Śląskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 56, s. 117-140 Wrocław 2014 Marcin Diakowskia METODA TRASEOLOGICZNA I EKSPERYMENTALNA W OKREŚLENIU TECHNOLOGII I FUNKCJI PRZEDMIOTÓW KOŚCIANYCH ZE STANOWISKA NR 1 W LIZAWICACH, POW. OŁAWSKI Abstract: Multi-seasonal excavations at prehistoric settlement in Lizawice, Oława community, produced a collection of 15 bone and antler artefacts dated to the Roman Iron Age. hey were half-products, waste, massive points, skates, a shuttle, a perforated astragalus, a bone plaque with two holes, a perforator, a pin and other unidentiied objects. he collection, although small, was preserved in a very good condition and this enabled analyses of both objects’ manufacturing technology and functions. To obtain these data use-wear analyses and some experiment work were done. Both the applied methods and inal results are presented in detail in this paper. In course of study, some questions of manufacturing and use of bone artefacts at the settlement in Lizawice were demonstrated. Technological studies based on observation of traces on discussed objects allowed to identify tools involved in the manufacturing process. On the other hand, functional analysis answered the question on what the artefacts were used to and what their role they played every-day economy at the settlement in Lizawice. Key words: use-wear analyses, bone artefacts, the Roman Iron Age, bone artefact manufacturing and use Niniejsza publikacja powstała w ramach projektu, sinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki (decyzja nr 2011/03/N/HS3/00989) Osada wielokulturowa położona jest na stanowisku nr 1 w Lizawicach zlokalizowanym ok. 800 m na północny-zachód od zabudowań wsi Lizawice i około 500 m na północny-wschód od rzeki Zielona. Zostało odkryte w 1940 r. przez niemieckich badaczy (Seger 1941, 144). Analizowane w tej pracy materiały pozyskano podczas wielosezonowych badań archeologicznych prowadzonych przez S. Pazdę w latach 1962, 1963, 1965 i 1967 r. (Pazda 1962, 1963, 1964, 1965, 1967, 1969). Oda M.Diakowski, m.diakowski@gmail.com, Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław. 118 M. Diakowski kryte zostały pozostałości osadnictwa kultury łużyckiej, przeworskiej i z wczesnego średniowiecza. Wiek obiektów z okresu wpływów rzymskich (pozostałości budynku słupowego, pieców dymarskich, pieca do wypału ceramiki oraz jam gospodarczych), na podstawie analizy artefaktualnej datowany jest na II-III w. n. Ryc. 1. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Lokalizacja osady Na obszarze osady odnaleziono 15 przedmiotów wykonanych z kości i poroża. Pomimo niewielkiej liczby zabytków ich bardzo dobry stan zachowania umożliwił wykonanie kompleksowych badań mających na celu określenie technologii i funkcji tych artefaktów. Wieloaspektowe podejście badawcze wymagało zastosowania wielu metod. W badaniach nad wytwarzaniem i użytkowaniem przedmiotów kościanych skupiono się na prawidłowym rozpoznaniu i sklasyikowaniu różnego rodzaju makro- i mikrośladów, które powstały na skutek zamierzonej działalności człowieka. Nie można jednak zapominać, że porzucone czy zdeponowane przedmioty zabytkowe podlegały również działaniom czynników naturalnych, które mogły także generować zmiany na powierzchni artefaktów modyikując lub niszcząc istotne dla analizy ślady antopogeniczne. Aby lepiej zrozumieć procesy kulturowe i odpowiednio przyporządkować obserwowane na zabytkach ślady, zarówno w makro- i mikroskali, zwrócono uwagę na wszelkie czynniki oddziałujące na kości zwierzęce wyróżnione w ramach szeroko pojętej tafonomii (Binford 1981; Lyman 1994; Marciniak 1996; tam dalsza literatura). Do analizowania śladów naturalnych i kulturowych (rzeźnych, technologicznych i użytkowych) na przedmiotach wykonanych z surowców kostnych wykorzystano metodę traseologiczną – Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 119 metodę analizowania makro- i mikrośladów różnego pochodzenia, powstałych na powierzchni zabytków, opracowaną przez S.A. Semenova (1964) i udoskonalaną w ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat głównie na potrzeby badań materiałów kamiennych. Z nielicznych niestety prac, które zawierają podstawy metodyczne oraz wzorce śladów na materiałach kostnych, posłużono się modelami zaproponowanymi między innymi przez Y. Maigrot (1997), A. Legrand i I. Sidéra (2007). Autorki na podstawie własnych doświadczeń jak i wcześniejszych badań dokładnie opisały sposób postępowania podczas analiz traseologicznych przedmiotów kościanych. Analizy mikroskopowe śladów technologicznych i użytkowania pomogły określić w jaki sposób i jakimi narzędziami były obrabiane kość i poroże oraz do jakich czynności używano przedmioty kościane. W tym celu użyto trzech rodzajów mikroskopów: mikroskopu stereoskopowego Olympus SZX9 o zakresie powiększeń 6,3-57× i mikroskopu metalograicznego Nicon Eclipse LV 100 o zakresie powiększeń 25-500×, które znajdują się na wyposażeniu Pracowni Archeometrii i Konserwacji Zabytków Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego oraz mikroskopu skaningowego Zeiss Evo LS15 niezbędnego do uzyskania obrazu w powiększeniu do 1000×, znajdującego się w Pracowni Mikroskopii Elektronowej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Badania przy użyciu mikroskopu skaningowego wymagały odpowiedniego przygotowania analizowanego materiału. W komorze mikroskopu mogły być umieszczone jedynie próbki napylone niewielkich rozmiarów. Dlatego, aby nie uszkodzić zabytków, w Pracowni Kopii Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie zostały wykonane kopie analizowanych powierzchni z żywicy epoksydowej. Pierwszy etap rozpoznania śladów użytkowania polegał na obserwacji makroskopowej oraz obserwacji w małych powiększeniach (do 100×) przy zastosowaniu mikroskopu stereoskopowego (do 50×) i metalograicznego (do 100×). W ich efekcie wyodrębniono różnego rodzaju złamania użytkowe, wykruszenia krawędzi pracującej, ślady liniowe w postaci rys i zagłębień oraz wyświecenia, które znajdują potwierdzenie w literaturze tematu (np. Diakowski 2011, 161-162; Legrand 2008, ryc. 4, 5 i 8; Legrand i Sidéra 2007, 69-72). Na tym poziomie badań rozróżnienie niektórych śladów było utrudnione, dlatego w celu dokładniejszego ich rozpoznania, a co za tym idzie określenia funkcji przedmiotów, stosowano obserwacje w dużych powiększeniach powyżej 100×. W celu dokładnego odtworzenia, niejednokrotnie wieloetapowego, procesu wykonywania poszczególnych kategorii narzędzi kościanych wnikliwej analizie poddano półprodukty, odpady produkcyjne i gotowe przedmioty. Analiza polegała na oględzinach makroskopowych i obserwacjach mikroskopowych śladów technologicznych, które przyporządkowano różnym technikom obróbki i narzędziom wykorzystywanym podczas wykonywania przedmiotów kościanych. Kolejne etapy obróbki przedstawiono w formie opisowej oraz graicznych schematów. Niestety brak dostatecznej liczby półproduktów i odpadów produkcyjnych oraz silne zużycie artefaktów powodujące zanik śladów technologicznych powodowały, że nie zawsze można było dokładnie odtworzyć technologiczny łańcuch operacyj- 120 M. Diakowski ny. Dlatego w wielu przypadkach posłużono się teoretycznymi modelami opracowanymi przez autora, które były weryikowane badaniami eksperymentalnymi i porównawczymi. W celu określenia funkcji zastosowano analizę mikrośladów użytkowania, również w połączeniu z badaniami eksperymentalnymi. Ślady pracy rozpoznawano na podstawie ich cech morfometrycznych, układu i rozmieszczenia oraz odpowiednio je klasyikowano. Przy interpretacji funkcji brano również pod uwagę takie cechy przedmiotów, jak kształt, wielkość i lokalizacja potencjalnych krawędzi pracujących. Funkcja narzędzi była weryikowana na podstawie badań eksperymentalnych prowadzonych z wykorzystaniem replik artefaktów. Następnie porównano ślady użytkowania powstałe na replikach ze śladami na materiałach zabytkowych. Doświadczeniom archeologicznym, jako nieocenionemu źródłu materiałów referencyjnych dla mikroskopowych analiz śladów technologicznych i użytkowych, poświęcono wyjątkowo wiele czasu i starań. Aby uniknąć błędów popełnianych przez niektórych badaczy (Piątkowska-Małecka 2001), podczas realizacji programu eksperymentalnego zwrócono szczególną uwagę na metodykę prowadzenia doświadczeń, która została wcześniej wypracowana w związku z badaniami nad technologią i użytkowaniem narzędzi z surowców kostnych z epoki kamienia (np. Averbouh, Provenzano 1999; David 1999; Diakowski 2011a; van Gijn 2005; tam dalsza literatura). Badania eksperymentalne poprzedzono wykonaniem teoretycznych modeli obróbki kości i poroża, opracowanych na podstawie wielokrotnych obserwacji materiałów zabytkowych, nie tylko tych, których dotyczy niniejszy artykuł, oraz koncepcji przedstawionych w literaturze przedmiotu (np. MacGregor 1985; Zeman 2001). Wszystkie eksperymenty wykonano co najmniej dwukrotnie. Przebieg prac był dokumentowany za pomocą laboratoryjnych metod pomiarowych. Na różnych etapach doświadczeń prowadzono dokumentację fotograiczną, ilmową, rysunkową i opisową, ale przede wszystkim obserwacje mikroskopowe zmian powierzchni powstałych podczas pracy. Eksperymenty wykonano w warunkach zbliżonych do tych, w jakich replikowane działania mogły się odbywać w okresie wpływów rzymskich i wędrówek ludów, tak pod względem dostępności surowca, jak i poziomu rzemiosł i gospodarki. W doświadczeniach wykorzystano poroża jelenia szlachetnego, pochodzące od zwierząt dziko żyjących. Surowiec organiczny przygotowywano do obróbki (zmiękczano) na kilka różnych sposobów, przypuszczalnie zgodnych z metodami zmiękczania kości i poroża w pradziejach (np. Diakowski 2011a, 98-101; Drzewicz 2004, 48-52; MacGregor 1985, 63-65; Żurowski 1974). W części programu eksperymentalnego poświęconego technologii wykorzystywano repliki narzędzi kamiennych, metalowych i organicznych, używanych lub prawdopodobnie używanych przez społeczności kultury przeworskiej. Możliwość obróbki przedmiotów kościanych narzędziami krzemiennymi wzięto pod uwagę, posiłkując się pracami poświęconymi tej tematyce (Cristiani i Alhaique 2005; Diakowski 2011a; Greenield 1999) oraz ze względu na wielokulturowość Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 121 analizowanych stanowisk. Największy problem sprawiło przygotowanie narzędzi metalowych, ponieważ w obiektach z okresu rzymskiego interpretowanych jako pracownie wytwarzania przedmiotów z surowców kostnych, narzędzia przeznaczone do ich obróbki są niezwykle rzadkie (Musteaţă, Popa 2010, ryc. 4). Przyjęto, że wiele narzędzi stosowanych między innymi w ciesielstwie (Michałowski 2011, 27-60) i kowalstwie (Żygadło 1997) mogło być używanych także w obróbce surowców kostnych. Narzędzia metalowe wykonali wykwaliikowani rzemieślnicy zajmujący się wytwarzaniem replik narzędzi żelaznych. Następnie posłużono się tymi replikami wykonując różne techniki obróbki kości i poroża. W ten sposób udało się skorelować ze sobą ślady technologiczne z technikami obróbki i narzędziami używanymi w procesie wykonywania przedmiotów kościanych konkretnych przedmiotów zabytkowych. MATERIAŁY Spośród 15 przedmiotów wykonanych z kości i poroża wyróżniono kilka typów. Na etapie badań terenowych i dokumentacyjnych jeden artefakt uznano za oprawkę, natomiast w toku obecnych analiz uznano go za naturalny fragment kości (tab. 1:1). Nie zaobserwowano na nim żadnych śladów technologicznych ani użytkowania a jedynie ślady ogryzania i przeżuwania przez psy, analogiczne do materiałów L.R. Binforda (1981) i R.L. Lymana (1994). Półprodukty/odpady Na osadzie w Lizawicach odkryto jedynie dwa odpady lub półprodukty (tab. 1:2 i 1:3). Obydwa artefakty, to końcówki odnóg poroża jelenia szlachetnego (ryc. 2b, 2c, 3b, 3c). Przedmioty te oddzielono od poroża za pomocą dookolnego rąbania. Świadczą o tym charakterystyczne zaciosy przy podstawie (ryc. 4a). Dodatkowo na zabytku o nr. inw. 87/67 przy wierzchołku zaobserwowano ślady dookolnego ociosywania (ryc. 4b). Niestety ze względu na stan zachowania nie można stwierdzić czy czynność tą wykonano przy użyciu siekiery czy też ciosła. Próba rozróżnienia czy mamy w tym przypadku do czynienia z półproduktami, czy też odpadami jest bardzo trudna, ponieważ zależy od usytuowania danego fragmentu kości lub poroża w określonych etapach obróbki. Dany element może być odpadem produkcyjnym w kontekście wykonywania jednego narzędzia. W przypadku wstępnego podziału surowca może być z kolei półproduktem dla kilku różnych typów narzędzi (Dijkman, Ervynck 1998, 9-10). Masywne ostrza Trzy artefakty zaklasyikowane jako masywne ostrza z tuleją (tab. 1:4-6; ryc. 2d-f, 3d-f). Narzędzia te wykonano z kości metapodialnych bydła domowego. Na podstawie analizy śladów technologicznych zaobserwowanych na gotowych narzę- 122 M. Diakowski Tab. 1. Lizawice 1, pow. oławski. Przedmioty wykonane z kości i poroża Lp. Nr inw. Typ Surowiec Zaobserwowane ślady technologiczne Narzędzie Rycina 1 84/67 surowiec fragment trzonu kości długiej rąbanie dookolne; łamanie siekiera 2a; 3a 2 81/64 półprodukt/ odpad odnoga poroża - jeleń rąbanie + łamanie siekiera 2b; 3b 3 87/67 półprodukt/ odpad odnoga poroża - jeleń rąbanie + ociosywanie siekiera 2c; 3c; 4a; 4b 4 182/65 masywne ostrze z tuleją śródstopie – bydło domowe ociosywanie, punktowe uderzanie, wiercenie, skrobanie siekiera, nóż 2d; 3d; 4e 5 104/63 masywne ostrze z tuleją śródstopie – bydło domowe ociosywanie, punktowe uderzanie, wiercenie, skrobanie siekiera, nóż 2e; 3e; 6a 6 4/63 masywne ostrze z tuleją śródręcze – bydło domowe rąbanie, ociosywanie, skrobanie siekiera, nóż 7 156/63 łyżwa śródstopie - koń szlifowanie kamień szliierski 2g; 3g; 6d-f 8 21/63 łyżwa śródstopie - koń ociosywanie, szlifowanie siekiera, kamień szliierski 2h; 3h; 6c 9 39 czółenko odnoga poroża - jeleń rąbanie, struganie, skrobanie siekiera, nóż 10 1/62 astragal z otworem kość skokowa – bydło domowe wiercenie nóż fragment żuchwy – duży ssak rąbanie, skrobanie, szlifowanie, wiercenie siekiera, nóż, kamień szliierski 2k; 3k; 7d-f 2l; 3l; 8a-d 2f; 3f; 4c; 4d; 4f 2i; 3i; 7a; 7b 2j; 3j; 7c 11 18/63 płytka kościana z otworami 12 107/65 przekłuwacz fragment trzonu kości długiej szlifowanie, skrobanie nóż, kamień szliierski 13 115/65 szpila zdobiona fragment trzonu kości długiej szlifowanie, skrobanie, piłowanie kamień 2m; 3m; szliierski, 8e; 8f; 9a-d nóż 14 ?/62 nieokreślony fragment poroża - jeleń struganie, skrobanie, szlifowanie nóż, kamień szliierski 2n; 3n; 9e 15 96 nieokreślony fragment żebra szlifowanie kamień szliierski 2o; 3o; 9f Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 123 dziach oraz półproduktach z innych identycznie datowanych stanowisk archeologicznych (Domasław, Polwica) udało się odtworzyć ich proces wytwarzania (ryc. 5). Krawędź pracującą uzyskiwaną poprzez ukośne przerąbanie kości w celu oddzielenia części dalszej (ryc. 4c). Następnie w miejscu przełamu ociosywano kość za pomocą siekiery (ryc. 4d). Kolejną czynnością było ukształtowanie wierzchołka poprzez skrobanie. Otwór wykonywano na powierzchni stawowej części bliższej, przebijając ją punktowymi uderzeniami i rozwiercając za pomocą noża lub innego narzędzia o ostro zakończonym wierzchołku (ryc. 4e). W przypadku jednego artefaktu z Lizawic (tab. 1:6) otwór do osadzenia drzewca uzyskano po całkowitym usunięciu części bliższej kości śródręcza za pomocą dookolnego rąbania (ryc. 4f). Funkcja narzędzi o ukośnej krawędzi pracującej w literaturze określana bywa na wiele sposobów (Mac Gregor 1985, 174-175). Narzędzia bez otworów interpretowane są jako masywne szydła (Mac Gregor 1985, 175) lub groty oszczepów (Roes 1963; Schonknecht 1983; Kontny 1996; Mullins 2007). Jednakże na artefaktach z Lizawic nie zaobserwowano śladów, które mogły by wskazywać na takie funkcje. Na zabytkach rozpoznano ślady charakteryzujące się mniej lub bardziej zaokrąglonymi wierzchołkami a także zaokrąglonymi krawędziami negatywów rąbania (ryc. 6a). Powierzchnie wewnętrzne otworów ulokowanych w częściach bliższych i ich krawędzie są zagładzone. Dowodzi to, że narzędzia te były oprawiane. Dodatkowo, przy otworze jednego z zabytków zaobserwowano podłużne wyłamanie (ryc. 3d) powstałe pod wpływem kontaktu drzewca z kością podczas intensywnej pracy. Badania eksperymentalne i porównawcze dowodzą, że tego rodzaju ślady użytkowania powstały podczas prac kopieniaczych lub w procesie wyrabiania gliny, polegającym na jej spulchnianiu (ryc. 6b). Łyżwy Na stanowisku w Lizawicach odkryto dwie łyżwy wykonane z kości śródstopia konia (tab. 1:7 i 1:8; ryc. 2g, 2f, 3g, 3h). Sposób wytwarzania tych przedmiotów nie odbiega od innych tego typu zabytków znanych z Europy (Küchelman, Zidarov 2005, 431, Fig. 5). Pierwszy etap polegał na oddzieleniu kości śródstopia/śródręcza II i IV od kości śródstopia/śródręcza III. Następnie wstępnie obrobiono powierzchnię trzonu na stronie grzbietowej, przy zastosowaniu techniki ociosywania. Świadczą o tym pojedyncze ślady na krawędzi płaszczyzny pracującej, większość z nich zaniknęła pod wpływem zastosowania kolejnych zabiegów technologicznych. Technikę ociosywania użyto również podczas formowania wierzchołka łyżwy, tak aby był on lekko podniesiony względem płaszczyzny części pracującej. W tym celu na stronie grzbietowej części dalszej usunięto część bloczka stawowego wraz z grzebieniem (ryc. 6c). Następnie szlifowano trzon na stronie grzbietowej (ryc. 6d). Od wielu lat trwa dyskusja dotycząca określenia funkcji przedmiotów zwanych łyżwami, które nie posiadają otworów umożliwiających zamocowanie do buta (MacGregor 1975, 2001; Choyke 1999; Choyke, Bartosiewicz 2005; 124 M. Diakowski Ryc. 2. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Przedmioty wykonane z kości i poroża: a – przedmiot bez śladów obróbki; b, c – półprodukty/odpady; d-f – masywne ostrza z tuleją; g, h – łyżwy; i – czółenko; j – astragal z otworem; k – płytka kościana z otworami; l – przekłuwacz; m – szpila zdobiona; n, o – przedmioty nieokreślone (rys. N. Lenkow) Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 125 Ryc. 3. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Przedmioty wykonane z kości i poroża: a – przedmiot bez śladów obróbki; b, c – półprodukty/odpady; d-f – masywne ostrza z tuleją; g, h – łyżwy; i – czółenko; j – astragal z otworem; k – płytka kościana z otworami; l – przekłuwacz; m – szpila zdobiona; n, o – przedmioty nieokreślone (fot. M. Diakowski) 126 M. Diakowski Ryc. 4. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Fotograie mikroskopowe przedstawiające ślady technologiczne (powiększenie ×6,3): a – ślady rąbania poroża żelazną siekierą; b – ślady ociosywania poroża żelazną siekierą; c – ślady powstałe podczas ukośnego rąbania kości długiej; d – ślady ociosywania kości żelazną siekierą; e - ślady rozwiercania otworu żelaznym nożem; f – ślady dookolnego rąbania kości żelazną siekierą (fot. M. Diakowski) Küchelman, Zidarov 2005). Część badaczy interpretuje je jako narzędzia związane z produkcją tekstyliów lub procesem wyprawiania skór (Zeman 2001, 132-133). Jednakże ich argumentem jest jedynie brak wspomnianych wcześniej otworów umożliwiających przytwierdzenie do obuwia. Od lat prowadzone są też analizy mikroskopowe potwierdzające, że przedmioty te były używane jako łyżwy. Wyraźne ślady liniowe usytuowane równolegle i ukośnie do osi dłuższej kości związane są z kontaktem z podłożem oraz techniką jazdy, gdzie kość nie odrywała się od Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 127 podłoża, a stopa nie traciła kontaktu z powierzchnią kości (Choyke, Bartosiewicz 2005, 324; Küchelman, Zidarov 2005, 431, Fig. 5). Pozostałości te są analogiczne do śladów powstałych na łyżwach z otworami mocującymi (MacGregor 1985, 141, Fig. 75). W przypadku używania tych narzędzi jako gładzików do skór czy tkanin przy trzymaniu oburącz kości i tarciu dwukierunkowym do siebie i od siebie, ślady użytkowe byłyby usytuowane prostopadle do osi dłuższej zabytku. Dodatkowo ślady liniowe, które powstają po tarciu kości o skórę, wełnę i włókna roślinne są bardzo regularne i usytuowane równolegle względem siebie (Choyke, Bartosiewicz 2005, 324). W przypadku łyżew odkrytych na stanowisku Lizawicach ślady liniowe są skierowane równolegle i ukośnie względem osi dłuższej oraz zachodzą na siebie (ryc. 6e, f). Dodatkowo na stronie dłoniowej kości zaobserwowano wyświecenia, które powstały pod wpływem kontaktu ze skórzanym obuwiem. Ryc. 5. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Schemat wykonywania ostrzy kościanych (rys. M. Diakowski) Czółenko Na obszarze osady w Lizawicach odkryto fragment jednego artefaktu, który określono jako czółenko (tab. 1:9; ryc. 2i i 3i). Wykonano go z odnogi poroża jelenia szlachetnego, którą oddzielono za pomocą dookolnego rąbania siekierą. Dowodzą tego charakterystyczne płaszczyzny zlokalizowane przy podstawie narzędzia. Następnie, na wewnętrznej stronie odnogi, za pomocą strugania i skrobania żelaznym nożem uformowano ukośne powierzchnie. Jedna z nich, usytuowana przy części bliższej łączy się z otworem wydrążonym w podstawie. Otwór ten jest usytuowany równolegle do osi dłuższej odnogi. 128 M. Diakowski Ryc. 6. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Fotograie mikroskopowe przedstawiające ślady technologiczne i użytkowania (fot. 1, 3 i 4 - powiększenie ×6,3): a – negatywy rąbania częściowo zagładzone podczas użytkowania narzędzia; b – ślady liniowe na narzędziu eksperymentalnym powstałe podczas spulchniania gliny; c – ślady ociosywania kości żelazną siekierą; d – ślady powstałe po szlifowaniu kości na piaskowcu; e, f – ślady użytkowania zaobserwowane na łyżwach (fot. M. Diakowski) W literaturze przedmioty z odnóg z ukośnym wcięciem i otworem mają różne określenia funkcjonalne (Furger, Deschler-Erb 1992, 28-29). W polskich publikacjach z jednej strony określa się je głównie jako instrumenty muzyczne a dokładniej gwizdki (Wieczorkowski 1939; Malinowski 1999; Olszewski 2008), z drugiej zaś, interpretowane są jako narzędzia związane z wyplataniem np. sie- Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 129 ci (Pyrgała 1974; Stasiak-Cyran 2000). Badania mikrośladów użytkowania zdają się obalać pierwszą z wymienionych teorii. Na ukośnej powierzchni zaobserwowano poprzeczne i równoległe do osi dłuższej ślady liniowe powstałe podczas kontaktu z tekstyliami np. z liną, dratwą lub wełną. Analogiczne ślady znajdują się na artefakcie z Lizawic (ryc. 7a, b). Być może narzędzia te były używane w tkactwie jako czółenka. Ryc. 7. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Fotograie mikroskopowe przedstawiające ślady technologiczne i użytkowania (fot. 3 - powiększenie ×6,3): a, b – ślady użytkowania na czółenku; c – otwór wykonany żelaznym nożem; d - ślady skrobania nożem powierzchni kościanej płytki z otworami; e – ślady powstałe podczas zdejmowania mizdry ze skóry; f – ślady powstałe podczas oprawiania narzędzia (fot. M. Diakowski) 130 M. Diakowski Astragal z otworem Astragal wykonano z kości skokowej bydła domowego (tab. 1:10; ryc. 2j i 3j). W centralnej części znajduje się przechodzący na wylot otwór wykonany przez obustronne wiercenie metalowym nożem (ryc. 7c). Na powierzchni artefaktu nie zaobserwowano śladów użytkowania. Być może tego rodzaju przedmioty używano jako elementy gier hazardowych. Dowodzą tego greckie i rzymskie źródła ikonograiczne (Stempin 2012, 17, ryc. 13). Płytka kościana z dwoma otworami Do tej kategorii zabytków zaklasyikowano jeden artefakt (tab. 1:11; ryc. 2k i 3k). Jego kształt można określić jako półkolisty. Przy krawędzi bliższej znajdują się dwa otwory. Na przeciwległej krawędzi pracującej zaobserwowano różnej wielkości nieregularne wnęki. Analiza surowcowa wykazała, że przedmiot ten wykonano z fragmentu żuchwy dużego ssaka. Surowiec dzielono za pomocą rąbania i rozłupywania. Następnie krawędzie i samą powierzchnię płytki wyrównywano za pomocą szlifowania na kamieniu szliierskim i skrobania nożem (ryc. 7d). Otwory wykonano nożem, czego dowodzą ich nieregularne krawędzie. Tego typu narzędzia wykonywane były również z żelaza. Opisuje się je jako noże prostokątne (Andrzejowski 1998, 76) a ich chronologia jest określana przede wszystkim na fazę B2 okresu wpływów rzymskich (Dąbrowska 1997, 96). Jednakże, niektóre egzemplarze wiązane są z fazą A3 okresu przedrzymskiego (Andrzejowski 1998, 76). Według J. Andrzejowskiego były używane do obróbki futer i skór (Andrzejowski 1998, 76). A. Kokowski natomiast interpretuje tego typu zabytki jako narzędzia tkackie (Kokowski 1999, 92, ryc. 114). Analiza mikrośladów użytkowania zdaje się potwierdzać opinię A. Kokowskiego. Kościane płytki z otworami interpretowane są również jako tabliczki tkackie używane do wykonywania krajek (Collingwood 1982). Jednakże z tego rodzaju wytwórczością wiązane są artefakty posiadające trzy lub cztery otwory (Mac Gregor 1985, 191-192). Na zaokrąglonej pod wpływem użytkowania krawędzi pracującej przebadanego artefaktu znajdują się poprzeczne ślady liniowe powstające podczas skrobania miękkich tkanek skóry tzw. mizdry (ryc. 7e). Na krawędziach otworów zaobserwowano płytkie i łagodne wcięcia skierowane ku krawędzi bliższej, na których znajdują się ślady liniowe usytuowane w tym samym kierunku (ryc. 7f). Dowodzi to, że przedmiot ten był oprawiony. Przekłuwacz Na stanowisku w Lizawicach odkryto jeden przekłuwacz wykonany z fragmentu trzonu kości długiej nieokreślonego zwierzęcia (tab. 1:12; ryc. 2l i 3l). Ślady technologiczne po szlifowaniu na kamieniu szliierskim i skrobaniu metalowym nożem (ryc. 8a, b) widoczne są tylko w niektórych miejscach, ponieważ w dużym Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 131 stopniu zostały zatarte pod wpływem użytkowania. Ślady użytkowania zaobserwowane w streie wierzchołkowej dowodzą, że narzędzie to wykorzystywano do przekłuwania skóry (ryc. 8c, d). Wyświecenia i zagładzenia na całej powierzchni przedmiotu są wynikiem długotrwałego trzymania go w dłoni. Ryc. 8. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Fotograie mikroskopowe przedstawiające ślady technologiczne i użytkowania (fot. 5 - powiększenie ×10,3): a – ślady szlifowania na kamieniu; b – ślady szlifowania na kamieniu i skrobaniu żelaznym nożem; c, d – ślady powstałe po przekłuwania skóry; e – główka szpili zdobionej; f – ślady szlifowania częściowo zatarte pod wpływem użytkowania (fot. M. Diakowski) 132 M. Diakowski Szpila zdobiona Na stanowisku w Lizawicach odnaleziono jedną szpilę kościaną ze zdobioną główka (tab. 1:13; ryc. 2m i 3m). Zdobienie tworzą położone naprzemiennie, jeden na drugim dyski i sześciany (ryc. 8e). Zwieńczenie główki stanowi trójzębna korona z nacięciami. Jedynie jeden z zębów zachował się w całości. Na powierzchni trzonu szpili zaobserwowano, w dużym stopniu zniwelowane pod wpływem użytkowania, ślady technologiczne związane z szlifowaniem kości na kamieniu szliierskim (ryc. 8f). Ornament główki wykonano żelaznym nożem za pomocą skrobania i piłowania (ryc. 8e). W odległości 4 mm od wierzchołka znajduje się V-kształtne nacięcie (ryc. 9a). Na jego ściankach widoczne są ściśle do siebie przylegające ślady liniowe dowodzące, że zagłębienie wykonano techniką piłowania nożem żelaznym (ryc. 9b). W literaturze, w zależności od morfologii i wielkości szpil, opisuje się je jako elementy strojów lub fryzur (Biró 1994; Zeman 2001; MacGregor 1985). Prostopadły do osi dłuższej artefaktu układ śladów liniowych w streie wierzchołkowej dowodzi, że szpilą ruchami okrężnymi wokół własnej osi przebijano skórę (ryc. 9c, d). Być może szpila z Lizawic stanowiła element składowy jakiegoś skórzanego elementu fryzury np. spinki lub skórzanego stroju. Zagadkowe jest przeznaczenie V-kształtnego zagłębienia, być może stanowiło ono punkt zaczepienia dla jakiejś pętelki. Wszak nie można zapominać, że zwłaszcza ornamentowane egzemplarze pełniły funkcję biżuterii (Riha 1990). Przedmioty nieokreślone Do tej kategorii zaklasyikowano fragmenty dwóch artefaktów (tab.1:14 i 15). Pierwszy z nich został wykonany z poroża jelenia (ryc. 2n i 3n). Wyglądem swym przypomina zatyczkę, jednakże złamanie na jednym z węższych końców może dowodzić, że był on znacznie dłuższy. Zaobserwowano na nim ślady technologiczne po struganiu i skrobaniu żelaznym nożem i szlifowaniu na kamieniu szliierskim. Ślady obróbki są częściowo zagładzone a powierzchnia lekko wyświecona (ryc. 9e). Ślady użytkowania powstały najprawdopodobniej podczas trzymania przedmiotu w dłoni. Drugi przedmiot wykonany jest z rozszczepionego żebra bliżej nieokreślonego gatunku ssaka (ryc. 2o i 3o). Na węższym wierzchołku zaobserwowano ślady szlifowania z lekkimi wyświeceniami (ryc. 9f). Przypominają one pozostałości po wygładzaniu masy garncarskiej podczas wykonywania naczyń glinianych (Maigrot 2005, 120, Fig. 6.3). REZULTATY I DYSKUSJA Problematyka wytwarzania przedmiotów kościanych na obszarze Barbaricum traktowana jest marginalnie i można się z nią zapoznać tylko w niektó- Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 133 Ryc. 9. Lizawice, stan. 1, pow. oławski. Fotograie mikroskopowe przedstawiające ślady technologiczne i użytkowania (fot. 1 - powiększenie × 10,3; fot. 2 - powiększenie ×25; fot. 6 - powiększenie ×12,5; ): a, b – V-kształtne wcięcie na wierzchołku zdobionej szpili; c, d – ślady wielokrotnego przebijania skóry; e – zagładzenia powstałe podczas trzymania przedmiotu w dłoniach; f – ślady powstałe podczas wygładzania masy garncarskiej (fot. M. Diakowski) rych pracach (Zeman 2001; Diakowski 2011). Więcej uwagi temu zagadnieniu poświęca się podczas opracowywania licznych materiałów kostnych z terenów cesarstwa rzymskiego i prowincji (np. McGregor 1985; Dijkman, Ervynck 1998, Deschler-Erb 1998; Struckmeyer 2011b; tam dalsza literatura). Na przebadanych artefaktach zaobserwowano kilka typów śladów technologicznych powstałych po zastosowaniu określonych narzędzi i technik. W trakcie obróbki kości i poroży 134 M. Diakowski używano siekiery, noża i kamienia szliierskiego o drobnoziarnistej strukturze. Niewielkie spektrum narzędziowe, którym dysponowali uwcześni rzemieślnicy przy zastosowaniu odpowiednich technik i ich kombinacji pozwalało im na wykonanie przedmiotów o zróżnicowanej formie i stopniu zaawansowania technologicznego. Siekierę stosowano zarówno podczas podziału surowca (dookolne rąbanie) jak i w trakcie formowaniu narzędzi (ociosywanie). Natomiast nóż i kamień szliierski używano podczas nadawania ogólnego kształtu i ostatecznej formy przedmiotom. W literaturze istnieje pogląd, że surowce kostne poddawane obróbce żelaznymi narzędziami były zmiękczane na różne sposoby (Cnotliwy 1973; Żurowski 1974; Drzewicz 2004). Analizując materiały z Lizawic nie można jednoznacznie stwierdzić czy poddawano je temu procesowi. Jednakże opierając się na badaniach eksperymentalnych autora można dojść do wniosku, że przy odpowiednio dobranych narzędziach, technikach i umiejętnościach zmiękczanie nie było konieczne. Ślady technologiczne dowodzą, że podziału surowca dokonywano jedynie za pomocą siekiery. Natomiast poszczególne techniki wykonywania określonych typów przedmiotów jak i spektrum narzędziowe były determinowane przez surowiec z jakiego je wykonywano. Dobierano go na podstawie cech morfometrycznych w taki sposób aby jego obróbka była jak najmniej czaso- i pracochłonna. Poroża mogły być zbierane lub pochodziły z osobników upolowanych. Kości natomiast wybierano z części mało atrakcyjnych pod względem konsumpcyjnym np. kości śródstopia, śródręcza, skokowe, żuchwy. Masywne ostrza wykonywano z kości śródstopia i śródręcza bydła domowego, a z kości metapodialnych konia wytwarzano łyżwy. Uformowanie tych przedmiotów wymagało zastosowania kilku technik obróbki. W pierwszym przypadku użyto rąbania, ociosywania, skrobania, punktowe uderzanie i wiercenia, w drugim zaś jedynie ociosywania i szlifowania. Płytkę kościaną z otworami wykonano z fragmentu żuchwy dużego ssaka, który odpowiednio obrobiono stosując techniki rąbania, szlifowania, skrobania i wiercenia. Przedmioty takie jak astragale z otworem wymagały jedynie minimalnego wkładu pracy w ich wykonanie. Przy użyciu noża należało jedynie obustronnie wykonać otwór. Z podłużnych fragmentów trzonów kości długich wykonywano zarówno mało skomplikowane przekłuwacze jak i zdobione szpile, wymagające znacznie większego nakładu pracy oraz umiejętności. Analizując procesy wytwarzania poszczególnych typów przedmiotów odkrytych na osadzie w Lizawicach ze względu na zbyt małą liczbę półproduktów i odpadów nie można jednoznacznie stwierdzić czy wykonano je lokalnie. W wielu publikacjach dotyczących kultury przeworskiej poruszany jest temat funkcji przedmiotów wykonanych z kości i poroża. Jednakże określa się ją przede wszystkim na podstawie cech morfometrycznych. Badając artefakty z osady w Lizawicach dodatkowo zwrócono uwagę na ślady makroskopowe i mikroskopowe oraz ich lokalizację na przedmiotach. Podobne analizy materiałów przedmiotów kościanych z okresu rzymskiego z pogranicza prowincji i cesarstwa rzymskiego wykonała K. Struckmeyer (2011a, 2011b). Dzięki obserwacjom mikroskopowym możliwe było wykluczenie niektórych określeń funkcjonalnych Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 135 a część potwierdzono. Istotnymi rezultatami wydają się być ślady mizdrowania skóry zaobserwowane na płytce z otworami oraz ślady prac kopieniaczych na masywnych ostrzach. Ślady zaobserwowane na łyżwach potwierdzają ich funkcję jako przedmiotów wykorzystywanych do przemieszczania się, transportu lub zabawy a wykluczają zastosowanie w procesie obróbki skóry. Nie udało się jednoznacznie określić funkcji przedmiotu określonego mianem czółenka, jednakże z całą pewnością można stwierdzić, że nie było ono używane jako gwizdek. Zagadkowa pozostaje funkcja astragala z umieszczonym centralnie otworem. Brak śladów aktywnego użytkowania prawdopodobnie wskazuje, że był to element jakiejś gry, jednakże może to być również przedmiot, który nie został jeszcze wykorzystany w bliżej nieokreślonej pracy. PODSUMOWANIE Wieloetapowe obserwacje i porównania materiału zabytkowego i eksperymentalnego pozwoliły stworzyć bazę porównawczą śladów technologicznych przypisanych konkretnym narzędziom, technikom obróbki oraz sposobom użytkowania przedmiotów z surowców kostnych. Udało się wykonać wiele modeli śladów. Mimo to, interpretacja niektórych zmian na powierzchni zabytków była utrudniona nie tylko ze względu na stan zachowania artefaktów i wielość czynników naturalnych, lecz również na fakt, jak bardzo złożoną i dynamiczną strukturą była osada. Dochodziło na niej do licznych czynności gospodarczych i kulturowych, które mogły być wykonywane na różne sposoby. Dlatego pomimo rozbudowanych i metodycznych programów eksperymentalnych trudno jest je wszystkie zidentyikować. W toku badań przybliżono zagadnienia związane z produkcją i użytkowaniem przedmiotów kościanych na osadzie w Lizawicach. Badania technologiczne oparte na analizie śladów zaobserwowanych na przedmiotach kościanych, czyli danych pośrednich, pozwoliły rozpoznać, jakiego rodzaju narzędzi używano do wytwarzania tych przedmiotów. W procesie ich produkcji zastosowano jedynie siekierę, nóż i kamień szliierski. Przy użyciu tych trzech narzędzi wykonywano różne techniki obróbki: rąbanie, ociosywanie, łamanie, skrobanie, skrobanie, struganie i wiercenie. W toku badań udało się jaką określić jaką rolę odgrywały przedmioty kościane w życiu codziennym mieszkańców osady w Lizawicach. Pomimo dużego znaczenia narzędzi metalowych w gospodarce, to z całą pewnością można stwierdzić, że przedmioty kościane również były ważnym jej elementem. Używano ich w pracach ziemnych, obróbce gliny, podczas wyprawiania skór i wytwarzaniu wyrobów skórzanych, tkactwie i transporcie. 136 M. Diakowski LITERATURA Andrzejowski J. 1998 Nadkole. A Cemetery of the Przeworsk Culture in Eastern Poland. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”. Averbouh A., Provenzano N. 1999 Proposition pour une terminologie du travail préhistorique des matières osseuses: I – les techniques, Préhistoire et Anthropologie méditerranéennes 1998-1999, 7-8, 5-25. Binford, L. R., 1981 Bones: Ancient Men and Modern Myths. New York : Academic Press.. Biró M. T. 1994 he Bone Objects of the Roman Collection. Catalogi Musei Nationalis Hungarici (Series Archaeologica II). Choyke A. 1999 Bone skates: raw material, manufacturing and use, Antaeus 24 (1997–1998), 148–156. Choyke A., Bartosiewicz L. 2005 Skating with Horses: continuity and parallelism in prehistoric Hungary, Revue de Paléobiologie 10, 317–326. Cnotliwy E. 1973 Rzemiosło rogowe na Pomorzu wczesnośredniowiecznym. Wrocław: Ossolineum. Collingwood P. 1982 he Techniques of Tablet Weaving. London: Batsford. Cristiani, E., Alhaique, F., 2005 Flint vs. Metal: the manufacture of bone tools at the Eneolithic site of Conelle di Arcevia (Central Italy), (w:) H. Luik, A. M. Choyke, C. E. Batey, L. Lõugas (red.), From Hooves to Horns, from Mollusc to Mammoth. Manufacture and Use of Bone Artefacts from Prehistoric Times to the Present. Proceedings of the 4th Meeting of the ICAZ Worked Bone Research Group at Tallin, 26th-31st of August 2003. Tallin, 397-403. David E. 1999 L’industrie en matières dures animales du Mèsolithique ancien et moyen en Europe du Nord. Contribution de l’analyse technologique à la déinition du Maglemosien, hesis (PhD), Université Nanterre, Paris. Dąbrowska T. 1997 Kamieńczyk. Ein Gräberfeld der Przeworsk-Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica III, Kraków. Deschler-Erb S. 1998 Römische Beinartefakte aus Augusta Raurica. Rohmaterial, Technologie, Typologie und Chronologie, Forschungen in Augst, Augst, 27/1-2. Diakowski M. 2011 Analiza traseologiczna materiału kostnego ze stanowiska nr 8 w Magnicach, gm. Kobierzyce, (w:) J. Baron (red.), Wielokulturowe stanowisko nr 8 w Magnicach, gmina Kobierzyce, województwo dolnośląskie, Archeologiczne Zeszyty Autostradowe, 11, 161-170. Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 137 Diakowski M. 2011a Bone and antler artifacts from Pobiel 10, Lower Silesia, Poland. Are they really mesolithic? (w:) J. Baron, B. Kufel-Diakowska (red.), Written in Bones. Studies on technological and social contexts of past faunal skeletal remains. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 93-116. Dijkman W., Ervynck A. 1998 Antler, bone, horn, ivory and teeth: the use of animal skeletal materials in roman and early medieval Maastricht, Archaeologica Mosana 1. Drzewicz A. 2004 Wyroby z kości i poroża z osiedla obronnego ludności kultury łużyckiej w Biskupinie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper. Furger A. R., Deschler-Erb S. 1992 Das Fundmaterial aus der Schichtenfolge beim Augster heater, Forschungen in Augst 15. Greenield H. J., 1999 he Origins of Metallurgy: Distinguishing Stone from Metal Cut-marks on Bones from Archaeological Sites, Journal of Archaeological Science 26, 797–808. Kokowski A. 1999 Archeologia Gotów. Goci w Kotlinie Hrubieszowskiej. Lublin: idea Media. Kontny B. 1996 Oszczepy wykonane z materiałów organicznych w okresach przedrzymskim i rzymskim. Próba określenia w materiale archeologicznym, (w:) W. Nowakowski (red.), Concordia. Studia oiarowane prof. Jerzemu Okulicz-Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin. Warszawa, 147-157. Küchelman H. C., Zidarov P. 2005 Let’s skate together! Skating on bones In the past and today, (w:) H. Luik, A. M. Choyke, C. E. Batey, L. Lõugas (red.), From Hooves to Horns, from Mollusc to Mammoth. Manufacture and Use of Bone Artefacts from Prehistoric Times to the Present. Proceedings of the 4th Meeting of the ICAZ Worked Bone Research Group at Tallin, 26th-31st of August 2003. Tallin, 225–445. Legrand A. 2008 Neolithic bone needles and vegetal ibres working: experimentation and usewear analysis, (w:) L. Longo, N. Skakun (red.) “Prehistoric Technology” 40 years later: Functional Studies and the Russian Legacy, Oxford: BAR IS 1783/2008, 445-450. Legrand A., Sidéra, I., 2007 Methods, means, and results when studying European bone industry, (w:) Gates St-Pierre, C., Walker, R. (red.), Bones as Tools: Current Methods and Interpretations in Worked Bone Studies, BAR International Series, 1622, Oxford: Oxbow, 67-79. Lyman, R. L., 1994 Vertebrate Taphonomy. Cambridge Manuals in Archaeology, Cambridge University Press. Marciniak, A., 1996 Archeologia i jej źródła. Materiały faunistyczne w praktyce badawczej archeologii. Warszawa-Poznań: Wydawnictwo Naukowe PWN. 138 M. Diakowski MacGregor A. 1975 Problems In the interpretation of microscopic wear patterns: the evidence from bone skates, Journal of Archaeological Science 2, 385–390. MacGregor A. 1985 Bone, Antler, Ivory & Horn. he Technology of Skeletal Materials Since the Roman Period. London & Sydney: Croom Helm, Totowa New Jersey: Barnes & Noble Books. Maigrot Y. 1997 Tracéologie des outils tranchants en os des Ve et IVe millénaires av. J.-C. en Bassin parisien. Essai méthodologique et application, Bulletin de la Société préhistorique française 94, n° 2, 198-216. Maigrot Y., 2005 Ivory, bone and antler tools production systems at Chalain 4 (Jura,France): late Neolithic site, 3rd millenium, (w:) H. Luik, A. M. Choyke, C. E. Batey, L. Lõugas (red.), From Hooves to Horns, from Mollusc to Mammoth. Manufacture and Use of Bone Artefacts from Prehistoric Times to the Present. Proceedings of the 4th Meeting of the ICAZ Worked Bone Research Group at Tallin, 26th-31st of August 2003. Tallin, 113-126. Malinowski T. 1999 Narzędzia dźwiękowe i instrumenty muzyczne z okresu późnolateńskiego i okressu wpływów rzymskich w Polsce, Przegląd Archeologiczny 47, 45-59. Michałowski A. 2011 Budownictwo kultury przeworskiej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. Mullins C. 2007 Socketed longbone points: a study of the Irish material with reference to British and Continental examples, he Journal of Irish Archaeology 16. Musteaţă S., Popa A. 2010 Antler Manufacturing in the Eastern Carpathian Regions in the Time of Sântana de Mureş-Černjachov Culture (Late Roman Period), (w:) A. Legrand-Pineau, I. Sidéra, N. Buc, E. David, V. Scheinsohn (red.), Ancient and Modern Bone Artefacts from America to Russia. Cultural, technological and functional signature, BAR International Series 2136, 159-170. Olszewski P. A. 2008 Gwizdek rogowy z Latkowa, pow. Inowrocław, woj. kujawsko-pomorskie, Fontes Archaeologici Posnanienses 44, 343-351. Pazda S. 1962 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych osady kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich w Lizawicach, pow. Oława w 1962 r., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 5, 21-22. Pazda S. 1963 Tymczasowe sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku osadniczym kultury przeworskiej w Lizawicach pow. Oława w roku 1963, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 6, 21-24. Pazda S. 1964 Badania wykopaliskowe na terenie osady kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskiech w Lizawicach, pow. Oława, w 1962 roku, Sprawozdania Archeologiczne 16, 132-136. Metoda traseologiczna i eksperymentalna w określeniu technologii ... 139 Pazda S. 1965 Z badań wykopaliskowych na stanowisku osadniczym w Lizawicach, pow. Oława, w 1963 roku, Sprawozdania Archeologiczne 17, 152-157. Pazda S. 1965a Tymczasowe sprawozdanie z prac wykopaliskowych na stanowisku hutniczym z okresu wpływów rzymskich w Lizawicach, pow. Oława w 1965 r., Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 8, 20-23. Pazda S. 1967 Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku hutniczym kultury przeworskiej z II-III w. n.e. w Lizawicach, pow. Oława, w 1965 roku, Sprawozdania Archeologiczne 19, 374-379. Pazda S. 1969 Dalsze badania wykopaliskowe w Lizawicach, pow. Oława, Sprawozdania Archeologiczne 21, 323-327. Piątkowska-Małecka J. 2001 Niezwykłe narzędzie kościane z wczesnej epoki żelaza znalezione na osadzie w Żubronajciach, Światowit, 3 (44), Fascykuł B, Archeologia pradziejowa i średniowieczna. Archeologia Polski, Warszawa, 197-203. Pyrgała J. 1974 Rogowe narzędzia plecionkarskie z I w. p.n.e. - XI-XII w. na ziemiach polskich, Wiadomości Archeologiczne 39/1, 48-54. Riha E. 1990 Der römische Schmuck aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst 10.Augst. Roes A. 1963 Bone and antler objects from Frisian Terp-Mounds. H. D. Tjeenk Willink & Zoon N. V. – Haarlem Schonknecht U. 1983 Meklenburgische Knochenlanzenspitzen aus germanischer Zait, Jahrbuch für Bodenkmalplege in Meklenburg 1982, 47-66. Semenov S.A., 1964 Prehistoric Technology, Adams and Dart, London. Seger H. 1941 Jahresbericht 1940, Altschlesische Blätter 1941, 142-152. Stasiak-Cyran M. 2000 Wyniki piątego sezonu badań na osadzie kultury przeworskiej w Nieszawie Koloni, stanowisko 5, pow. Opole Lubelskie, Archeologia Polski Środkowowschodniej 5, 85-95. Stempin A. 2012 Astragalusy – czyli dlaczego gramy sześciennymi kostkami?, (w:) A. Stempin (red.), Magia gry – sztuka rywalizacji. Poznań: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, 17–26. Struckmeyer K. 2011a he bone tools from the dwelling mound Feddersen Wierde, Germany, and their functions, (w:) J. Baron, B. Kufel-Diakowska (red.), Written in Bones. Studies on technological and social context of past faunal skeletal remains, Wrocaw: Uniwersytet Wrocławski, 187-195. Struckmeyer K. 2011b Gebrauchsspurenanalysen an Knochen. Zur Nutzung der Knochen- und 140 M. Diakowski Geweihgeräte von der Feddersen Wierde, Ldkr. Cuxhaven, und von nordniederländischen Würten, Dissertation zur Erlangung der Würde des Doktors der Philosophie der Universität Hamburg, Hamburg. van Gijn A., 2005 A functional analysis of some late Mesolithic bone and antler implements from the Dutch coastal zone, (w:) H. Luik, A. M. Choyke, C. E. Batey, L. Lõugas (red.), From Hooves to Horns, from Mollusc to Mammoth. Manufacture and Use of Bone Artefacts from Prehistoric Times to the Present. Proceedings of the 4th Meeting of the ICAZ Worked Bone Research Group at Tallin, 26th-31st of August 2003. Tallin, 47-66. Wieczorowski T. 1939 Wczesnohistoryczne instrumenty muzyczne kultury staropolskiej z Wielkopolski i Pomorza, Wiadomości Archeologiczne 16, 348-356. Zeman T. 2001 Germánská kostĕná a parohová industrie doby řimské ve středoevropském barbariku, Studia Minora Facultatis Philosophicae Universitatis Brunensis 6, 107–147. Żurowski K. 1974 Zmiękczanie poroży i kości stosowane przez wytwórców w starożytności i we wczesnym średniowieczu, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archaeologia 4. Żygadło J., 1997 Narzędzia żelazne na obszarze Europy środkowej od połowy V w. p.n.e. do połowy V w. n.e., Wrocław, maszynopis pracy doktorskiej w bibliotece Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego.