1 Małgorzata Chorowska, Roland Mruczek (Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki) Zamek Książ w okresie średniowiecza Po latach braku zainteresowania początkami zamku Książ i dostępu do jego najstarszych murów latem 2022 r. pojawiła się możliwość wykonania inwentaryzacji piwnic w skrzydle północnym górnego zamku przy użyciu zaawansowanych technik pomiarowych (tachimetr, fotoskanowanie) oraz ograniczonej liczby odkrywek. W dalszej perspektywie pozwoliło to na szczegółową analizę średniowiecznego warsztatu budowlanego i przybliżenie kolejności powstawania poszczególnych elementów składowych warowni. Wśród intrygujących śladów historii Książa znalazły się piwowarskie komory piwniczne i pochylnia z portalem poobijanym od przetaczania beczek. Analiza wyników badań potwierdziła okazałość Książa w dobie panowania Bolka I Surowego, nie ustępującą takim zamkom jak legnicki czy wrocławski. Złożyły się nań dwie wieże ostatecznej obrony, mury obwodowe i potężny, północny dom zamkowy o funkcji mieszkalnej, który przerósł swą kubaturą stołeczny zamek w Świdnicy. Wzniesienie w Książu wieży w typie rezydencjalnego donżonu, znanej później jako Krzywa, pozwala sądzić, że około 1300 r. musiał on pełnić funkcję głównej książęcej siedziby. Agnieszka Gryglewska (Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki) Źródła form neorenesansowej rozbudowy zamku Książ na początku XX wieku Zachowane materiały archiwalne, dotyczące neorenesansowej rozbudowy zamku Książ w latach ok. 1907–1925, pozwalają na poznanie procesu kształtowania jej koncepcji. W trakcie realizowanego przez blisko 20 lat przedsięwzięcia księcia Hansa Heinricha XV Hochberga, prowadzonego przez architektów Ludwiga Scheinerta, następnie od 1910 r. Humberta Walchera von Moltheina, stylistyka architektury nowych skrzydeł zamkowych, zachodniego i północnego, zmieniała się od świadomego operowania cytatami z rodzimego śląskiego oraz niemieckiego renesansu, do interpretacji i redukcji form historycznych. Celem prezentacji jest analiza porównawcza form architektonicznych, głównie z XVI i XVII w., oraz tych z początku XX w., stanowiących historyczne reminiscencje, a także przybliżenie miejsca ich pochodzenia – z Norymbergi, Merseburga, Hameln, czy też z Ziębic, Oleśnicy i Nysy? 2 Katarzyna Sielicka (Zamek Książ w Wałbrzychu) Odkrycie późnorenesansowych kafli piecowych z przedstawieniami figuralnymi w zamku Książ w Wałbrzychu W 2021 roku podczas prac remontowych w pomieszczeniach skrzydła wschodniego i południowego rozebrano uszkodzony parkiet, który możemy datować precyzyjnie na 1919 roku dzięki naklejkom dystrybutora klepek ze Świebodzic. Pod parkietem, na wtórnym złożu, w zasypisku gruzu odkryto fragmenty ceramicznych kafli piecowych. Kafle należy datować na koniec XVI wieku lub początek XVII wieku. Znajdują się na nich przedstawienia figuralne czterech apostołów. Kafle pokryte są szkliwem w kolorze zielonym i wpisują się w stylistykę kafli odkrytych w 2023 roku w zamku w Bolkowie, czy też kafli znanych z zamku w Brzegu. Jest to cenna informacja dla ewentualnych przyszłych aranżacji wnętrz pałacowych z uwagi na dotychczasową skąpość źródeł dla tego okresu, to jest dla pierwszego okresu związanego z rodem Hochbergów w zamku, w przeciwieństwie do dobrze udokumentowanej przebudowy barokowej. Artur Boguszewicz (Uniwersytet Wrocławski, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej) Zamek Cisy w świetle badań z lat 2017-2023 Zamek Cisy w Cieszowie zlokalizowany jest na Pogórzu Wałbrzysko-Bolkowskim. Składa się z trzech członów. Centralną pozycję zajmuje zamek górny z cylindrycznym bergfriedem i pałacem. Towarzyszą mu dwa podzamcza od północnego-zachodu i południowego-wschodu. Zamek był przedmiotem badań historyków i architektów od końca XIX wieku, jednak systematyczne prace archeologiczne obiektu zapoczątkowane zostały dopiero w 2017 roku. Wykopaliska skoncentrowane zostały w obrębie podzamcza północno-zachodniego. W ich wyniku m.in. zrekonstruowano przebieg muru obwodowego tego członu warowni, odsłaniając przyziemie cylindrycznej wieży w jego północnym narożniku. Odkryto także relikty budynku zamykającego ten człon warowni od strony południowo-zachodniej. W kolejnej fazie funkcjonowania zamku obiekt ten został rozebrany, a na jego miejscu powstał mur kurtynowy fortyfikujący międzymurze zamku górnego od strony północno-zachodniej. W oparciu o stratygrafię nawarstwień kulturowych i odkryty w ich obrębie ruchomy materiał archeologiczny można zrekonstruować fazy użytkowania tej części warowni w okresie od XIV do XV wieku. 3 Jerzy Serafin (Uniwersytet Wrocławski, Instytut Historii Sztuki) Geneza zamku Niesytno w świetle badań nad osadnictwem Położony w podbolkowskiej wsi Płonina zamek Niesytno budził zainteresowanie krajoznawców i turystów co najmniej od przełomu XIX i XX w., jednak jego początki pozostawały niejasne. Korzystny splot okoliczności sprawił, iż w początku bieżącego stulecia ruina trafiła w ręce nowych właścicieli, z inicjatywy których w ciągu minionych kilkunastu lat przeprowadzono kompleksowe badania archeologiczne i architektoniczne, zmierzające do dania podstaw dla odbudowy zabytku. W wyniku tych badań udało się uzyskać odpowiedź na pytanie o przybliżoną chronologię warowni i rozczytać jej skomplikowane dzieje budowlane. Proponowany przeze mnie referat ma natomiast pokazać jak sprawa początków Niesytna wygląda od strony analizy sieci osadniczej, dziejów własnościowych okolicznych wsi i związanych z nimi majątków dworskich. Okazuje się bowiem, że tego typu studia, wstępnie podjęte przez autora jeszcze w 2011 r., od samego początku prowadziły do wniosku, jaki później przyniosły badania archeologiczne i architektoniczne. Powstanie budowli przypadać musiało najwcześniej na przełom XIV i XV w., będąc zapewne po części efektem osłabienia władzy zwierzchniej nad terytorium księstw świdnickiego i jaworskiego, ułatwiającego rozbudowę i konsolidację majątków rycerskich w oparciu o siedziby zamkowe i dworskie. Jednocześnie założenie Niesytna postrzegać należy w kontekście wyczerpywania się pustek osadniczych i konieczności sięgania w procesie zagospodarowywania ziem po tereny peryferyjne, niekiedy zapewne z pogwałceniem prawa. Zaznaczyć przy tym warto, iż wskazany zamek był jednym ze stosunkowo nielicznych usytuowanych w górskiej lokalizacji w Sudetach, jakie reprezentanci możnych rodów wznieśli od podstaw, a nie przejęli drogą „prywatyzacji” dawnych dóbr książęcych. Omówienie powyższych zagadnień w odniesieniu do zamku Niesytno pozwoli też ukazać możliwości i ograniczenia studiów nad osadnictwem w odniesieniu do badań nad zamkami w Sudetach. Przemysław Nocuń (Uniwersytet Jagielloński, Instytut Archeologii), Stanisław Wilk, Tomasz Miszczyk (Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze) Wyniki badań zamku Bolków w sezonie 2023 Badania archeologiczne zamku Bolków odbyły się w dniach 18.07 – 04.08. 2023 r. Łączona ekspedycja Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze i Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie założyła trzy wykopy archeologiczne. Pierwszy zlokalizowano po wewnętrznej stronie muru obwodowego, przy narożniku domniemanej, najprawdopodobniej XIII-wiecznej, wieży mieszkalnej. W toku badań odkryto ponad metrowej miąższości gruzowisko, które dostarczyło bogatego materiału zabytkowego, w tym kilku tysięcy fragmentów kafli piecowych, datowanych na okres od XVI do XVIII wieku. Wykop nie został zakończony. Drugi z wykopów założono w północnej części dziedzińca zamkowego - na wprost średniowiecznego pałacu, pomiędzy mieszkalną zabudową 4 średniowieczną i nowożytną. W toku prac odsłonięto fragmenty kamiennych fundamentów należących do nieznanych wcześniej budowli o metryce średniowiecznej. Ustalenie ich funkcji i doprecyzowanie czasu powstania będzie przedmiotem badań w tracie kolejnego sezonu - w lipcu i sierpniu 2024 roku. Trzeci z wykopów, założony w centralnej części dziedzińca zamkowego, zweryfikował negatywnie teorię o istnieniu wcześniejszego, krótszego obwodu obronnego wokół wieży mieszkalnej i bergfriedu. Małgorzata Chorowska, Aleksandra Wolniak, Mikita Berdzik (Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki) Detal architektoniczny z kaplicy na zamku Bolków Wśród detali architektonicznych zgromadzonych na zamku w Bolkowie istotną grupę stanowią elementy przynależące do niezidentyfikowanej dotąd budowli sakralnej. Są to ciosy pochodzące z profilowanego ościeża portalu, fragment kamieniarki okna witrażowego, głowiczka służki przyściennej, sakramentarium oraz odcinki zewnętrznych cokołów. Te ostatnie są szczególnie istotne, ponieważ muszą pochodzić z budowli zlokalizowanej w przyziemiu, prawdopodobnie z kaplicy zamkowej. Według dawnych badaczy zamku kaplica miała znajdować na piętrze pierwszej sekcji domu zamkowego (tzw. wieża mieszkalna, B1), gdzie umieszczano ją z uwagi na obecność sklepienia. Jednakże sklepienie to jest nowożytne natomiast odnalezione detale można datować na 3 lub 4 ćwierć XIII w. Patrycja Lipczyńska, Bartłomiej Ćmielewski, Roland Mruczek (Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki) Dwór Księżnej Agnieszki w Jaworze Zamki i dwory miejskie Piastów Śląskich nie cieszyły się dotąd takim zainteresowaniem, jak górskie czy wyżynne warownie książęce. Do budowli wymagających rozpoznania należał z pewnością tzw. Dwór Księżnej Agnieszki świdnicko-jaworskiej w Jaworze. Rezydencja ta przetrwała w pokaźnych fragmentach w bryle budynku przy ul. Legnickiej 17-17a, położonego w sąsiedztwie kościoła parafialnego p.w. św. Marcina i miejskiego muru obronnego. W trakcie prac przeprowadzonych w 2023 r. zinwentaryzowano metodą skanowania 3D średniowieczne, kamienne piwnice budowli oraz rozpoczęto inwentaryzację jej przyziemia. Wykonane rozwarstwienie chronologiczne ujawniło niezwykle interesujące fazy średniowieczne. Najstarsza z nich wiąże się z istnieniem piwnic z pochylniami do toczenia beczek w typie świdnickim. Funkcjonowały one zapewne jako wolnostojące pod nieznanym jeszcze bliżej budynkiem szkieletowym. Kolejna faza średniowieczna przyniosła budowę dworu murowanego i zasadniczą zmianę komunikacji w budynku. Wczesną, XIV-wieczną chronologię budowli z fazy I poświadczają dziś ostrołuczne portale, cztery charakterystyczne wnęki „na świeczkę” oraz technika i technologia budowy. 5 Piotr Błoniewski (Warsztat Architektury), Małgorzata Chorowska (Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki) Zamek Gryf – pierwszy etap badań architektonicznych Pierwszy sezon badań architektonicznych to rok 2021. Skupiono się w nim na obszarze dolnego zamku, w szczególności na budynku bramnym. W roku 2023 podjęto badania na zamku górnym. Prace przeprowadzono jedynie na murach widocznych nad poziomem terenu, bez odgruzowania, jednak już to pozwoliło na weryfikację i uszczegółowienie rozwoju fragmentów założenia. Prace zostaną uzupełnione po odgruzowaniu zamku górnego. Łukasz Tekiela (Muzeum Regionalne w Lubaniu) „Tafelstube” i piec Christopha von Schaffgotscha na zamku Gryf Obecnie jednym z najlepiej zachowanych budynków w konstrukcji zamku Gryf jest dom z wykuszami na średnim dziedzińcu. W literaturze niemieckojęzycznej przypisano mu funkcję jadalni zamkowej, tzw. „Tafelstube”. Podczas badań archeologicznych w 2021 r., towarzyszących odgruzowywaniu tego obiektu, natrafiono na znaczną liczbę fragmentów kafli, pochodzących z kilku różnych konstrukcji piecowych oraz podstawę pieca. Jedna z grup kafli łączy się bezpośrednio z osobą Christopha von Schaffgotscha, który administrował zamkiem w latach 1589-1601. Prezentowane w ramach referatu wyniki badań z 2021 r. rzucają nowe światło na funkcje domu z wykuszami oraz historię zamku Gryf. Piotr Błoniewski (Warsztat Architektury), Grzegorz Jaworski („Attyka” Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska) Zamek w Skale (pow. lwówecki) w świetle badań archeologicznych i architektonicznych przeprowadzonych w 2023 roku Pomimo wzmianek o średniowiecznej siedzibie pałac w Skale był powszechnie uważany za strukturę nowożytną. Dopiero prace podjęte w 2023 przy odbudowie zrujnowanego budynku i towarzyszące im badania - archeologiczne i architektoniczne - pozwoliły zweryfikować te poglądy i potwierdzić istnienie w tym miejscu zamku średniowiecznego. 6 Paweł Konczewski (Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Instytut Biologii Środowiskowej, Zakład Antropologii), Milan Sýkora (Ústav archeologické památkové péče severozápadních Čech) Zamek Ronov w Bogatyni–Trzcińcu (pow. zgorzelecki): badania w 2022 roku Ruiny zamku Ronov (Ronau) górują nad przełomem Nysy Łużyckiej nieopodal wsi Trzciniec w powiecie zgorzeleckim. Zamek powstał przed 1266 r., a od 1399 r. pozostaje w ruinie. Zburzono go po oblężeniu wojsk Związku Sześciu Miast górnołużyckich, z powodu, iż był siedzibą rycerzy-rabusiów. W 2022 r. polsko-czeski zespół archeologów prowadził nieinwazyjne badania ruin zamku i jego otoczenia, których celem było lepsze poznanie dziedzictwa archeologicznego tego miejsca. Wyniki badań uzupełniły wiedzę o przestrzeni samego zamku i pozwalają twierdzić, że w krajobrazie wokół niego widnieją różnorakie relikty urządzenia ekumeny zamkowej, np.: sieci dróg, gospodarczego podzamcza, stawów i ujęć wody. We wnioskach badań należy wskazać, że ruiny zamku Ronov i jego otoczenie stanowią ciekawy przykład dobrego zachowania się ekumeny późnośredniowiecznej siedziby feudalnej, wymagającej jednak dalszych badań i szerszej ochrony konserwatorskiej. Katarzyna Kielijańska (Konsorcjum ,,Warownia” na Zamku Wleń) O potrzebie stworzenia i profesjonalizacji lapidariów zamkowych – przykład zamku Wleń Celem posteru będzie przedstawienie wstępnego pomysłu organizacji lapidarium na zamku Wleń. W trakcie badań archeologicznych, a także wieloletnich prac zabezpieczających, rekonstrukcyjnych i porządkowych, pozyskano wiele detali architektonicznych. Przykładowo w latach 2016-2018 grupa wolontariuszy, w uzgodnieniu ze służbami konserwatorskimi, przeglądając gruz zgromadzony wokół zamku lub pozostały po wcześniejszych pracach, odnalazła w nim ponad 40 fragmentów dawnego wystroju architektonicznego. Datowane są one szeroko – od fazy romańskiej, poprzez przebudowy średniowieczne i nowożytne, aż po czasy współczesne – związane z XIX-wieczną adaptacją ruin. W planach obecnego zarządcy zamku jest lepsze wyeksponowanie detali oraz zbudowanie wokół nich narracji (w oparciu o ustalenia specjalistów) na temat przemian formalnych i funkcjonalnych wleńskiego zamku. Celem prezentacji jest również otwarcie dyskusji nad systemowym opracowaniem detalu architektonicznego na zamkach sudeckich oraz ich muzealizacją. 7 Pavel Drnovský, Petr Hejhal, Jan Horák, (Katedra archeologie FF UHK, Hradec Králové) Současný stav poznání vrcholně středověkých fortifikací na Broumovsku. Benetiktinský řád jako stavitel opevěnných sídel Území Broumovska se v polovině 13. století dostalo do držení benediktinského řádu (Břevnovský klášter v Praze). Centrem oblasti se stal Broumov skládající se z města a probošství, později kláštera. S benediktínským řádem je spojováno vrcholně středověké osídlování zdejší oblasti. Během vrcholného středověku zde vznikla soustava vesnic a pravidelně rozměřených polností. Kolonizační aktivita řádu však zahrnovala i výstavbu několika fortifikací, které relativně brzy zanikly. Cílem příspěvku je představit současný stav bádání zdejších středověkých fortifikací. Kromě známého opevněného probošství nacházejícího se v Broumově se jedná o hrad u Božanova, z něhož byl vyhodnoceny archeologické nálezy. Během archeologické prospekce byly v nedávné době objeveny další dvě dosud neznámé středověké fortifikace. Mariusz Łesiuk (Fundacja Archeologiczna ,,Archeo’’), Przemysław Paruzel, Tomasz Stolarczyk (Muzeum Miedzi w Legnicy) Grodziec – nowe materiały do dziejów osadnictwa oraz historii zamku. Badania z lat 2014-2023 Prace wykopaliskowe na zamku Grodziec prowadzone były przez Pracownię Pro Archaeologia Mariusz Łesiuk (Radziechów) w toku inwestycji budowanych (2015) oraz w ramach działań podjętych przez Fundację Archeologiczną Archeo i Muzeum Miedzi w Legnicy (2014; 2023). Badania o charakterze sondaży oraz wykopów budowlanych pozwoliły na nowe ustalenia co do chronologii osadnictwa na szczycie wygasłego wulkanu. Obecność ceramiki z epoki brązu oraz wczesnego średniowiecza na Grodźcu (XI-XII w) pozwala na nowo odnieść się do datowania osadnictwa oraz użytkowania szczytu wygasłego wulkanu. Materiały te wiązać należy z budową grodu kasztelańskiego, wzmiankowanego w bulli papieża Hadriana IV (1155). 8 Mariusz Łesiuk (Fundacja Archeologiczna ,,Archeo’’), Przemysław Paruzel, Tomasz Stolarczyk (Muzeum Miedzi w Legnicy) Zamki na terenie Pogórza Kaczawskiego – wyniki badań z 2017 roku Podjęte w 2017 r. w ramach projektu pt. „Od grodu do zamku – nowe metody i perspektywy badawcze”, realizowanego w Instytucie Architektury Politechniki Wrocławskiej, badania wykopaliskowe zamków oraz założeń obronnych na Pogórzu Kaczawskim prowadzone były przez Pracownię Pro Archaeologia Mariusz Łesiuk (Radziechów), Fundację Archeologiczną Archeo oraz Muzeum Miedzi w Legnicy. Niewielkie wykopy sondażowe (max. 8x2 m) założono na zamku Henryka I Brodatego w Rokitnicy (stan. 2), na terenie założenia położonego na zachód od niego (Rokitnica stan. 3), rozpoznano również obiekty w rejonie Wielisławki (Sędziszowa stan. 1, 3) oraz odkryte w 2012 r. grodzisko w Wojcieszynie (stan. 10). Badania pozwoliły na określenie chronologii założeń w oparciu o pozyskane materiały zabytkowe (Rokitnica 3 - X-XI w.; Sędziszowa 1 - XIII/XIV w.; Wojcieszyn - XIII-1 poł. XIV w.) oraz rozpoznanie stratygrafii nawarstwień kulturowych. Jerzy Serafin (Uniwersytet Wrocławski, Instytut Historii Sztuki) Późnośredniowieczny i wczesnonowożytny dwór w Miedziance w świetle dotychczasowych badań Próba podsumowania dotychczasowej wiedzy o początkach i przemianach budowlanych oraz wystroju architektonicznym nieistniejącego, zachowanego reliktowo dworu w Miedziance. Jeden z głównych akcentów położony zostanie na analizę detalu architektonicznego, jego chronologię oraz jego formalne relacje regionalne i ponadregionalne. Tomasz Olszacki (Pracownia Archeologiczna „Trecento") Zamek Świny w świetle aktualnych badań archeologicznych W latach 2016-2017 i 2022-2023 przeprowadzone zostały badania i nadzory archeologiczne na zamku Świny. Pozwoliły one lepiej rozpoznać dzieje przekształceń budowlanych zamków „niższego” i „średniego” z XV-XVII wieku i zobiektywizować sądy obecne w starszych opracowaniach. Odsłonięto m. in. XV-wieczny mur obwodowy okalający donżon, relikty średniowiecznej drogi prowadzącej ku bramie "zamku średniego", piwnice związane z rejonem owego kompleksu bramnego, czy pozostałości 9 manierystycznej galerii przy pałacu manierystycznym Zygmunta Schweinichena. Wyniki badań archeologicznych skonfrontowano z niedawno rozpoznanymi archiwalnymi planami zamku autorstwa Valentina von Saebischa. Obfity materiał zabytkowy dokumentujący zwłaszcza kulturę materialną okresu wczesnej nowożytności to między innymi serie renesansowych kafli płytowych, znajdujące analogie pośród pieców znanych z innych dolnośląskich rezydencji obronnych tego czasu. Mariusz Łesiuk (Fundacja Archeologiczna ,,Archeo’’), Przemysław Paruzel, Tomasz Stolarczyk (Muzeum Miedzi w Legnicy) Badania zamków i obiektów obronnych na Pogórzu Kaczawskim w latach 2017-2023 Komunikat i postery (dwa) omawiają wyniki badań wykopaliskowych z lat 2017-2023 podjętych w obrębie zamków i założeń obronnych na Pogórzu Kaczawskim. Prace wykopaliskowe prowadzone były przez Pracownię Pro Archaeologia Mariusz Łesiuk (Radziechów) podczas projektu pt. „Od grodu do zamku – nowe metody i perspektywy badawcze”, realizowanego przez Instytut Architektury Politechniki Wrocławskiej (stanowiska Sędziszowa stan. 1, 3, Rokitnica stan. 2-3), w toku inwestycji budowanych (Grodziec) oraz działań podejmowanych przez Fundację Archeologiczną Archeo i Muzeum Miedzi w Legnicy (Grodziec, Wojcieszyn stan. 10). Badania pozwoliły na weryfikację chronologii obiektów (Grodziec, Rokitnica stan. 3, Wojcieszyn 10), pozyskanie nowych materiałów zabytkowych oraz rozpoznanie stratygrafii nawarstwień kulturowych. Najciekawsza wydaje się obecność ceramiki z epoki brązu oraz wczesnego średniowiecza na Grodźcu, co weryfikuje dotychczasowe datowanie osadnictwa oraz użytkowania szczytu wygasłego wulkanu. Przemysław Nocuń (Uniwersytet Jagielloński, Instytut Archeologii) Wieża w Siedlęcinie w świetle ostatnich dziesięciu lat badań Wieża mieszkalna w Siedlęcinie koło Jeleniej Góry powstała jako fundacja księcia Henryka I jaworskiego w 2. dekadzie XIV wieku. Badania obiektu pozwoliły na określenie chronologii jego budowy oraz kilku najważniejszych późniejszych przekształceń. Pięciokondygnacyjny podpiwniczony obiekt zwieńczony blankowaniem powstał w rezultacie kilkuletniej akcji budowlanej. Zachowane drewniane stropy kolejnych kondygnacji należą do najstarszych prostych stropów belkowych w Polsce. Dzięki ich ekspertyzie dendrochronologicznej budowę obiektu należy umieścić w latach 1313–1315. Przygotowanie placu budowy miało miejsce w roku 1312 (ścinka na potrzeby wykonania rusztowań i drabin). Ciekawym odkryciem było rozpoznanie na jednej z belek stropowych na II piętrze budowli zespołu gwoździ, które w średniowieczu służyły do zawieszenia na nich tkanin (opon). Od początku swego istnienia wieża otoczona była fosą, która pod koniec średniowiecza miała 10 już zewnętrzne kamienne ocembrowanie. Do całego założenia prowadził most, a w obecnej bryle dworu można odnaleźć relikty późnośredniowiecznej wieży bramnej, ze śladami po oparciu ruchomego elementu zwodzonego mostu. Na XV stulecie należy datować mur, który wzniesiono wokół wieży. Aleksandra Walkowska (Politechnika Poznańska, Wydział Architektury) Majątki ziemskie i siedziby szlacheckie w Wojcieszowie Wojcieszów położony jest w południowo-zachodniej części Śląska, na obszarze Gór Kaczawskich w Sudetach Zachodnich. Historycznie wieś położona była w granicach księstwa świdnicko-jaworskiego. Badania nad architekturą siedzib szlacheckich wyróżniają się wielością obiektów rezydencjonalnych funkcjonujących na przestrzeni wieków, co było następstwem znacznego rozdrobnienia własności ziemskiej, jak również pochodną wielkości wsi tj. jej areału i potencjału gospodarczego. Celem referatu jest próba identyfikacji średniowiecznych i renesansowych siedzib szlacheckich na podstawie analizy źródeł pisanych, kartografii historycznej, badań architektonicznych pałacu Stöckel i lustracji terenowej wybranych obiektów. Wskazanie lokalizacji historycznych folwarków i dworów, przedstawienie danych na temat nazewnictwa oraz informacji z opracowań dotyczących przemian własności majątków ziemskich w Wojcieszowie. Jagoda Ciechanowska (Akademia Sztuk Pięknych we Wrocławiu), Aleksandra Marcinów (Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury), Mariusz Garbera (Zamek Grodziec) Prace konserwatorskie i restauratorskie na zamku Grodziec – działania przy portalach Wendela Roskopfa i Bodo Ebhardta W ostatnich latach na zamku Grodziec rozpoczęły się intensywne badania oraz prace konserwatorskie i restauratorskie. Ta średniowieczna warownia, położona w Sudetach Zachodnich, przeszła w swoich dziejach dwie istotne przebudowy: pierwszą na przełomie XV i XVI wieku oraz drugą na początku XX wieku. Dwa portale będące tematem opracowania są właśnie związane z tymi działaniami. W 2022 roku odsłonięte zostały relikty wczesnorenesansowego portalu wykonanego przez niemieckiego architekta Wendela Roskopfa. Uwidoczniony został wówczas jego zarys z kilkoma dobrze zachowanymi detalami. Drugi wspomniany portal, którego obecny neogotycki wygląd jest efektem działań niemieckiego architekta Bodo Ebhardta, również został poddany pracom konserwatorskim, jednak w innym zakresie. W 2023 roku przeprowadzono na nim prace wzmacniające. W niewielkim zakresie został on wówczas również zrekonstruowany. Współczesne działania na portalach dwóch ważnych architektów jakimi byli Wendel Roskopf i Bodo Ebhardt, umożliwiły lepsze poznanie tych elementów, co również zostanie zaprezentowane podczas wystąpienia. 11 Dawid Maciejczuk, Krzysztof Jaworski (Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii) Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na średniowiecznym założeniu obronnym w Kamiennej Górze, woj. dolnośląskie, w 2018 roku Jedną z ważniejszych arterii komunikacyjnych w Sudetach jest Brama Lubawska, której osią jest dolina Bobru. Na jednym z wzniesień tego rejonu - Zamkowej Górze (472 m n.p.m.) odnotowany został pod nazwą Landeshut zamek znajdujący się w obrębie dzisiejszego miasta Kamienna Góra, które w dokumentach z XIII w. i późniejszych również nosiło tę samą nazwę (Landeshut). Według źródeł pisanych w średniowieczu istniał tam zamek książąt jaworsko-świdnickich, zaś w dobie wojen śląskich w XVIII w. szańce wojsk pruskich. Później teren ten został wchłonięty w obręb rozbudowującego się w kierunku wschodnim miasta. W 2018 r. podjęte zostały pierwsze badania archeologiczne obiektu, podczas których odkryte zostały materiały wskazujące, że początków ufortyfikowania tego wzniesienia dopatrywać się można już we wczesnym średniowieczu. Wyniki badań wykopaliskowych każą też na nowo spojrzeć na wzajemne relacje miasta Landeshut i zamku Landeshut w późnym średniowieczu. Krzysztof Jaworski, Dawid Maciejczuk, Aleksandra Pankiewicz (Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii) Czy tylko Bolków? Jeszcze o domniemanej wieży z dziobem na zamku Homole (Ziemia Kłodzka) W 2020 i 2021 r. Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego prowadził badania archeologiczne na średniowiecznym zamku Homole koło Dusznik Zdroju za Ziemi Kłodzkiej. Związane one były z podjętymi przez Nadleśnictwo „Zdroje” w Szczytnej pracami budowlanymi (infrastruktura turystyczna) na szczycie góry Gomoły na Wzgórzach Lewińskich, na której znajduje się, potwierdzony w źródłach pisanych już w 1350 r., zamek Homole. Pierwszym etapem były badania powierzchniowe, podczas których odkryto, obok dominującego materiału ceramicznego z XIV i XV w., kilkanaście ułamków naczyń wczesnośredniowiecznych (IX-X w.) oraz kilka fragmentów renesansowych zdobionych kafli piecowych. Obecność tych kafli potwierdzała funkcjonowanie zamku Homole jako rezydencji szlacheckiej, jeszcze w XVI w. Ostatnim właścicielem zamku był Eustachiusz von Landsfried, który nabył zamek w 1559 r., lecz jeszcze w tym samym roku przeniósł do tego miasta swoją rezydencję. Dużą niespodzianką było odkrycie całej serii fałszywych monet z lat 20. i 30. XV w., które wskazują, że podczas wojen husyckich na zamku działał warsztat menniczy, w którym fałszowano monety, głównie czeskie. Obok drobnej monety w pracowni tej podrabiano doskonałej jakości monety grubych nominałów – nawet dukaty Zygmunta Luksemburskiego. Z pracownią tą związane są fragmenty tygli odlewniczych oraz kilka grud miedzi i ścinków blachy miedzianej. W znacznej swojej części zniszczona wieża zamku Homole we wszystkich dotychczasowych opracowaniach naukowych 12 traktowana była jako przykład wieży cylindrycznej. Możliwe jednak, że jest to drugi na ziemiach dzisiejszej Polski przykład średniowiecznej wieży z tzw. dziobem, znany dotąd tylko z zamku w Bolkowie na Pogórzu Wałbrzyskim. Lico zewnętrzne wieży zamkowej zachowało się u swojej podstawy na niespełna połowie długości swojego pierwotnego obwodu. W trakcie oglądu stanu zachowania lica zewnętrznego muru wieży stwierdzono, że krzywizna przebiegu muru wieży nie jest jednakowa na całym zachowanym fragmencie. Zakładając, że wieża miała pierwotnie cylindryczną formę, mury zewnętrzne na całym ich przebiegu musiałyby mieć taki sam promień zakrzywienia, czyli – patrząc od strony zewnętrznej na lico wieży – wybrzuszenia. Tymczasem w partii południowowschodniej jest on inny niż w części północno-zachodniej, w których krzywizna przebiegu muru jest mocno wyłagodzona. Skrajny fragment zachowanej partii lica ma już niemal prosty przebieg. Wskazuje to na celowe „prostowanie” przebiegu muru. Potwierdzeniem istnienia w przeszłości na zamku Homole wieży z dziobem mogą być przedstawienia tego zamku na rycinach z XVIII i XIX w. Wieża zamkowa od strony Dusznik Zdroju, tj. od wschodu, ma na nich formę sugerującą prostokątny zarys jej ścian, natomiast widziana od zachodu (z okolic Lewina Kłodzkiego) przyjmuje już formę cylindryczną. Zakładając, że artyści wiernie oddawali rzeczywistość, jedynym wytłumaczeniem tego paradoksu jest interpretacja bergfriedu z zamku Homole jako wieży z dziobem. Hipotezę taką zdają się potwierdzać dawne ryciny wieży zamku w Bolkowie, które w podobnej konwencji ukazują tamtejszą wieżę dziobową. Krzysztof Jaworski, Ewa Lisowska, Aleksandra Pankiewicz (Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii) Dwie wieże. Z badań nad architekturą i kulturą XV-wiecznego zamku rycerskiej rodziny Czirnów na górze Gromnik Wyniki badań archeologicznych na górze Gromnik (393 m n.p.m.) na Wzgórzach Strzelińskich, trwające od 2005 do 2018 r., pozwalają na wiarygodną rekonstrukcję przemian zabudowy tego wzniesienia (od wczesnośredniowiecznego słowiańskiego grodu, poprzez XV-wieczny zamek po infrastrukturę turystyczną z XIX i XX w.). W przedstawianym na konferencji referacie przedstawimy następujące kwestie: 1). Pierwszy zamek von Czirnów wzniesiony w 1439 r. składał się z podpiwniczonej prostokątnej w zarysie murowanej kamiennej wieży mieszkalnej, muru obwodowego oraz budynków mieszkalnych i gospodarczych (głównie w konstrukcji szkieletowej). Po zburzeniu zamku w sierpniu 1443 r. (konflikt Czirnów z mieszczanami głównych miast śląskich), prostokątna wieża nie została odbudowana, lecz kilkanaście metrów na północ od jej ruin wzniesiono już po kilku latach ośmioboczną wieżę, której zewnętrzne mury otaczały mające postać „rotundy” jądro wieży. Badana przez pewien czas niezależnie od oktagonalnych murów zewnętrznych ta rotundopodobna forma była do 2009 r. błędnie interpretowana jako domniemana wczesnośredniowieczna świątynia w formie rotundy dwuabsydowej. Zapewne już przy budowie pierwszego zamku Czirnów zniwelowano większość pozostałości po wale grodu z IX-X w., wznosząc jednocześnie unikatowy jak na połowę XV w. system bastejowy. 2). Do najciekawszych elementów kultury materialnej związanych z funkcjonowaniem 13 zamku można zaliczyć fałszernię monet (przeszło 100 krążków menniczych i fałszywych monet głównie polskich półgroszy Władysława Warneńczyka, fragmenty tygli i ścinki blachy miedzianej), zachowane w całości kafle piecowe o rzadkiej dla badanego okresu ornamentyce, ozdoby, elementy uzbrojenia, importowaną ceramikę grupy Falkego i lošticką. 3). Na szczycie postawiono w XIX w. wieżę widokową, którą wzniesiono dokładnie w miejscu funkcjonowania wieży oktagonalnej drugiego zamku Czirnów, co zmieniło obraz polany szczytowej poprzez splantowanie jej powierzchni pod infrastrukturę turystyczną i, w konsekwencji, skomplikowało interpretację układów stratygraficznych. Milan Sýkora (Ústav archeologické památkové péče severozápadních čech v Mostě) Hrady severozápadních Čech za vlády Přemyslovců a Lucemburků Příspěvek se zabývá počátky vrcholně středověkých hradů v severozápadních Čechách, jejich podobou a majetkoprávními souvislostmi. Důraz je kladen na období vlády posledních Přemyslovců (1198-1306). Pozornost bude také věnována období vlády Jana Lucemburského (1310-46), kdy zde vzniká řada lenních hradů, jakož i hradní politice jeho syna Karla IV. a vnuka Václava IV., během jejichž panování se rozvíjí především obytný komfort sídel. Marek Bogdała (Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury) Fortyfikacje bastejowe na zamkach sudeckich Celem wystąpienia jest przedstawienie aktualnych badań prowadzonych w odniesieniu do fortyfikacji bastejowych na zamkach w Sudetach. W przypadku terenu Śląska tematyka ta zeszła na dalszy plan i nie stała się dotychczas tematem badań planowych, lecz raczej jednostkowych odkryć archeologicznych lub wzmianek na marginesie szerszych opracowań. Po pięćdziesięciu latach od ogólnopolskiej konferencji naukowej pt. „Fortyfikacje bastejowe w Polsce”, która odbyła się we Wrocławiu, w 1972 r., powrócono do wciąż niepełnego i oczekującego na zbadanie obrazu bastei. Nie bez znaczenia dla podjęcia tematu stała się dostępność i rozwój teledetekcyjnych metod pomiarowych, które są wykorzystywane w ramach prowadzonych badań. W pierwszej części wystąpienia opiszę jak postęp w dziedzinie techniki przekłada się na aktualne możliwości wykorzystania skanowania 3D w zakresie poznania dziedzictwa materialnego. W drugiej części przedstawię wyniki prowadzonych aktualnie badań architektonicznych i wybrane przykłady rozwiązań obronnych stosowanych na zamkach na Śląsku. 14 Maria Legut-Pintal (Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii), Małgorzata Chorowska (Politechnika Wrocławska, Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki) „Katalog zamków i dworów obronnych Śląska” i dalsze perspektywy badań nad zamkami w Sudetach Badania archeologiczne i architektoniczne prowadzone w ostatnich latach znacząco rozszerzyły naszą wiedzę na temat zamków i siedzib obronnych historycznego Śląska. Nowe odkrycia związane z remontami budynków oraz wykorzystanie metod nieinwazyjne umożliwiły zidentyfikowanie i dokumentację wielu obiektów, w tym nawet tych słabo zachowanych. Skutkiem rozwoju badań jest zmiana perspektywy dotycząca liczby, formy i datowania zamków. W obliczu znacznego przyrostu wiedzy pojawiła się potrzeba opracowania nowoczesnego ujęcia syntetycznego. Próbę podjął interdyscyplinarny zespół badawczy „Katalog zamków i dworów obronnych Śląska”. W niniejszym referacie chcemy przedstawić podstawowe założenia realizowanego projektu oraz podjąć dyskusję na temat perspektyw dalszych badań nad zamkami w Sudetach oraz najważniejszych problemów badawczych, które mogłyby uczynić tematykę o znaczeniu regionalnym integralną częścią ogólnoeuropejskiego dyskursu. 15