istraživanja CRNOGORSKA MISIJA GROFA SERAFINA MACOLINIJA Slavko Burzanović This text is an introductory study to the diary of the count Serafin Macolini for which he states that enriches knowledge about Italian occupation and the attempted renewal of Montenegrin State in the context of expanding fascistic Italia on the Balkans. Na dan kapitulacije Kraljevine Jugoslavije, 17 aprila 1941, Crnu Goru su okupirale italijanske trupe.1 S njima su na Cetinje ušli i članovi Komiteta za oslobođenje Crne Gore koji je prema naredbi italijanskog ministra inostranih poslova Galeaca Ćana i kraljevskog namjesnika Albanije, Frančeska Jakomonija, nekoliko dana ranije stvoren u Albaniji. Komitet su činile nekolike ličnosti iz Crne Gore eksponirane kao protivnici režima 1 Divizije Kentauro, Mesina i Marke koje su 17. aprila ušle u Crnu Goru bile su iz sastava XVII armijskog korpusa. Još u toku Aprilskog rata (12. IV) Italija i Njemačka sporazumjele su se o Privremenim smjernicama za podjelu Jugoslavije. Crna Gora pripala je italijanskoj okupacionoj zoni. Njemačke snage iz sastava Druge armije: 60 motorizovanih i 8 oklopnih divizija, koje su učestvovale u zauzimanju Crne Gore povukle su se iz nje početkom maja 1941. Sredinom tog mjeseca uspostavljena je demarkaciona linija između njemačkih i italijanskih okupacionih snaga. www. maticacrnogorska.me MATICA, Jesen 2009. 81 Slavko Burzanović Karađorđevića ali bez većeg političkog značaja i pristalica u zemlji. S njima je stigao i šef italijanske propagande u Tirani, Nikola Loruso, čiji zadatak je bio da organizuje kvislinšku podršku okupaciji. Komitet za oslobođenje zamijenjen je Privremenim upravnim odborom koji je opet uskoro prerastao u Privremeni administrativni komitet koji su sačinjavali istaknuti pripadnici zelenaškog pokreta uvjereni da je Crna Gora na putu da povrati svoju državnost i slobodu. O karakteru “slobode” koju su donosili Crnoj Gori, u Rimu tada još nijesu imali precizne ideje. Na traženje rješenja za uređenje istočne obale Jadrana, bio je angažovan visoki Vladin funkcioner Luka Pjetromarhi. Ovo rješenje zavisio je od ishoda sređivanja prilika na širem balkanskom prostoru. Za Crnu Goru razmatrane su dvije opcije: obnavljanje države ili pretvaranje u albansku provinciju. U oba slučaja pod italijanskom hegemonijom. Benito Musolini je 16. i 17. aprila koncipirao soluciju o italijanskoj aneksiji čitave Dalmacije i situiranju autonomne Crne Gore u državni okvir Velike Albanije koju je smatrao najpouzdanijim sredstvom za obezbjeđivanje italijanskog prodora na Balkan. Takav tretman Crne Gore Musolini je objasnio svojim protivljenjem stvaranju “operetskih državica“. Nekoliko dana kasnije, ova crnogorskoalbanska kombinacija je pod uticajem dvora odbačena. Italijanski kralj Viktor Emanuel III iz obzira prema svojoj supruzi, crnogorskoj princezi Jeleni, podržavao je ideju o posebnoj crnogorskoj državi politički i konstitucionalno povezanoj sa Italijom. Želje kraljevskog para kod šefa italijanske diplomatije Galeaca Ćana zastupao je ministar dvora Pjetro Akvarone. Osoba koja je u svemu ipak imala posljednju riječ bio je Musolini. Njegovo napuštanje prethodnih planova uslovila je, uz dinastičke razloge, i činjenica da su za vrijeme italijansko-njemačkih pregovora o podjeli Jugoslavije održanih u Beču 21. i 22. aprila, Njemci podržali stvaranje NDH sa širokim izlazom na more, što je rušilo pomenutu Dučeovu koncepciju. 82 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me Crnogorska misija grofa Serafina Macolinija Posao obnove crnogorske države Musolini je povjerio diplomati - grofu Serafinu Macoliniju čovjeku s dokazanim organizacionim i propagandnim sposobnostima i kolonijalnim iskustvom.2 Imenovanje za civilnog komesara Crne Gore grof Ćano saopštio je Macoliniju 24. aprila.3 Dan kasnije Macolini se susreo s kraljem koji mu je izložio svoje poglede na crnogorsko pitanje. Kralj se protivio kombinacijama o personalnoj uniji Crne Gore i Italije. 2 Serafino Macolini (1890 - 1945) studirao je pravo, bavio se advokaturom i novinarstvom. Bio je poznati nacionalista i sljedbenik Gabrijela D‘ Anuncija u njegovoj riječkoj avanturi 1919. Učesnik je marša na Rim 1922. kojim su fašisti došli na vlast u Italiji. Istakao se kao fašistički funkcioner u oblasti Marke. Bio je član Velikog fašističkog savjeta i poslanik u parlamentu, blizak sa partijskim prvacima Federconijem, Grandijem i Balbom. Od kraja dvadesetih godina prošlog vijeka imao je zapaženu diplomatsku karijeru u Urugvaju i Brazilu đe je nastojao da brojni italijanski iseljenici u ovim zemljama prihvate i podrže fašizam. Kao italijanski diplomatski predstavnik boravio je i u Jerusalimu i u Kairu. U vrijeme rata dobijao je istaknute dužnosti. Poslan je u Egipat kao administrator ali je njemačko-italijanski poraz kod El Alamejna omeo njegovu želju da bude italijanski guverner ove zemlje. Nakon kapitulacije Italije 8. septembra 1943. ostao je vjeran Musoliniju nastavljajući svoj rad u vladi Republike Salo đe je zauzimao mjesto podsekretara Ministarstva inostranih djela. 3 Prema Musolinijevom dekretu od 17. maja institucija civilinog komesara bila je potčinjena vojnoj komandi. Italijanske vojne vlasti u Albaniji izdale se 28. aprila naredbu u kojoj je između ostalog pisalo: Viša komanda oružanih snaga Albanije odlučuje da se na teritoriji Crne Gore formira Civilni komesarijat na čelu sa civilnim komesarom čije će sjedište biti u Cetinju i koji će do dalje naredbe biti potčinjen Višem komandantu oružanih snaga Albanije ... Civilni komesar stara se oko reorganizacije i obnove funkcionisanja službi javnog interesa zadržavajući ako nađe za shodno nadleštva, službe i personal crnogorske nadležnosti bivše uprave ... Civilni komesar stara se za zaštitu javnog poretka koristeći se snagama koje su mu za to određene, ne prejudicirajući nadležnost vojnookupacione vlasti ukoliko se odnosi na bezbjednost okupacionih vojnih snaga i okupiranih teritorija. www. maticacrnogorska.me MATICA, Jesen 2009. 83 Slavko Burzanović Smatrao je da se prije razmatranja bilo kog drugog rješenja crnogorska kruna prvo mora ponuditi legitimnom nasljedniku Mihailu Petroviću, sinu princa Mirka. Kralj nije imao iluzija o uspjehu ponude i pokazaće se da je bio u pravu. Mihailo je bio vaspitavan u duhu prihvatanja ujedinjenja i lojalan Beogradu odakle je dobijao redovnu apanažu. Odbiće krunu koju su mu nudili iz Rima, utoliko prije što je vjerovao da će sile osovine izgubiti rat. Zbog Mihailovog odbijanja razmatrana je mogućnost da krunu naslijedi kraljica Jelena ili neki princ iz familije Romanova, potomak dinastije Petrovića po ženskoj liniji. Pomenuti susret s kraljem kao i kasniji susreti u Tirani, na Cetinju i u Rimu, pokazali su Macoliniju da o crnogorskom pitanju imaju bliske stavove ali je nezavisno od toga morao sprovoditi onu liniju koju su nametali Musolini i Ćano. To pogotovo važi za problem odrezivanja crnogorskih granica. Uprkos ličnom stavu da Crnu Goru treba restaurisati s granicama iz 1914, kralj je potpisivao dekrete kojima je po njegovom mišljenju Crna Gora teritorijalno sakaćena. Takvim aktom 20. maja Boka Kotorska anektirana je Italiji a od nje je obrazovana Provincia di Cattaro.4 Italijani su svom protektoratu Albaniji priključili Ulcinj sa okolinom i djelove podgoričkog, andrijevačkog i beranskog sreza, odnosno Tuzi, Hote, Grude, Zatrijebač, Vranj, Vladne i Kodrabudan, Plav i Gusinje s okolinom te Rožaje s okolinom. I Macoliniji je bio svjestan da se ovakvim aktima gube pristalice i izaziva neprijateljstvo naroda u Crnoj Gori. Ipak bio je optimista. „Nastojaćemo da Crnogorci svare ovu gorku pilulu“, izjavljivao je tim povodom. Poslije kratkih dvodnevnih priprema za misiju, u pratnji ekipe administrativnih, ekonomskih i propagandnih stručnjaka Macolini je otputovao za Tiranu. Tamo je sa zapovjednikom Albanije, 4 Prilikom razgraničenja Kotorske oblasti i Crne Gore Macolini je morao da lobira da Lovćen, crnogorski nacionalni simbol, ne bude uključen u teritorije koje je Italija anektirala. 84 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me Crnogorska misija grofa Serafina Macolinija generalom Ugom Kavalerom, kome su bile potčinjene i snage u Crnoj Gori, dogovorio da se s Cetinja u Dubrovnik premjesti zapovjednik armijskog korpusa kako bi se uzdigao autoritet civilnih vlasti i ohrabrila vjera u stvaranje crnogorske države. Macolini je tražio i dislokaciju većine italijanskih snaga iz Crne Gore u kojoj je nakon toga ostala samo divizija Mesina pod komandom generala Karla Tučija. Na Cetinje je Macolini stigao 29. aprila. Grof Serafino Macolini Macolini je za kratko vrijeme organizovao Civilni komesarijat koji je preuzeo svu građansku vlast u Crnoj Gori. Najavio je da je njegova vlast i uloga privremenog karaktera te da će trajati najviše dva mjeseca dok se ne uspostavi crnogorska Vlada i žandarmerija. Macolini 5. maja raspušta Privremeni crnogorski administrativni komitet, koji je tokom prvih dana okupacije preko svojih lokalnih komiteta bio počeo da preuzima građansku vlast. Umjesto komiteta, 13. maja uspostavlja Savjetodavno vijeće Crnogoraca pri Civilnom komesarijatu (Konsultu) u koje imenuje Mihaila Ivanovića kao počasnog predśednika, Jova Popovića kao predśednika, i članove Petra Plamenca, Sima Martinovića, Dušana Vučinića i Sekulu Drljevića. www. maticacrnogorska.me MATICA, Jesen 2009. 85 Slavko Burzanović U administrativnom pogledu, Macolini se oslanja na činovnički aparat jugoslovenskog režima. Pokušava da pridobije čak i njegove najvažnije eksponente poput generala Blaža Đukanovića, bivšeg bana Zetske Banovine. Uspostavlja kontakt i sa vladikom Joanikijem. Civilnu vlast na lokalnom nivou Macolini ostvaruje preko civilnih delegata, Italijana, koje počev od 6. maja do 15. juna imenuje za sva sreska mjesta. Zelenaške vođe poput Jova Popovića gledali su u tome slabljenje svojih pozicija pa i samog projekta obnove crnogorske države. Način na koji su Italijani u teritorijalnom pogledu tretirali Crnu Goru razočaraće mnoge federaliste.5 S druge strane, očekivanja indipendentističkih crnogorskih krugova od Italijana, u pogledu teritorija na kojima se uspostavlja nova država bila su nerealna. To posebno važi za Sekulu Drljevića i Jovana Plamenca.6 U zelenaškim redovima izbijaju nesuglasice. Podgorički komitet, u kome je najznačajnija ličnost bio Novica Radović, distanciraće se od većine u Savjetodavnom vijeću. 5 Svog pretpostavljenog ministra Ćana, Macolini o tome izvještava: San o Velikoj Crnoj Gori nestao je pod udarcima koji su joj dati sa desna i sa lijeva. Sahranivši slavu Kosova i životni prostor koji je garantovao hljeb narodu, Crna Gora je doživjela jedno za drugim bolna sakaćenja. Ustupanjem Ulcinja Albaniji došla je u pitanje nabavka soli za pastire, strahovalo se da će zajedno sa Kotorom doći u posjed Italije Njeguši, kolijevka Petrovića, i Lovćen, đe je kao simbol nacionalnog ponosa sahranjen Pjesnik Domovine; sa granicom na Drini nestadoše srezovi Foča i Čajniče i napokon se doznalo da će Plav i Gusinje i opštine ravnjaka Podgorice progutati Albanija. 6 Drljević je od Macolinija tražio da se Crnoj Gori pripoji: Dubrovnik s dijelom Hercegovine, istočna Bosna, dio Sandžaka, Metohija, Skadar sa śevernom Albanijom do rijeke Maće... Priželjkivao je i čitavo Kosovo s dijelom Srbije. Jovan Plamenac je tražio još i više, praktično većinu srpskih teritorija. Obojica su se između ostalog pozivali i na odredbe Londonskog ugovora od 26. aprila 1915. koje su se odnosile na teritorijalno proširenje koje je Crna Gora trebalo da dobije po okončanju Prvog svjetskog rata. 86 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me Crnogorska misija grofa Serafina Macolinija U okolnostima fašističke okupacije zabilježen je i pokušaj braće Marka i Steva Đurovića da se u Crnoj Gori organizuje fašistička stranka, ali nije dao rezultate. Civilni komesarijat nastoji da normalizuje prilike u Crnoj Gori. Hranu, čija se nestašica zbog ratnih prilika već ośećala, doprema ne samo za vojsku već i za stanovništvo. U tim okolnostima uspostavljanje redovnih saobraćajnih veza jedan je od njihovih prioriteta. Nastoji se obezbijediti pomoć za oko 20.000 izbjeglica s Kosova i Metohije, Vojvodine i drugih jugoslovenskih krajeva, koje su preplavile Crnu Goru.7 Iz ratnog zarobljeništva oslobađaju se i repatriraju crnogorski građani. Posmatrano iz perspektive srpskog stanovništva u okruženju (Hercegovina, Sandžak), egzistencijalno ugroženog od ustaške strahovlade, prilike u Crnoj Gori pod italijanskom okupacijom izgledale su toliko dobro da se peticijama obraćaju italijanskoj Vladi da njihove teritorije pripoji Crnoj Gori. 7 Macolini u ovoj pojavi nije vidio samo humanitarni problem već i ozbiljan uzrok političke destabilizacije Crne Gore. U jednom izvještaju Ministarstvu spoljnih poslova Italije od 26. jula 1941. on piše: Prvi znaci pometnje i nezadovoljstva pojavili su se kad je započelo prisilno iseljavanje Crnogoraca sa teritorije Kosova i Metohije. Oko 5.000 izbjeglica otišlo je iz tih zona prema naseljenim centrima Crne Gore pružajući sliku bijede i pričajući o zlostavljanjima i pljački kojima su bili izloženi. Osim osjećaja solidarnosti bio je povrijeđen i nacionalni ponos... Više puta sam javljao o tom duševnom stanju i ukazivao na odraze tog stanja i opasnosti... Međutim i pored stalnih koraka koje je preduzimalo to ministarstvo kod raznih vlada i dalje su stizale izbjeglice iz Mađarske, iz Bugarske, iz Srbije ... Situacija se pogoršala kad se ista pojava, ovog puta praćena nečuvenim okrutnostima, ispoljila na teritoriji okupiranoj od Hrvatske. Druge hiljade izbjeglica pristigle su u Crnu Goru gotovo svi bez ikakvih sredstava i uz to sa prepolovljenim porodicama. Ne umanjujući ni težinu, ni domašaj, ni posljedice, preduzeo sam mjere za pružanje pomoći mada je to bilo teško usljed oskudnog snabdijevanja. www. maticacrnogorska.me MATICA, Jesen 2009. 87 Slavko Burzanović Jedna od važnih ekonomskih mjera Civilnog komesarijata je i sređivanje valutnih odnosno novčanih prilika. Prave se ambiciozni planovi o javnim radovima, o ekonomskom i kulturnom preporodu zemlje na osnovu kojih bi se mogao steći utisak da je u okolnostima svjetskog rata Crna Gora imala sreću da umjesto okupatora dobije mecene. Ostaje otvoreno pitanje u kojoj su mjeri ovi planovi izražavali stvarne namjere njihovih tvoraca a koliko su bili dio propagandnog nastupa fašističke Italije. Ono što nedvosmisleno govori o prirodi italijanskog okupatorskog režima, odnosno Civilnog komesarijata jesu mjere na sekvestriranju svih jugoslovenskih državnih preduzeća i imovine i značajnog broja privatnih preduzeća i kapitala. U okviru nastojanja da se normalizuje život obnovljen je i rad škola. Ocjenjujući da su postojeći školski programi nesaglasni s namjerom o obnovi samostalne crnogorske države, Macolini naređuje da se interveniše u programske sadržaje društvenih nauka, odnosno da se više pažnje pokloni crnogorskoj istoriji i književnosti. Italijanski jezik uvodi se kao obavezan u škole. Radi vezivanja buduće upravljačke elite za Italijane, stipendira se školovanje izvjesnog broja crnogorskih đaka u Italiji. Djelujući na trajnijem separisanju Crne Gore i Srbije, postarao se da se uklone simboli ujediniteljskog pokreta. Prvo su italijanski vojnici daskama zaklonili spomenike kralju Aleksandru Karađorđeviću i bjelašima poginulim u vrijeme Božićnjeg ustanka, a kasnije ih pod okriljem noći i srušili. Mijenjaju se imena ulica sa srpskom i jugoslovenskom simbolikom. Po hitnom postupku, kralj Aleksandar je izgubio a kralj Nikola dobio ulicu na Cetinju. Sentimentalnost Crnogoraca prema dinastiji Petrovića Macolini nastoji da probudi manifestacijama poput pomena Velikom vojvodi Mirku ili javne proslave krsne slave Petrovića - Đurđevdana. Zbog propagandnih potreba obnovljeno je izlaženje Glasa Crnogorca. List se štampa dvojezično, na srpskom i na italijanskom jeziku. Podršku Macoliniju glasno daje i glasilo federalista - Zeta. 88 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me Crnogorska misija grofa Serafina Macolinija Proklamuje se zaštita crnogorskog kulturnog nasljeđa, ali upravo u vrijeme okupacije dio te baštine netragom nestaje u Italiji kao i zlato iz jugoslovenskih državnih rezervi zatečeno u Crnoj Gori. Kratkotrajna pośeta kralja Vitoria Emanuela Cetinju 16. maja 1941. po svemu sudeći bila je motivisana njegovim sentimentalnim ciljevima i željom da obiđe mjesta koja je zajedno sa svojom vjerenicom pośetio prije mnogo godina. U svakom slučaju, mogla je da dobro posluži za stvaranje slike o posebnim prijateljskim relacijama Italije i Crne Gore. Međutim, to se nije desilo. Crnogorci su ga dočekali dosta hladno. Opčinjen kraljevom blizinom, njegov domaćin Macolini to nije mogao viđeti. U svoj dnevnik upisao je: „Kakav trijumfalan dan za pamćenje!“ Nakon kraljeve pośete, Macolini je otputovao za Italiju kako bi nastavio pripreme za obnovu crnogorske države. Onemogućio je članove Konsulte da u Rim pošalju delegaciju opunomoćenu da s italijanskom Vladom riješi ono što su smatrali spornim, u prvom redu pitanje teritorija. Macolini je prihvatio jedino da u Rim ponese deklaraciju s crnogorskim zahtjevima. Bila je to nova potvrda činjenice da je Konsulta samo dekor i instrument italijanske okupacije a ne subjekt obnavljanja crnogorske države. Tokom Macolinijevog boravka u Rimu njegova prvobitna titula civilnog komesara zamijenjena je 22. maja titulom visokog civilnog komesara kad je umjesto Višoj vojnoj komandi u Albaniji potčinjen direktno Rimu. Macolini je tom prilikom dobio i diplomatski rang opunomoćenog ministra.8 Macolini se tokom maja 1941. posebno angažovao oko ustavnog uređenja Crne Gore. Prema instrukcijama iz Ministarstva spoljnih poslova, zajedno s Karlom Albertom Biginijem,9 pripremao je 8 Zanimljivo je da ovo imenovanje ni jednom riječju ne pominje u svom dnevniku. 9 Karlo Alberto Bigini bio je visoki fašistički funkcioner, a 1943. postaće i ministar obrazovanja. www. maticacrnogorska.me MATICA, Jesen 2009. 89 Slavko Burzanović Statut odnosno Ustav buduće države. Koliko je poznato ovaj akt nije nikada dobio konačnu formu, a sačuvane su nekolike verzije u obliku nacrta. Očigledan je uticaj italijanskog ustava odnosno fašističkog korporativnog državnog poretka. S jednog sačuvanog koncepta vidi se da je statut predviđao specijalne dinastičke, vojne političke veze Crne Gore s Italijom. Dosta pažnje poklanjalo se ideološkom momentu, himni, zastavi, grbu, autokefalnoj pravoslavnoj crkvi. Statut je predviđao italijanski kao jedan od dva službena jezika. Postojala je i odredba po kojoj, u slušaju gašenja crnogorske vladajuće kuće po muškoj liniji, prijesto nasljeđuje italijanski kralj. Predviđena je bila i institucija regenstva. U završnoj etapi svog rada na obnovi crnogorske države Macolini obilazi veća mjesta u zemlji i na kraju ove turneje 19. juna u Podgorici svečano najavljuje: “Crna Gora dobija svoju slobodu i nezavisnost sa svojim Kraljem i svojom dinastijom.“ Krajem juna i prvih dana jula ponovo je u Rimu zbog posljednjih instrukcija pred veliki čin. Kako je jedna od slabih tačaka projekta obnavljanja Kraljevine Crne Gore bila nedostatak adekvatnog kandidata za vladara razmišljalo se o budućem regentu. Musolini i Ćano namijenili su ovu funkciju Macoliniju koji time nije bio oduševljen. Iz Rima Macolini na Cetinje 3. jula donosi gotov tekst deklaracije kojom je trebalo proglasiti obnavljanje crnogorske države. Za svečanost je odabran 12. jul, odnosno Petrovdan. Macolini režira veliku predstavu i ne želi ništa da prepusti slučaju, od odabira podobnih delegata za Crnogorski sabor pa do njihovog upoznavanja sa tekstom Deklaracije na prethodnom zasijedanju 11. jula. Dio federalističkog vođstva pokušava da interveniše na tekstu Deklaracije, ali je Macolini nepopustljiv. S Deklaracijom i konceptom proglašenja nezavisnosti od strane Crnogorskog sabora ne slaže se Petar Plamenac, jedan od federalističkih lidera i bivši crnogorski ministar spoljnih poslova. On podnosi ostavku na članstvo u Konsulti. Na prethodnoj śednici tzv. Crnogorskog sabora, 11. jula, Novica Radović, jedan od 90 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me Crnogorska misija grofa Serafina Macolinija vodećih intelektualaca u federalističkom pokretu, odbija da potpiše Deklaraciju, nakon čega nastaje burna debata među delegatima. Macolini zamjenjuje nepouzdane delegate, pa narednog dana tzv. Crnogorski sabor jednoglasno usvaja Deklaraciju o poništavanju odluka Podgoričke skupštine, stavlja van snage režim koji je stvoren u Crnoj Gori od strane Kraljevine Jugoslavije. Crna Gora proglašava se “suverenom“ i “nezavisnom“ državom u obliku ustavne monarhije. Deklaracija izražava zahvalnost italijanskoj vojsci zbog “oslobođenja“ i ističe sudbinsku povezanost Crne Gore i Italije. Deklaracijom se konstatuje odluka Sabora o uspostavljanju kraljevskg namjesništva i moli italijanski kralj da odredi namjesnika koji će proglasiti Ustav. Izgledalo je da je Macolinijeva crnogorska misija uspješno završena, da je ratnim plamenom zahvaćena Evropa dobila još jednu satelitsku državnu kreaturu. Već u zoru narednog dana Evropa je dobila do tada najmasovniji antifašistički ustanak. Macolini je 24. jula dobio kratku depešu grofa Ćana kojom mu saopštava Musolinijevu naredbu da svoja civilna ovlaštenja preda vojnoj vlasti, odnosno generalu Aleksandru Pirciju Biroliju. 26. jula Macolini je već bio na putu za Italiju. II Dnevničke bilješke koje je visoki fašistički funkcioner grof Serafino Macolini vodio od januara 1939. do februara 1945. postale su dostupne javnosti 2005 zahvaljujući priređivaču Đaniju Scipionu Rosiju koji je uz tekst dnevnika publikovao i obimnu uvodnu studiju o Macoliniju. Dio Macolinijevih dnevničkih bilješki koji se odnosi na period april - jul 1941. nastale su tokom njegovog boravka u Crnoj Gori i po prvi put se publikuju na našem jeziku. Predstavljaju vrijedno i zanimljivo štivo koje obogaćuje postojeća saznanja o italijanskoj okupaciji i pokušaju obnavljanja crnogorske države u funkciji ekspanzije fašističke Italije na Balkanu. www. maticacrnogorska.me MATICA, Jesen 2009. 91 Izvori i literatura: Radoje PAJOVIĆ, Kontrarevolucija u Crnoj Gori, četnički i federalistički pokret 1941-1945, Cetinje 1977; Gianni SCIPIONE ROSSI, Musolini e il diplomatico, la vita e i diari di Serafino Mazzolini, un monarhico a Salo, Catanzaro 2005; Francesco CACCAMO, L’ occupazione del Montenegro: dai progetti indipendetistici alla collaborazione con i četnici, in L’ occupazione italiana della Yugoslavia, 1941-1943. a cura di F. CACCAMO e L. MONZALI, Firenze 2008; Giulio VIGNOLI, La vicenda italo- montenegrina, L’ inesistenta indipendenza del Montenegro nel 1941, Genova 2002; Giulio VIGNOLI, Rinascita del movimento indipendentista in Montenegro e la proclamazione d’ indipendenza nella II guerra mondiale, in Federalismo & Liberta, maggio - giugno 1998; Ešref VRAŽALIĆ, Okupacioni sistem u Crnoj Gori i međunarodno pravo, Istorijski zapisi, 1962. sv. 2; Radoica LUBURIĆ, Društvo Crne Gore u Drugom svjetskom ratu, Podgorica 1995; I Documenti Diplomatici Italiani, Roma 1952 serie IX, vol. VI; Zapisnik sa saslušanja Novice Radovića, „Matica“ 2003, br. 16 (ed. Slavko BURZANOVIĆ); Zapisnici sa saslušanja i suđenja Jovu Popoviću i Dušanu Vučiniću, „Matica“, 2004, br. 17 (ed. Slavko BURZANOVIĆ). 92 MATICA, Jesen 2009. www. maticacrnogorska.me