikocik) z fragmentami polepy, stanowiący najprawdopodobniej pozostałość paleniska. Kolejna w stratygrafii była zajmująca największą część wypełniska obiektu brunatna próchnica. W części północno-wschodniej znajdowała się pod opisanymi wcześniej warstwami, w pozostałej części zalegała najwyżej. Pod nią w południowej części obiektu znów pojawiła się szaroczarna, przepalona próchnica z polepą, poniżej której w ok. 50-centymetrowym przegłębieniu zalegała przemieszana z piaskiem polepa. Na samym dnie przegłębienia znalazła się ponownie spalenizna z polepą. 180 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz W wypełnisku obiektu odnaleziono prawie 900 fragmentów ceramiki (ryc. 16) w tym kubek gliniany (ryc. 16.1), przęśliki (ryc. 16.2), prawdopodobnie fragmenty szpulek glinianych (ryc. 17.1 i 17.2) i fragment naczynia do warzenia soli (ryc. 17.3), prawie pięćset fragmentów kości i zębów, kilkadziesiąt kości ze śladami obróbki rzeźnej oraz rybie ości i łuski. Dodatkowo odnaleziono kilkanaście artefaktów krzemiennych. Wiele zabytków ruchomych, w tym krzemienie i spora część ceramiki pochodzi z okresu neolitu (kultura pucharów lejowatych). Należy zatem przyjąć, że obiekt był przynajmniej dwufazowy. Neolityczną metrykę ma z pewnością znajdujące się w południowo-wschodniej części obiektu wspomniane już przegłębienie wypełnione polepą ze śladami spalenizny. Świadczy o tym ceramika znaleziona w dolnej warstwie pomiędzy bryłami polepy. Materiał tego typu pochodził z podobnych warstw w części północno-zachodniej. W środkowej części obiektu znalazło się natomiast niewiele ceramiki neolitycznej. Obiekt datowany na młodszy okres przedrzymski zniszczyłby zatem pozostałości konstrukcji neolitycznej, której pozostałości w postaci warstw polepy i spalenizny zachowały się w częściach północno-zachodniej i południowo-wschodniej. W części północno-zachodniej z neolitu pochodziłyby także warstwy zalegające powyżej. Obiekt przedrzymski byłby zatem zagłębioną w ziemię konstrukcją o wymiarach ok. 210×200 cm, najprawdopodobniej niewielkim budynkiem gospodarczym. Duża liczba kości zwierzęcych ze śladami obróbki rzeźnej świadczy o wykorzystywaniu go do przygotowania mięsa do spożycia, choć możliwe też, że w ostatniej fazie swojego funkcjonowania jama Ryc. 17. Bytomin (Bytnik), st. 6. Obiekt 10/2010. Wybór ceramiki. 1 i 2 – fragmenty szpulek; 3 – fragment naczynia do warzenia soli (fot. M. Diakowski) Fig. 17. Bytomin (Bytnik), site 6. Feature 10/2010. Selected pottery. 1 and 2 – spool fragments; 3 – fragment of a vessel used for boiling brine (photograph M. Diakowski) Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 181 posłużyła jako śmietnisko. Najmłodsza warstwa ciemnobrunatnej próchnicy, zalegająca najwyżej w północno-zachodniej części obiektu to humus. PODSUMOWANIE Na podstawie dotychczas opracowanych materiałów wnioskujemy, że osada z młodszego okresu przedrzymskiego ze stanowiska Bytomin (Bytnik) 6 jest dość typowym przykładem ówczesnego założenia z terenu środkowego Nadodrza. Zarówno jej lokalizacja na terasie nadzalewowej dawnego koryta Odry, dostępność, rodzaj znajdowanych na stanowisku obiektów, jak i charakter ich wypełnisk odpowiadają ogólnym cechom stanowisk grupy gubińskiej kultury jastorfskiej wydzielonej przez G. Domańskiego (1975, s. 54–58; Domański 2010, s. 157–168 ). Taką przynależność kulturową dodatkowo potwierdzałaby obecność ciałopalnych pochówków popielnicowych z wyposażeniem charakterystycznym dla tego ugrupowania na położonym kilkaset metrów od osady cmentarzysku. Nie natrafiono, jak dotąd, na ślady innych zabudowań, niż stosunkowo niewielkie budynki zagłębione w ziemię, ani na dające się w jednoznaczny sposób zinterpretować pozostałości obiektów gospodarczych. Badania nie miały, niestety, charakteru szerokopowierzchniowego, dlatego nie jest – jak dotąd – możliwe ustalenie stratygrafii poziomej ani rozplanowania przestrzennego osady przedrzymskiej. Dodatkowo utrudnia to brak zabytków metalowych umożliwiających precyzyjne datowanie. Wydaje się, że osadnictwo z tego okresu koncentrowało się bliżej zachodniej części stanowiska, podczas gdy w miarę przesuwania się na wschód zwiększa się liczba znalezisk kultury pucharów lejowatych. W zachodniej części osady pojawiła się ponadto ceramika łużycka. Więcej informacji na temat podstaw gospodarczych funkcjonowania społeczności zamieszkującej niegdyś osadę w Bytominie pojawi się z pewnością po zakończeniu trwających właśnie opracowań analiz przyrodniczych i fizykochemicznych próbek pobranych ze stanowiska w sezonie 2011. LITERATURA Błażejewski A., Diakowski M., Kuźbik R. 2010. Badania wykopaliskowe na stanowisku Bytomin 9 i 102 w związku z inwestycją „Gazociąg W/C KGZ Kościan – KGHM Polkowice/Żukowice oraz kabel światłowodowy”, Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (maszynopis). Brumlich M. 2010. Eisenverhüttung und -verarbeitung in der vorrömischen Eisenzeit. Funde von der Hochfläche des Teltow, (w:) M. Meyer (red.), Haus – Gehöft – Weiler – Dorf. Siedlungen der Vorrömischen Eisenzeit im Nördlichen Mitteleuropa. Berliner Archäologische Forschungen, Rahden/Westfalen, s. 61–84. Cristiani E., Alhaique F. 2005. Flint vs. Metal: the manufacture of bone tools at the Eneolithic site of Conelle di Arcevia (Central Italy), (w:) H. Luik (red.), Froom Hooves to Horns, from Mollusc to Mammoth. Manufacture and Use of Bone Artefacts from Prehistoric Times to the Present. Proceedings of the 4th Meeting of the ICAZ Worked Bone Research Group at Tallin, 26th–31st of August 2003, Tallinn, s. 397–403. Dąbrowska T. 1988. Wczesne fazy kultury przeworskiej – chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa. 182 Artur Błażejewski, Marcin Diakowski, Joanna Markiewicz Dąbrowski K. 1958. Osadnictwo z okresów późnolateńskiego i rzymskiego na stanowisku 1 w Piwonicach, pow. Kalisz, Materiały Starożytne, t. 4, s. 7–90. Domański G. 1975. Studia z dziejów środkowego Nadodrza III-I w. p.n.e., Wrocław, Ossolineum. Domański G. 1983. Związki środkowego Nadodrza z nadłabskim kręgiem kulturowym w okresie lateńskim i wpływów rzymskich, Przegląd Archeologiczny, t. 31, s. 197–208. Domański G. 2010. Siedlungen der Gubener Gruppe, (w:) M. Meyer (red.), Haus – Gehöft – Weiler – Dorf. Siedlungen der Vorrömischen Eisenzeit im Nördlichen Mitteleuropa. Berliner Archäologische Forschungen, Rahden/Westfalen, s. 157–168. Greenfield H. J. 1999. he Origins of Metallurgy: Distinguishing Stone from Metal Cut-marks on Bones from Archaeological Sites, Journal of Archaeological Science, t. 26, s. 797–808. Madera P. 2000. Starożytne hutnictwo żelaza na Śląsku, Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego (maszynopis pracy doktorskiej). Madera P. 2002. Ślady starożytnego hutnictwa żelaza na Śląsku w ujęciu chronologiczno-przestrzennym, (w:) S. Orzechowski (red.), Hutnictwo świętokrzyskie oraz inne centra i ośrodki starożytnej metalurgii żelaza na ziemiach polskich, Kielce, Świętokrrzyskie Stowarzyszenie Dziedzictwa Kulturowego, s. 61–77. Madera P. 2011. Ślady hutnictwa żelaza na obszarze grupy gubińskiej kultury jastorfskiej, (w:) G. Domański (red.), Nadodrze w starożytności. Konferencja Grabice, 23–30 czerwca 2004 roku, Zielona Góra: Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, s. 45–60. Meduna J. 1980. Die latènezeitlichen Siedlungen in Mähren, Brno, Československa Akademie Věd. Michałowski A. 2011. Budownictwo kultury przeworskiej, Poznań, Wydawnictwo Poznańskie. Poleska P. 2006a. Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim, Kraków (Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie, t. 2). Poleska P. 2006b, Celtycki mikroregion osadniczy w rejonie podkrakowskim: katalog, tablice [wydawnictwo zwarte na CD-ROM], Kraków, (Biblioteka Muzeum Archeologicznego w Krakowie, tom 2). Poleska P., Toboła G. 1987. Osada grupy tynieckiej kultury lateńskiej na stan. 41 w Nowej HucieKrzesławicach (Część I. Katalog materiałów), Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 11, Kraków, s. 8–119. Poleska P., Toboła G. 1988. Osada grupy tynieckiej kultury lateńskiej na stan. 41 w Nowej Hucie-Krzesławicach (Część II. Analiza materiałów), Materiały Archeologiczne Nowej Huty, t. 12, Kraków, s. 89–130. Seyer H. 1982. Siedlung und archäologische Kultur der Germanen in Havel-Spree-Gebiet in den Jahrhunderten von Beginn u.Z., Berlin. Woźniak Z. 1990. Osada grupy tynieckiej w Podłężu, woj. krakowskie, Kraków-Wrocław, Ossolineum. PRELIMINARY RESULTS FROM THE INVESTIGATION OF THE YOUNGER PRE-ROMAN PERIOD SETTLEMENT AT BYTOMIN (BYTNIK) SITE 6, GŁOGÓW COMMUNE. Summary he article reports on the results of two seasons of excavation (2009 and 2010) on a settlement from the Pre-Roman Period identified at Bytomin (Bytnik), site 6. he material recovered during season 2011 is currently undergoing post excavation analysis. Site 6 is a fairly typical example of a settlement known in the Gubin Group, a sub-unit of the Jastorf Culture, and belongs to its southern Głogów-Nowa Sól concentration. he location of the settlement, the resources available in its catchment area, buildings, the fill of archaeological features, and small finds are all part of a set that is characteristic for the Gubin Group. his interpretation is substantiated by five burials attributable to the Gubin Group discovered on a burial site lying a few hundred metres away. Wstępne wyniki badań osady z młodszego okresu przedrzymskiego na stanowisku Bytomin... 183 At least ten archaeological features were dated to the Younger Pre-Roman Period. hey included the remains of sunken buildings (feature 1/2010) and (features 8/2009? and 10/2010?), ovens (features 1/2009, 19/2009, 22/2009 and 23/2009), as well as some pits associated with economic activity. Some of these features were multi-phase and contained materials datable to the Younger Pre-Roman Period as well as to the Neolithic (Funnel Beaker Culture). his situation, which hindered correct dating, also posed problems for the interpretation of the form and function of features from the Younger-Pre-Roman Period. In addition to a large pottery series, there is a very modest number of fragmented, not easily interpreted, metal objects (of which the best preserved is a sickle knife), a great many human bone remains, tools made of bone, pottery (spindlewhorls), stone (whetstone), and many fragments of daub with impressions of timber structures. A more noteworthy find, which was in the fill of a sunken building, is a concentration of shells of freshwater molluscs, apparently an element of the diet of the inhabitants of the settlement. In the absence of chronologically diagnostic metal finds, the chronology of the settlement was determined based on the ceramic finds as phase A2 of the Younger Pre-Roman Period, which coincides with phase III of the Gubin Group as characterised by G. Domański. his is also the dating of the burials in the burial site associated with the settlement. Artur Błażejewski Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Szewska 48, 50–139 Wrocław artur.blazejewski@gmail.com Marcin Diakowski Stacjonarne Studia Doktoranckie Nauk o Kulturze ul. Szewska 48, 50–139 Wrocław m.diakowski@gmail.com Joanna Markiewicz Stacjonarne Studia Doktoranckie Nauk o Kulturze ul. Szewska 48, 50–139 Wrocław cisha@o2.pl