RADA NAUKOWA Karin Friedrich (Aberdeen), Stefan Hartmann (Berlin), Bernhart Jähnig (Berlin), Jarosław Kłaczkow (Toruń), Małgorzata Kurzyńska (Grudziądz), Ryszard Sudziński (Toruń), Peter Wörster (Marburg), Paul Zalewski (Frankfurt/Oder), Mariusz Żebrowski (Grudziądz) REDAKCJA Wiesław Sieradzan (Toruń) – redaktor naczelny, Anna Wajler (Grudziądz) – sekretarz, Wioletta Pacuszka (Grudziądz), Dawid Schoenwald (Grudziądz), Dariusz Poliński (Toruń) – redaktor tematyczny działu „Archeologia”, Waldemar Rozynkowski (Toruń)– redaktor tematyczny działu „Historia” RECENZENCI STALI prof. dr hab. Wiesław Długokęcki (Uniwersytet Gdański), prof. dr hab. Janusz Małłek (Toruń), dr Renata Skowrońska (Würzburg), prof. dr hab. Tadeusz Stegner (Uniwersytet Gdański), Ks. prof. dr hab. Jan Walkusz (Katolicki Uniwersytet Lubelski), dr hab. Marcin Wiewióra (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) Opracowanie redakcyjne Izabela Kabacińska Na okładce Gustav Breuning, Widok na Grudziądz od strony południowej. Ze zbiorów Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu) Articles appearing in „Rocznik Grudziądzki” are abstracted and indexed in he Central European Journal of Social Sciences and Humanities (CEJSH), Index Copernicus and POLON-index Wydano na zlecenie i z funduszy Wydziału Kultury, Sportu i Promocji Urzędu Miejskiego w Grudziądzu Adres Redakcji Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu, ul. Wodna 3/5 86–300 Grudziądz Printedt in Poland ISSN 0080-3464 Przygotowanie do druku Studio KROPKA dtp – Piotr Kabaciński Druk Wąbrzeskie Zakłady Graiczne ul. Mickiewicza 15, 87–200 Wąbrzeźno tel./fax (56) 688 15 51 SPIS TREŚCI A R T Y K U ŁY Andrzej Gackowsk i Osadnictwo ludności kultury amfor kulistych na obszarze Wysoczyzny Świeckiej. Studium geograiczno-osadnicze ...................................................................................................................................... 13 Małgorzata Kurz yńsk a Najnowsze znaleziska monet rzymskich z rejonu Grudziądza ........................................................... 41 Piotr Bireck i Z dziejów architektury ewangelickiej w Grudziądzu .............................................................................. 49 I zabela Fijałkowsk a Grudziądzkie kamienice. Wybrane zagadnienia ....................................................................................... 75 Dawid Schoenwald Plany architektoniczne zespołu poklasztornego benedyktynek w Grudziądzu z lat 1836– –1839 ......................................................................................................................................................................... 99 Aneta Niewęgłowsk a Średnie szkolnictwo żeńskie w dziewiętnastowiecznym Grudziądzu .............................................. 111 Tomasz Krzemińsk i Problem prostytucji w międzywojennym Grudziądzu ........................................................................... 129 Paweł Nastrożny Paraia pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Grudziądzu – historia powstania (1981– –1987) ........................................................................................................................................................................ 143 M AT E R I A ŁY I M I S C E L L A N E A K amil Adamczak , Aldona Garbacz-Klempk a, Łuk asz Kowalsk i Miedziana siekiera z Białego Boru, gm. Grudziądz w świetle nowych analiz .............................. 169 Wojciech Brillowsk i, Dorota Sakowicz Lampki antyczne w zbiorach Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu ................... 179 Łuk asz Włodarsk i Katolicy w paraii św. Mikołaja Biskupa w Grudziądzu w latach 1775–1914. Elementy analizy demograicznej .............................................................................................................................................. 197 Dawid Schoenwald Pierwsza lokalizacja Muzeum w Grudziądzu w świetle źródeł archiwalnych ............................... 205 Marcin Przegiętk a Gardeja. Dworzec na granicy Polski i Niemiec w dwudziestoleciu międzywojennym ............. 211 LU D Z I E M I A S TA I R E G I O N U Teresa Tylick a Malarz Gustav Breuning. Addenda ............................................................................................................... 223 Krz ysztof Polesiak Działalność Arnolda Kriedte w grudziądzkim Deutsche Schulverein in Polen ............................ 231 R E C E N Z J E I S P R AW O Z DA N I A R a d o s ł aw K r a j n i a k , Duchowieństwo kapituły katedralnej w Chełmży do 1466 roku. Studium prozopograiczne, Toruń 2013 (Wi e s ł aw S i e ra d z a n ) ............................................................ 251 Sprawozdanie z konferencji „Młodzież a Kościół w Polsce po II wojnie światowej”. Górsk, 11 czerwca 2015 r. (Wi to l d K o n o p k a ) .................................................................................................... 256 Sprawozdanie z działalności Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu w roku 2014 (M a r i a n We s o ł ows k i ) .................................................................................................................................... 259 Sprawozdanie Koła Miłośników Dziejów Grudziądza za lata 2014–2015 (J a n u s z H i n z, Ta d e u s z R a u c h f l e i s z ) ................................................................................................................................... 282 BIBLIOGRAFIA Bibliograia grudziądzka za rok 2013 (K at a r z y n a Fu r m a ń s k a ) ................................................... 291 Bibliograia grudziądzka za rok 2014 (K at a r z y n a Fu r m a ń s k a ) ................................................... 322 INHALTSVERZEICHNIS ARTIKEL Andrzej Gackowsk i Die Siedlung der Bevölkerung der Kugelamphoren-Kultur im Gebiet Schwetzer Höhe. Siedlung-und geographisches Studium ............................................................................................................... 13 Małgorzata Kurz yńsk a Neue Funde römische Münzen aus Graudenz .......................................................................................... 41 Piotr Bireck i Zur Geschichte der evangelischen Architektur in Graudenz............................................................... 49 I zabela Fijałkowsk a Die Graudenzer Häuser. Ausgewählte Probleme...................................................................................... 75 Dawid Schoenwald Die architektonische Pläne des ehemaligen Klosters von Benedikterinnen in Graudenz aus den Jahren 1836–1839 ....................................................................................................................................... 99 Aneta Niewęgłowsk a Zur Forschungen des Schulwesens für Mädchen in Graudenz im 19. Jahrhundert.................. 111 Tomasz Krzemińsk i Die Prostitution in Graudenz während der Zwischenkriegszeit ........................................................ 129 Paweł Nastrożny Hl. Stanislaus (Bischopf und Martyrer) Pfarre in – die Geschichte der Entstehung (1981– –1987) ........................................................................................................................................................................ 143 M AT E R I A L I E N U N D M I S Z E L L E N K amil Adamczak , Aldona Garbacz-Klempk a, Łuk asz Kowalsk i Das Kupferbeil von Biały Bór, Gemeinde Grudziądz, im Lichte der neuen Analyse .................. 169 Wojciech Brillowsk i, Dorota Sakowicz Das Antiklämpchen in der Sammlung des Museums von ks. Dr Władysław Łęga in Graudenz ............................................................................................................................................................................ 179 Łuk asz Włodarsk i Die Katholiken der Pharre von St. Bischof Nikolaus in Graudenz in den Jahren 1775–1914. Eine demographische Analyse......................................................................................................................... 197 Dawid Schoenwald Die erste Lokalisierung des Museums in Graudenz im Lichte neuer Archivalien ...................... 205 Marcin Przegiętk a Gardeja (Garnsee). Der Bahnhof an der deutsch-polnischen Grenze in der Zwischenkriegszeit 211 M E N S C H E N D E R S TA D T U N D D E R R E G I O N Teresa Tylick a Der Kunstmaler Gustav Breuning. Addenda.............................................................................................. 223 Krz ysztof Polesiak Die Tätigkeit von Arnold Kriedte im Deutsche Schulverein in Polen in Graudenz .................... 231 BERICHTE UND REZENSIONEN R adosław Krajniak Duchowieństwo kapituły katedralnej w Chełmży do 1466 roku. Studium prozopograiczne, Toruń 2013 (Wi e s ł aw S i e ra d z a n ) ............................................................................................................. 251 Der Bericht aus der Tagung „Jugend und Kirche in Polen nach dem Zweiten Weltkrieg”. Górsk, 11 czerwca 2015 r. (Wi to l d K o n o p k a ) ...................................................................................... 256 Der Tätigkeitsbericht des Museums von ks. dr Władysław Łęga in Graudenz im Jahre 2014 (M a r i a n We s o ł ows k i ) .................................................................................................................................... 259 Der Tätigkeitsbericht des Liebhaberskreises desr Stadt Graudenz in den Jahren 2014–2015 (J a n u s z H i n z , Ta d e u s z R a u c h f l e i s z ) .................................................................................................. 282 BIBLIOGRAPHIE Graudenzer Bibliographie 2013 (K at a r z y n a Fu r m a ń s k a ) .............................................................. 291 Graudenzer Bibliographie 2014 (K at a r z y n a Fu r m a ń s k a ) .............................................................. 322 TABLE OF CONTENTS ARTICLES Andrzej Gackowsk i The settlement of the people of the globular amphora culture in Świecie Upland. A geographical and settlement study ...................................................................................................................... 13 Małgorzata Kurz yńsk a The newest discoveries of Roman coins in Grudziądz region ............................................................ 41 Piotr Bireck i Studies in the history of the Protestant architecture in Grudziądz.................................................. 49 I zabela Fijałkowsk a The apartment houses in Grudziądz. Selected issues............................................................................ 75 Dawid Schoenwald The architectural plans of the monastery complex of Benedictine nuns in 1836–1839 ......... 99 Aneta Niewęgłowsk a Studies in the history of women’s secondary education in Grudziądz in the 19th century.. 111 Tomasz Krzemińsk i Prostitution in Grudziadz in the interwar period..................................................................................... 129 Paweł Nastrożny Saint Stanislaus Bishop and Martyr’s Parish in Grudziądz – the history of the origin (1981– –1987) ........................................................................................................................................................................ 143 M AT E R I A L S A N D M I S C E L L A N E A K amil Adamczak , Aldona Garbacz-Klempk a, Łuk asz Kowalsk i The cooper axe from Biały Bór, mun. Grudziądz in the light of new analyses............................ 169 Wojciech Brillowsk i, Dorota Sakowicz The antique lamps in the collection of Rev. Dr Władysław Łęga Museum in Grudziądz ........ 179 Łuk asz Włodarsk i The Roman Catholics of Saint Nicholas Bishop’s Parish in Grudziądz in 1775–1914. The elements of demographic analysis ....................................................................................................... 197 Dawid Schoenwald The irst location of Museum in Grudziądz ................................................................................................ 205 Marcin Przegiętk a Gardeja. The railway station on the border between Poland and Germany in the interwar period ........................................................................................................................................................................ 211 PEOPLE OF THE CITY AND REGION Teresa Tylick a Gustav Breuning, the painter. Addenda ....................................................................................................... 223 Krz ysztof Polesiak The activity of Arnold Kriedte in Grudziądz’s Deutsche Schulverein in Polen ............................ 231 REVIEWS AND REPORTS R a d o s ł aw K r a j n i a k , The clergy of cathedral chapter in Chełmża up to 1466. A prosopographical study, Toruń 2013 (Wi e s ł aw S i e ra d z a n ) ............................................................................ 251 Sprawozdanie z konferencji „Młodzież a Kościół w Polsce po II wojnie światowej”. Górsk, 11 czerwca 2015 r. (Wi to l d K o n o p k a ) .......................................................................................................... 256 The report on the activities of Rev. Dr Władysław Łęga Museum in Grudziądz in 2014 (M a r i a n We s o ł ows k i ) .................................................................................................................................... 259 Sprawozdanie Koła Miłośników Dziejów Grudziądza za lata 2014–2015 (J a n u s z H i n z , Ta d e u s z R a u c h f l e i s z ) ................................................................................................................................... 282 BIBLIOGRAPHY Grudziądz’s bibliography for 2013 (K at a r z y n a Fu r m a ń s k a ) ........................................................ 291 Grudziądz’s bibliography for 2014 (K at a r z y n a Fu r m a ń s k a ) ........................................................ 322 ROCZNIK GRUDZIĄDZKI XXIII/2015 K amil Adamczak*, Aldona Garbacz-Klempk a**, Łuk asz Kowalsk i* * I nst ytut Archeologii UMK w Toruniu, ** AGH im. S. Staszica w K rakowie, Wydział Odlewnict wa, Centrum Badań i Nawarstwień H istor ycznych MIEDZIANA SIEKIERA Z BIAŁEGO BORU, GM. GRUDZIĄDZ W ŚWIETLE NOWYCH ANALIZ THE COOPER AXE FROM BIAŁY BÓR, MUN. GRUDZIĄDZ IN THE LIGHT OF NEW ANALYSES ABSTRACT In the archaeological collection of the Museum in Grudziądz there is the cooper axe (inventory no. MG/A/158, previously no. 3407, ig. 1), of the Neolitic chronology. This is one of the oldest metal artifacts items from Lower Vistula Valley and Grudziądz Basin. The axe relic was discovered in 1896 in Weißhof, Kr. Graudenz (Białydwór, dis. Grudziądz), as an isolated artifact. We do not know whether the axe was a part of a hoard a treasure, or an element of burial equipment, or whether it was abandoned or deposited in some settlement in the Neolitic. We may assume that this isolated artifact was taken out of primary archaeological context that remains obscure to us. As a result the scientiic value of the discovery was reduced to information on the circumstances of the discovery and morphological and technological features of item the axe. These data have not been fully exhausted yet. The presented article is supposed to organize and verify the information on the axe from Biały Bór, and, most importantly, entend the scope of existing indings in order to include the newest metallurgical analyses, covering the analysis of elemental composition and macrostructure. nnn 169 Kamil Adamczak, Aldona Garbacz-Klempka, Łukasz Kowalski WSTĘP W zbiorach archeologicznych Muzeum w Grudziądzu znajduje się siekiera miedziana, wydatowana na epokę neolitu (il. 1)1. Jest to jeden z najstarszych przedmiotów metalowych z Doliny Dolnej Wisły i Kotliny Grudziądzkiej. Zabytek odkryto w 1896 r. w miejscowości Weißhof, Kr. Graudenz (Białydwór, pow. Grudziądz), jako tzw. znalezisko luźne. Nie wiemy zatem czy siekiera wchodziła w skład większego zespołu gromadnego – tzw. skarbu, była elementem wyposażenia grobowego, czy została porzucona lub zdeponowana na osadzie w młodszej epoce kamienia. Możemy przypuszczać, że to odosobnione znalezisko z XIX w. jest rezultatem „wyrwania” przedmiotu z pierwotnego, nieokreślonego kontekstu zalegania. W związku z takimi okolicznościami odkrycia wartość poznawcza zabytku jest ograniczona do informacji o ogólnym miejscu odkrycia oraz do cech morfologicznych i technologicznych samego przedmiotu. Ten zasób informacji nie został do tej pory wyczerpany w możliwie pełnym zakresie. Il. 1. Biał Bór, gm. Grudziądz. Siekiera. Fot. Ł. Kowalski Źródło: zbiory archeologiczne Muzeum w Grudziądzu. Nr inw. MG/A/158, dawniej nr inw.: 3407; G. Kossinna, Meine Reise nach West- und Ostpreussen und meine Berufung zu Generalfeldmarschall von Hindenburg im August 1915, Mannus, Abt. 9: 1919, Bd. 3/4, s. 152; J. Kostrzewski, Z badań nad osadnictwem wczesnej i środkowej epoki bronzowej na ziemiach polskich, „Przegląd Archeologiczny”, t. 2, 1924, z. 2, s. 162. 1 170 Miedziana siekiera z Białego Boru, gm. Grudziądz w świetle nowych analiz Opracowanie ma na celu uporządkowanie i weryikację wiedzy o siekierze z Białego Boru, a przede wszystkim rozszerzenie dotychczasowych ustaleń o wyniki nowych analiz metaloznawczych, obejmujących analizę składu pierwiastkowego i analizę powierzchni. MIEJSCE ODKRYCIA Miejsce odkrycia siekiery zgodnie z aktualnym nazewnictwem miejscowości i podziałów administracyjnych, znajduje się w granicach wsi Biały Bór, gm. Grudziądz, pow. grudziądzki, woj. kujawsko-pomorskie. Wieś jest położona około 7 km na południe od Grudziądza. W granicach współczesnego Białego Boru przed II wojną światową funkcjonowały dwie miejscowości: Biały Bór (do 1920 r. Weißheide) oraz Białydwór (do 1920 r. Weißhof)2. Omawianą siekierę pozyskano pod koniec XIX w. na gruntach ostatniej z wymienionych miejscowości. Taka lokalizacja miejsca odkrycia zabytku weszła do obiegu naukowego3 i była stosowana również w okresie powojennym4. Niekiedy utożsamiano ją błędnie z miejscowością Białydwór, gm. Kwidzyń5. Obecnie nie ma wątpliwości, że zabytek został odnaleziony na ziemi chełmińskiej w Kotlinie Grudziądzkiej, a nie na obszarze Pomezanii w Dolinie Kwidzyńskiej. TYPOLOGIA I CHRONOLOGIA WZGLĘDNA Gustaf Kossinna jako pierwszy opisał znalezisko, prawidłowo określając jego chronologię na młodszą epokę kamienia6. Swoją ocenę oparł na analizie porównawczej, którą dodatkowo uzupełnił wynikami pomiarów składu pierwiastkowego, wykonanych przez Adalberta Bezzenbergera7. W świetle przedstawionych danych siekiera została wykonana z surowca złożonego w 98,60% z miedzi (Cu), zanieczyszczonego 2 X. Froelich, Geschichte des Graudenzer Kreises, Bd. 1, Graudenz 1868, s. 343–344; Rys historyczny Białego Boru na stronie Zespołu Szkół w Wałdowie Szlacheckim, http://www.orsza.nazwa.pl/szkola/articles.php?article_id=41 [data pobrania: 24.03.2015]. 3 G. Kossinna, dz.cyt., s. 152; J. Kostrzewski, Z badań nad osadnictwem…, s. 162; E. Šturms, Die ältere Bronzenzeit in Ostbaltikum, Berlin–Leipzig 1936, s. 80. 4 M. Dobeš, Zu den äneolithischen Kupferlachbeilen in Mähren, Böhmen, Polen und in der DDR, [w:] Das Äneolithikum und die früheste Bronzezeit (С14 3000–2000 b.с.) in Mitteleuropa: kulturelle und chronologische Beziehungen. Acta des XIV. Internationalen Symposiums Prag–Liblice, 20.–24.10.1986: Eneolit a rana doba bronzova (C14 3000–2000 b.c.) ve středni Evropě: kulturni a chronologicke vztahy, Akta XIV. mezinarodniho sympozja Praha–Liblice, 20.–24.10.1986, „Praehistorica”, Vol. 15, 1989, s. 47. 5 A. Szpunar, Die Beile in Polen, Prähistorische Bronzefunde, Abt. 9, ̈xte und Beile, Bd. 16 (Flachbeile, Randleistenbeile, Randleistenmeißel), München 1987, s. 15. 6 G. Kossinna, dz.cyt., s. 152. 7 Tamże, s. 123. 171 Kamil Adamczak, Aldona Garbacz-Klempka, Łukasz Kowalski żelazem (Fe), antymonem (Sb) i ołowiem (Pb). Nie stwierdzono obecności cyny (Sn), co wykluczyło przedmiot z grupy wyrobów brązowych. W opinii Kossinny znalezisko należało do kategorii miedzianych płaskich siekier, które są uznawane za jeden z wyznaczników okresu eneolitu (okresu miedzi). Te ustalenia powtórzyli kilkakrotnie Józef i Bogdan Kostrzewscy, nie podając ich krytyce8. Ustalenia Kossinny zostały uszczegółowione dopiero w latach 80. XX w. W rezultacie zestawienia i analizy licznego zbioru płaskich siekier z Europy Środkowo-Wschodniej, w tym z obszaru ziem polskich, zaproponowano nowe podziały typologiczne i przedstawiono ramową chronologię dla wydzielonych grup typologicznych9. Siekiera z Białego Boru ma kształt lekko trapezowaty o wyraźnie wyodrębnionym ostrzu. Przekrój poprzeczny ma kształt wydłużonego prostokąta. W rzucie bocznym oś symetrii siekiery jest prosta. Szyja zwęża się symetrycznie w dół. Płaszczyzny brzuszna i plecowa są lekko wygięte i rozszerzają się w stronę ostrza, które ma kształt wachlarzowaty i jest symetryczne z ostro wymodelowanym przejściem do korpusu (il. 2). Siekiera jest pokryta brązową patyną. Cechy metryczne przedmiotu: długość 11 cm; szerokość 4,2 cm; waga 365 g. Il. 2. Biały Bór, gm. Grudziądz. Siekiera Źródło: rys. K. Adamczak. 8 J. Kostrzewski, Z badań nad osadnictwem…; tenże, Wytwórczość metalurgiczna w Polsce od neolitu do wczesnego okresu żelaznego, „Przegląd Archeologiczny”, t. 9, 1953; tenże, Skarby i luźne znaleziska metalowe od eneolitu do wczesnego okresu żelaza z górnego i środkowego dorzecza Wisły i górnego dorzecza Warty, „Przegląd Archeologiczny”, t. 15, 1962; B. Kostrzewski, Znaczenie Odry w pradziejach, „Przegląd Archeologiczny”, t. 8, 1949, z. 2. 9 A. Szpunar, dz.cyt.; M. Dobeš, dz.cyt. 172 Miedziana siekiera z Białego Boru, gm. Grudziądz w świetle nowych analiz Il. 3. Dystrybucja siekier typu Bytyń w wariancie A na ziemiach polskich. 1. Augustowo; 2. Beszowa; 3. Biały Bór; 4. Brześć Kujawski; 5. Bytyń; 6. Dąbrówno; 7. Długie; 8. Kamionka; 9. Kietrz; 10. Kornice; 11. Krajnik Dolny; 12. Krzelów; 13. Łuzki; 14. Pamiątkowo; 15. Przysiecz; 16. Rozpędziny; 17. Rudki; 18. Skrońsko; 19. Strzelce Opolskie; 20. Śmierdnica; 21. Tyszowce; 22. Żeńsko Źródło: oprac. Ł. Kowalski za: A. Szpunar, Die Beile in Polen, Prähistorische Bronzefunde, Abt. 9, ̈xte und Beile, Bd. 16 (Flachbeile, Randleistenbeile, Randleistenmeißel), München 1987. Andrzej Szpunar zaklasyikował omawianą siekierę (błędnie opisaną jako Białydwór, gm. Kwidzyń) do typu Bytyń w wariancie A10. Ta grupa typologiczna jest najliczniej reprezentowana pośród wytworów miedzianych na ziemiach polskich. Miejsca odkrycia płaskich siekier typu Bytyń są położone w rozproszeniu wzdłuż Odry, Warty i Wisły11 (il. 3). Przyjmuje się, że w pradziejach rzeki były osiami kontaktów międzygrupowych, m.in. dystrybucji przedmiotów metalowych12. Okazy o analogicznej formie do typu Bytyń znajdowano również w południowo-wschodniej Polsce, a liczniej A. Szpunar, dz.cyt., s. 15, tabl. 2:29. Tamże, tabl. 34:B; B. Kostrzewski, dz.cyt., s. 254, mapka VI. 12 J. Kostrzewski, Rola Wisły w czasach prehistorycznych Polski, „Przegląd Archeologiczny”, t. 5, 1933, z. 1; B. Kostrzewski, dz.cyt. 10 11 173 Kamil Adamczak, Aldona Garbacz-Klempka, Łukasz Kowalski w Rumunii i na Słowacji. Na obszarach Czech, Danii i Niemiec występują siekiery nawiązujące do wymienionego typu13. Płaskie siekiery są odnotowane w wielu regionach Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej. Są one fenomenem o zasięgu ponadregionalnym i występują w inwentarzach różnych eneolitycznych ugrupowań kulturowych. Siekiery typu Bytyń na ziemiach polskich pochodzą przede wszystkim ze znalezisk przypadkowych i jednostkowych14. Rzadko wchodziły w skład tzw. skarbów lub zalegały w wypełniskach jam (po)osadowych, zawierających naczynia ceramiczne lub inne wytwory, poddające się ściślejszym ocenom kulturowo-chronologicznym. Wielokrotnie napotykano na problemy związane z jednoznacznym określeniem kontekstu kulturowego poszczególnych znalezisk. Między innymi z tych względów chronologia względna siekier typu Bytyń mieści się w szerokich ramach czasowych – od poł. IV tys. p.n.e. do końca III tys. p.n.e. (około 3500–2300 kal. p. Chr.)15. Ściślej datowane okazy (skarby z Bytynia, Kietrza, Śmierdnicy i Rudek)16 wiążą się z klasyczną i późną fazą kultury pucharów lejkowatych i niewykluczone, że na ziemiach polskich wszystkie siekiery typu Bytyń należy wiązać właśnie z tym kontekstem kulturowym i czasowym. ANALIZY METALOZNAWCZE W ramach analiz metaloznawczych wykonano pomiary ilościowe składu pierwiastkowego siekiery i przeprowadzono obserwacje powierzchni przedmiotu pod kątem oceny makrostruktury. Badania miały na celu określenie proilu chemicznego siekiery i ustalenie techniki jej wykonania. ANALIZA SKŁADU CHEMICZNEGO Oznaczenia ilościowe składu chemicznego siekiery wykonano metodą spektrometrii luorescencji rentgenowskiej (XRF) z zastosowaniem spektrometru luorescencji rentgenowskiej z dyspersją energii SPECTRO MIDEX. Zabytek przygotowano do badań poprzez chemiczne zdjęcie powłok konserwatorskich, a następnie mechaniczne odsłonięcie nawarstwień produktów korozji. Proil chemiczny siekiery określono na podstawie 9 pomiarów. W tabeli 1 zamieszczono wyniki oznaczeń ilościowych, które zestawiono z wynikami analiz spektrograicz- M. Dobeš, dz.cyt., Abb. 2–4. Tamże, s. 15–17. 15 Tamże, s. 17. 16 Tamże; J. Wierzbicki, Wielka kolonizacja. Społeczności kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu środkowej Warty: koniec V–poł. III tys. BC, Poznań 2013, s. 239–242. 13 14 174 Miedziana siekiera z Białego Boru, gm. Grudziądz w świetle nowych analiz nych, przeprowadzonych przez A. Bezzenbergera i opublikowanych przez Kossinnę w 1919 roku17. Tabela 1. Skład pierwiastkowy siekiery (wt%) zestawiony z wynikami analiz z 1919 r. Analiza Fe Co Ni Cu As Sn Sb Pb Bi 1919* 2015 + < 0,025 – 0,046 – < 0,015 98,60 99,6 – 0,39 – < 0,051 + < 0,051 + < 0,020 – < 0,0010 * G. Kossinna, dz.cyt., s. 123. W proilu chemicznym zabytku nie stwierdzono obecności rtęci (Hg). Brak tego pierwiastka, przy podwyższonej zawartości kobaltu (Co) sugeruje, że siekierę wykonano z przetopionych rud miedzi18. Średnia zawartość żelaza (Fe) nie przekroczyła progu 1 wt%, co jest typowe dla przedmiotów o metryce eneolitycznej i wczesnobrązowej19. Proil chemiczny siekiery uzupełnia arsen (As), którego średni udział sięga 0,39 wt%. Uzyskane wyniki pozwalają przyjąć, że surowcem, z którego wykonano siekierę była miedź arsenowa20. Porównanie proili chemicznych jest utrudnione ponieważ w zestawieniu wyników opublikowanych w 1919 r. nie podano zastosowanej metody analitycznej. Domyślać się jedynie można, że analizy przeprowadzono klasyczną metodą spektrograiczną. Niemniej, można zauważyć, że oba proile są zbieżne w przypadku miedzi (Cu), chociaż udziały masowe głównego składnika stopu różnią się niemal 1 wt%. Korespondujące jakościowo wyniki uzyskano w przypadku żelaza (Fe), cyny (Sn), antymonu (Sb) i ołowiu (Pb). Wyniki analiz przeprowadzonych przez Bezzenbergera nie ujawniły obecności kobaltu (Co), i arsenu (As), co wynikało najprawdopodobniej z ograniczeń zastosowanej aparatury. ANALIZA POWIERZCHNI Analizę powierzchni przeprowadzono mikroskopem stereoskopowym NIKON SMZ 745Z z kamerą mikroskopową Nikon Digital Sight DsFi1 i systemem do analizy obrazu Nis-Elements BR. Obserwacje makrostruktury przeprowadzono pod kątem G. Kossinna, dz.cyt. E. Pernicka, F. Begemann, S. Schmitt-Strecker, H. Todorova, I. Kulef, Prehistoric copper in Bulgaria, „Eurasia Antiqua”, Vol. 3, 1997, s. 124. 19 S.R.B. Cook, S. Aschenbrenner, he Occurence of Metallic Iron in Ancient Copper, „Journal of Field Archaeology”, Vol. 2, 1975, iss. 3, s. 253. 20 A. Hauptmann, he Archeometallurgy of Copper. Evidence from Faynan, Jordan, Berlin–New York 2007, s. 28; E. Pernicka, Gewinnung und Verbreitung der Metalle in prähistorischer Zeit, „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseum”, Bd. 37, 1990, s. 99. 17 18 175 Kamil Adamczak, Aldona Garbacz-Klempka, Łukasz Kowalski oceny cech jakościowych powierzchni, co pozwoliło na określenie techniki wykonania siekiery. Il. 4. Biały Bór, gm. Grudziądz. Siekiera. Zbliżenia na wady odlewnicze: (a) płaszczyzna podziału z obrobionym szwem odlewniczym; (b) pęcherz odlewniczy Oprac. Ł. Kowalski. Obserwacje makroskopowe wskazują, że siekierę wykonano techniką odlewania. Na jej powierzchni zidentyikowano wady odlewnicze w postaci tzw. szwu odlewniczego (il. 4a) i pęcherza odlewniczgo (il. 4b). Struktury takie pozwalają stwierdzić, że siekiera została odlana w formie dwuczęściowej, a szew odlewniczy powstał w miejscu łączenia połówek formy i jest śladem szczeliny wynikłej z niedopasowania lub zużycia części formy. Na etapie obróbki wykańczającej szew odlewniczy został mechanicznie usunięty. Inne nierówności widoczne na powierzchni siekiery powstały w wyniku reakcji izykochemicznych, zachodzących w streie kontaktu ciekłego stopu z powierzchnią formy odlewniczej. Wydzielający się podczas zalewania formy gaz, 176 Miedziana siekiera z Białego Boru, gm. Grudziądz w świetle nowych analiz wobec braku odpowietrzeń i możliwości ujścia, przyczynił się do powstania wad na powierzchni przedmiotu w postaci tzw. pęcherzy odlewniczych. Obserwacje mikrostruktury wskazują także na zastosowanie przez pradziejowego kowala techniki przeróbki plastycznej. Siekiera po odlaniu została przekuta na zimno, co wpłynęło na umocnienie struktury metalu. PODSUMOWANIE Zrealizowane studia pozwoliły zweryikować informacje o miejscu odkrycia płaskiej siekiery i jednoznacznie przypisać ją do miejscowości Biały Bór, gm. Grudziądz. Siekiera reprezentuje typ Bytyń w wariacie A21. Przedmiot odlano w formie dwudzielnej, a następnie umocniono mechanicznie poprzez kucie na zimno. Przeprowadzenie nowych badań metaloznawczych umożliwiło weryikację i uszczegółowienie wyników analiz składu pierwiastkowego, uzyskanych na początku XX w. W ich rezultacie stwierdzono, że siekiera została wykonana z miedzi arsenowej. Pozwala to przyjąć hipotezę, że jest ona importem z obszaru Kotliny Karpackiej. Siekiera z Białego Boru napłynęła w rejon Kotliny Grudziądzkiej w 2. poł. IV tys. p.n.e. Na okres ten przypada dynamiczny rozwój osadnictwa kultury pucharów lejkowatych w północnej i zachodniej części ziemi chełmińskiej22. Mimo że zabytek jest znaleziskiem pozbawionym kontekstu archeologicznego, to najprawdopodobniej łączyć go można ze społecznościami wskazanej kultury i rozwijanymi przez nie sieciami kontaktów i wymiany. A. Szpunar, dz.cyt., s. 15–17. S. Kukawka, Kultura pucharów lejkowatych na ziemi chełmińskiej w świetle źródeł ceramicznych, Toruń 1991, s. 155–158, por. mapa 1; tenże, Na rubieży środkowoeuropejskiego świata wczesnorolniczego. Społeczności ziemi chełmińskiej w IV tys. p.n.e., Toruń 1997, s. 93–102. 21 22