Kielich YHWH jako metafora gniewu Bożego w księgach prorockich Starego Testamentu

34 (2018) 129-168 Ks Mariusz Szmajdziński Boczki Chełmońskie mar szmaj@hoga pl, ORICD: 0000-0001-5577-8993 Kielich YHWH jako metafora gniewu Bożego w księgach prorockich Starego Testamentu The Cup of YHWH as a Metaphor for God’s Wrath in the Old Testament Prophets Streszczenie Słowa klucze Jedną z metafor używaną przez proroków na ukazanie kary jest kielich YHWH (kôs YHWH) Trzynaście prorockich wyroczni – bezpośrednio lub pośrednio – przywołuje tę metaforę Skutkiem picia z kielicha YHWH jest upicie się, chwianie się, zataczanie się, hańba i zawstydzenie z powodu nagości i nieobrzezania, wymioty, samookaleczenie i zniszczenie Ten, kto musiał wypić z boskiego kielicha, upokarzał się w oczach swoich sąsiadów i wrogów Skazani na tę karę byli Jerozolima i obce narody Ta kara stanowiła ostateczny cios dla nich i dlatego prowadziła ku śmierci, tak jak alkohol wypity w nadmiarze Jednak Bóg, kierując się swoim miłosierdziem, oddalał ten kielich i okazywał zbawienie, ale dotyczyło to tylko Jerozolimy gniew Boży; Jerozolima; kara; kielich YHWH; narody obce; prorocy ST https://doi.org/10.31743/vv.2018.34.06 ISSN 1644-8561, e-ISSN 2451-280X 129 Abstract Keywords One of the many metaphors used by the Prophets is that of the cup of YHWH (kôs YHWH) Thirteen prophetic oracles, either directly or indirectly, employ this metaphor The result of drinking the cup of YHWH is drunkenness, staggering, reeling, dishonour and shame, the result of being made naked and being uncircumcised, vomiting, self-mutilation and desolation The one who has to drink the cup is humiliated in front of his neighbours and enemies Those entities condemned to drink God’s cup, as the metaphor is applied, include Jerusalem as well as foreign nations This punishment is a final blow for them and so deals death to them, just as alcohol when it is drunk in excess However, God, when He comes to show compassion, removes the cup and gives salvation, though this outcome pertains only to Jerusalem and not to foreign enemies gniew Boży; Jerozolima; kara; kielich YHWH; narody obce; prorocy ST Gniew Boga był reakcją na grzechy, jakie człowiek wciąż popełniał pomimo stałych wezwań do nawrócenia Znamienne jest to, że gniew objawiał się dopiero po odbyciu sądu lub przynajmniej ogłoszeniu wyroku W ten sposób działanie Boga było nie tylko uzasadnione, ale wręcz konieczne1 Jako Święty Izraela nie mógł dopuścić, aby zło rozprzestrzeniało się na ziemi, zwłaszcza we wspólnocie ludu wybranego Realność i siła gniewu objawiała się w karach zsyłanych w różnorakiej 1 Z bardzo obszernej bibliografii na temat gniewu w ST należy przywołać w kontekście omawianego zagadnienia monografię Baloiana (Anger, zwł 92-98) Por także: Fretheim, „Theological Reflections”, 1-26; Grant, „Wrath of God”, 932-937; Lamb, „Wrath”, 878-883 130 postaci Prorocy ST zapowiadali lub ukazywali je za pomocą bardzo sugestywnych obrazów, np ognia pożerającego, plagi szarańczy, nieurodzaju czy najazdu wojsk nieprzyjacielskich Wyjątkowym pod wieloma względami narzędziem objawienia Bożego gniewu w ST jest kielich YHWH Prezentowany artykuł jest próbą ukazania, omówienia i usystematyzowania tekstów z ksiąg prorockich, w których pojawia się ten motyw 1 Kielich – kontekst biblijny Najczęściej używanym terminem w języku hebrajskim na oznaczenie kielicha jest rzeczownik kôs To słowo występuje 31 razy w ST2 Inne pojęcia z tej grupy semantycznej, oznaczające kielich, puchar, czarę, dzban lub naczynia do picia, to: mizrāq (32 razy, np Wj 27,3; Am 6,6; Za 14,20), gəbîa‘ ˉ (14 razy, np Rdz 44,2; Wj 37,19-20; Jr 35,5), nēbel (11 razy, ˉ np 1 Sm 1,24; Jr 13,12; Hi 38,37), sap (6 razy, np Wj 12,2; Jr 52,19; Za 12,2), mənaqqît (4 razy, np Wj 25,9; Lb 4,7; ˉ 37,16; Lb 4,7; 1 Krn 28,17), Jr 52,19), qaśwâ (4 razy, np Wj ’aggan (3 razy: Wj 24,6; Iz 22,24; Pnp 7,3), qubba‘at (2 razy: ˉ Iz 51,17 22) Kielich był sporządzany z gliny, jak również ze szlachetnych metali (np złota lub srebra), a ponadto był ozdabiany drogocennymi kamieniami i dodatkowymi ornamentami na brzegach (Rdz 44,2; 1 Krl 7,26; Jr 51,7) Stanowił on osobisty przedmiot i z tego względu często podlegał ochronie (Rdz 44,12-17) Wynikało to nie tylko ze względów higienicznych czy materialnych, ale również religijnych Kielichy, puchary i inne naczynia były wykorzystywane podczas uczt, a także przy składaniu ofiar Stanowiły one również element podstawowego wyposażenia domowego 2 Zob Rdz 40,11(3x) 13 21; 2 Sm 12,3; 1 Krl 7,26; 2 Krn 4,5; Ps 11,6; 16,5; 23,5; 75,9; 116,13; Prz 23,31(Q); Iz 51,17(2x) 22(2x); Jr 16,7; 25,15 17 28; 35,5; 49,12; 51,7; Lm 4,21; Ez 23,31 32 33(2x); Ha 2,16 131 Oprócz samego przedmiotu ważna była zawartość kielicha Od tego przede wszystkim zależało metaforyczne użycie tego obrazu Kielich mógł więc być wypełniony dobrem lub złem Boże błogosławieństwo i dostatek doczesny wyrażało określenie kôs rəwāyâ (‘kielich nasycenia’ – Ps 23,5) lub kôs yəšû‘ ôt (‘kielich zbawienia’ – Ps 116,13) Picie z takiego naczyniaˉ podtrzymywało życie nie tylko w wymiarze doczesnym, ale również duchowym Zamiast dobra mógł on jednak zawierać przekleństwo i nieszczęścia (Ps 11,6) Symbolizuje więc los człowieka, jego przeznaczenie w wymiarze nagrody lub kary W tym drugim kontekście pojawia się kielich trzymany w ręku Boga i podawany skazanym narodom do wypicia Wówczas musi on być wypity aż do dna (Ps 75,9) Kielich przestawał być wtedy symbolem ucztowania i braterstwa, a stawał się znakiem hańby i utracenia godności3 2 Kielich YHWH w księgach prorockich W ST znajduje się trzynaście tekstów prorockich, które używają metafory kielicha YHWH w sposób bezpośredni (Iz 51,1723; Jr 25,15-29; 49,12-13; 51,7-8; Ez 23,31-34; Ha 2,15-16) lub pośredni (Iz 63,3; Jr 13,12-14; 48,26; 51,39 57; Ab 16; Na 3,11; Za 12,2)4 2.2. Teksty prorockie z użyciem rzeczownika kôs Prorockie wyrocznie, w których występuje rzeczownik kôs, przywołują omawianą metaforę w sposób bezpośredni 3 4 Por Mayer, „kôs”, 107-111; Hostetter, „kôs”, 617-618; Howard Marshall, „Cup”, 810; Brongers, „Zornesbecher”, 177-192; Keown – Scalise – Smothers, Jeremiah, 277-279 (ekskurs „The Cup of Wrath”); Raabe, Obadiah, 206-242 (ekskurs „Drinking the Cup of Yahweh’s Wrath”) Motyw kielicha YHWH występuje także w innych księgach ST: Ps 60,5; 75,9; Hi 21,19-20; Lm 4,21 132 2.2.1. Iz 51,17-23 Wyrocznia stanowi pocieszenie skierowane do Jerozolimy Znajduje się ona w drugiej części Księgi Izajasza (Iz 40–55), czyli pochodzi z czasów niewoli babilońskiej (VI wiek przed Chrystusem) Wersety 51,17-23 stanowią część dłuższej sekcji (Iz 51,9–52,3), w której trzykrotnie pojawiają się podwójne wezwania do przebudzenia się (Iz 51,9 17; 52,1) Analizowaną wyrocznię od całości wyróżnia to, że Jerozolima jest przedstawiona w niej jako kobieta, która została zmuszana do pijaństwa Początkowe wezwania (w 17) są wygłoszone tak, jakby faktycznie były skierowane do osoby będącej pod wpływem alkoholu: hit ‘ ôrərî (‘obudź się’) oraz qûmî (‘wstań’) Podobne ˉ wezwania występują w bliskim kontekście analizowanej wyroczni (‘ ûrî – Iz 51,9 i 52,1; qûmî – Iz 52,2) Kielich, określony tutaj jako kôs i qubba‘at 5, jest własnością Boga Świadczy o tym wyrażenie miyyad ˉYHWH (‘z ręki YHWH’) Jerozolima występuje tutaj jakoˉmetonimia całego ludu wybranego, który w tym czasie przebywał w Babilonie Kielich gniewu YHWH to zatem wygnanie i przebywanie poza ziemią obiecaną Wypicie go do dna, co wyraża czasownik mās.āh (‘pić obficie, siorbać’; por Ez 23,34; Ps 75,9), oznacza odbycie tej kary do końca Początkowe wezwania do przebudzenia się i powstania są więc uznaniem, że dla Jerozolimy rzeczywiście „skończyła się jej służba, a jej wina została odpłacona” (Iz 40,1-2) oraz następuje upragniony czas powrotu do ziemi obiecanej (Iz 55,12-13) 5 Rzeczownik qubba‘at występuje tylko w analizowanej wyroczni (Iz 51,17 22), tworzącˉ wyrażenie qubba‘at kôs Apozycję drugiego rzeczownika interpretuje się jako glosę wyjaśniającą pierwsze, mało znane pojęcie Por Stachowiak, Księga Izajasza, 208 Znaczenie qubba‘at jest poświadczone w innych językach semickich, np akadyjskim, fenickim, ugaryckim czy syryjskim Por BDB, 867; HALOT, III, 1062 133 Wiersze 51, 18-20 opisują osamotnienie Jerozolimy ukazanej jako matka pozbawiona swoich synów Padli oni martwi na ulicach miasta podczas działań wojennych, co było konsekwencją Bożej kary Lud wybrany wypił kielich Bożego gniewu, dlatego pozostał osamotniony i pozbawiony jakiejkolwiek pomocy czy pociechy (Iz 49,21) W tym stanie osamotnienia spadło na Jerozolimę podwójne nieszczęście (w 19) Zostało ono opisane za pomocą dwóch par rzeczowników: haššōd wəhaššeber (‘zniszczenie ˉ i ruina’) oraz hārā‘āb wəhah.reb ˉ(‘głód i miecz’) To należy ˉ ˉ uznać za zawartość kielicha YHWH podanemu Jerozolimie do wypicia Wymienione tutaj pojęcia obejmują całość klęski, jaka spadła na lud wybrany Zniszczenie i ruina dotyczy miast, zwłaszcza Jerozolimy i znajdującej się w niej świątyni Głód i miecz natomiast zaciążyły nad ludźmi6 W końcowej części wyroczni (w 23) jest mowa o jeszcze innym uciemiężeniu Jerozolimy, a mianowicie o podeptaniu jej przez wrogów Postawienie nogi na pokonanych wrogach było aktem oznaczającym zwycięstwo i wyrażało pogardę dla ich słabości (Joz 10,24; 1 Krl 5,17; Ps 110,1) Taki haniebny los spotkał Jerozolimę Odmiana losu Jerozolimy, opisana w 51,22-23, będzie polegała nie tylko na odebraniu kielicha upojenia z jej ręki Bóg zamierza całkowicie odwrócić obecną sytuację, dając ów puchar (czyli wylewając swój gniew) dotychczasowym nieprzyjaciołom Izraela Na ich określenie prorok posłużył się imiesłowem môgˉîm, co oznacza tych, którzy dręczą, gnębią (Hi 19,2; Lm 1,5 12) W tym przypadku chodzi o Babilończyków YHWH występuje tutaj jako obrońca swojego ludu i zarazem oskarżyciel jego wrogów 6 W ST są spotykane zestawienia występujących tu rzeczowników: šōd wāšeber (Iz 59,7; 60,18; Jr 48,3) oraz (hā)rā‘āb wə(ha)h.ereb (Jr 5,12;ˉ ˉ 15; 24,10;ˉ29,17; Ez 14,16ˉ lub w odwrotnej kolejności Jr 14,12 13 14,21) 134 2.2.2. Jr 25,15-29 Jest to najbardziej rozbudowana w ST wyrocznia, w której pojawia się motyw kielicha YHWH Rozdział Jr 25 jest mową zapowiadającą karę najpierw przeciwko Judzie (w 1-14), a następnie przeciwko obcym narodom (w 30-38) Motyw kielicha YHWH pojawia się w 25,15-29 Te wersety stanowią łącznik pomiędzy tymi dwiema wyroczniami Argumentem za wymierzeniem kary obcym narodom jest to, że została już ukarana Jerozolima – miasto, w którym był czczony YHWH (w 15 i 17, por także w 29) Wyrocznia składa się z trzech wypowiedzi, które są poprzedzone prorocką formułą wprowadzającą: kōh ’āmar YHWH (‘tak powiedział YHWH’ – 25,15 27 28) wyznaczającą jej strukturę: (1) polecenie – słowa Boga do Jeremiasza (w 15-16); (2) polecenie – słowa Boga do narodów (w 27); (3) argumentacja – słowa Boga do narodów, które to słowa prorok ma powtórzyć jedynie w przypadku odmowy wypicia kielicha (w 28-29) Wersety 25,17-26 stanowią opis wykonania polecenia, które Bóg przekazał Jeremiaszowi, oraz obejmują również listę narodów Jeremiasz pełni tutaj wyjątkową rolę Ma on wziąć z ręki Boga kielich wina i podać go do wypicia „wszystkim narodom” (kol-haggôyīm – w 29) W ten sposób staje się on faktycznie „prorokiem dla narodów” (nābî’ laggôyīm – Jr 1,5), jak zostało to zapowiedziane w scenieˉpowołania Jeremiasz jest tu swego rodzaju akolitą, szafarzem w wymierzaniu Bożego wyroku czy podczaszym na uczcie, którą przygotował Bóg To bardzo osobliwa rola w posłannictwie prorockim Nie tylko zapowiada on nadejście sądu i kary, ale sam aktywnie bierze udział w tej egzekucji Kielich YHWH przechodzi z ręki Boga w ręce proroka (w 15) Na samym początku wyroczni pojawia się wyrażenie kôs hayyayin (‘kielich wina’), ale bezpośrednio po nim jest użyty rzeczownik (ha)h.ēmâ (‘gniew’) Pełni on rolę wyjaś135 niającą Całe wyrażenie należy więc przetłumaczyć: ‘kielich wina, to znaczy gniewu’7 Reakcja, jaką miało wywołać opróżnienie tego pucharu, jest właściwa dla osób w stanie upojenia alkoholowego: chwianie się (gā‘aš) i wyczynianie szaleństw (hālal – w 16) oraz upijanie się (šāk‐ ar), wymiotowanie (qî’) i upadanie na ziemię (napal – w 27) Czasownik gā‘aš częściej wyraża trzęsienie ziemi (Ps 18,8) lub piętrzenie się wód (Jr 5,22; 46,7-8), niż odnosi się do zachowania ludzi (Hi 34,20) W Jr 25,16 opisuje stan ludzkiej słabości i bezradności Związek czasownika hālal z piciem wina i wynikającym z tego szaleństwem jest obecny także w Jr 51,7, gdzie Babilon został nazwany „złotym kielichem” (kôs-zāhāb) w ręku YHWH Do podobnego stanu prowadzi czynność ˉwyrażona przez šāk‐ ar, a więc dobrowolne lub przymusowe picie alkoholu (Rdz 9,21; Na 3,11; Lm 4,21) Skutkiem pijaństwa są także wymioty (Iz 19,14; 28,8; Jr 48,26) oraz leżenie na ziemi Konieczność wypicia wina z kielicha YHWH została opisana zwrotem šāt ô t ištû (‘muˉ dla ˉ składni sicie wypić’ – w 28) Jest to charakterystyczny języka hebrajskiego związek dwu czasowników wywodzących się z tego samego rdzenia (tu oparty na czasowniku šāt āh – ‘pić’) Wyraża to konieczność wykonania czynności ˉ Geografia miejsc wymienionych w 25,19-26 rozwija się koliście Rozpoczyna się od Jerozolimy, a następnie są wymienione państwa sąsiadujące z Izraelem (Egipt, Filistea, Zajordania, Fenicja wraz z zamorskimi koloniami, a więc strona zachodnia), następnie zaś krainy południowe, wschodnie i północne8 Jest tu wymienionych około dwudziestu narodów Na szczególną uwagę zasługuje końcowe stwierdzenie: „Król Szeszak będzie pił po nich” (w 26) Jest to 7 8 W Księdze Jeremiasza jest stosowana apozycja rzeczowników w celu wyjaśniania pierwszego pojęcia (Jr 11,4; 17,13; 23,19) Por Stachowiak, Księga Jeremiasza, 293-295 Autor przedstawia relacje zachodzące pomiędzy Jr 25,18-26 a Jr 46–51 (wyrocznie o narodach) Geografię i kontekst biblijny tych narodów omawiają: Lundbom, Jeremiah, 261-266; Mackay, Jeremiah, II, 102-104 136 jedyne imię własne osoby na tej liście Powszechnie przyjmuje się, że jest to tzw atbasz, czyli szyfr literowy Polega on na zastąpieniu właściwej litery przez inną znajdującą się w takiej samej odległości od końca (lub początku) alfabetu W ten sposób sekwencja š-š-k dająca imię Szeszak zastąpiła b-b-l, czyli Babilon (Bābel)9 Ostatnia wypowiedź dotyczy ˉ więc króla imperium babilońskiego, któremu kara została zapowiedziana w Jr 25,12 Listę obcych narodów rozpoczyna „faraon, król Egiptu” (w 19), a zamyka władca Babilonu Byli to najwięksi wrogowie Królestwa Południowego w czasach Jeremiasza (VII wiek przed Chrystusem) Najważniejszym narodem w całej tej wyroczni pozostaje Królestwo Południowe, które tutaj reprezentuje Jerozolima Ona pierwsza otrzymuje puchar do wypicia O ścisłej relacji Boga ze świętym miastem świadczy przede wszystkim zwrot niqrā’ šəmî ‘āleyhā (‘Moje imię było wzywane nad nim’) Sprawiedliwość Boga objawia się w tym, że gdy Jego miasto zasługuje na karę, to nie zostaje ono oszczędzone Przeciwnie, od Jerozolimy rozpoczyna się cały proces karania Ten fakt staje się jednak koronnym argumentem na rzecz wykonania wyroku wobec wszystkich narodów Skoro kara nie ominęła miasta, nad którym wzywano Bożego imienia, a więc oddawano cześć YHWH, to tym bardziej dosięgnie ona świat pogan 2.2.3. Jr 49,12-13 Jest to część dłuższej mowy przeciwko Edomitom (Jr 49,7-22), która wchodzi w skład wyroczni o narodach (Jr 46–51) Tym, co ją wyróżnia na tle całej wypowiedzi, to sposób jej 9 Spółgłoska bet jest druga w kolejności, a szijn – przedostatnia (druga od końca); lamed – dwunasta, licząc od początku alfabetu, a kaf – dwunasta, licząc od jego końca Zastosowanie atbaszu można znaleźć jeszcze w innych tekstach Księgi Jeremiasza, np lēb qāmāy = kašdiym ˉ II, 104-105 (Jr 51,1) i šešak‐ (Jr 51,41) Por Mackay, Jeremiah, 137 napisania (proza) Pozostałe fragmenty (w 7-11 oraz 14-22) mają charakter poetycki Edomici wielokrotnie wykazywali się wielką bezwzględnością wobec Izraela Brali także udział w ostatecznej grabieży Jerozolimy (Ez 35,5; 36,6) ST motywuje to nienawiścią, jaka dzieliła Ezawa z Jakubem (Rdz 28) W związku z tym liczni prorocy wygłaszali swoje mowy przeciw Edomowi10 W Księdze Jeremiasza Edomici są wspomniani wielokrotnie (Jr 9,25; 27,3; 40,11; 48,24) W Jr 25,21 znaleźli się oni na liście tych, którzy mieli wypić kielich YHWH Idea analizowanej wyroczni jest ta sama, co w Jr 25,29 Występuje tutaj nawet to samo słownictwo (np trzykrotne użycie czasownika nāqāh – ‘być wolnym od kary’) i styl (dwukrotne zastosowanie składni z czasownikiem šāt āh – ‘pić’) Skoro ˉ kielich gniewu Bożego stał się udziałem wybranej Jerozolimy, to tym bardziej przypadanie on Edomowi Kara spadła na ten naród za to, że wobec Izraela, czyli swojego brata, „stłumił miłosierdzie swoje, gniew jego srożył się nieustannie, a jego złość trwała ciągle” (Am 1,11) Skutkiem wypicia kielicha YHWH będzie wystawienie Edomu na pośmiewisko i wydanie go na całkowite zniszczenie, z którego już nie będzie mógł się podnieść Do opisu tego stanu prorok użył aż pięć rzeczowników należących do tej samej grupy semantycznej: šammâ (‘groza, spustoszenie’), h.erpâ (‘hańba’), h.ōreb (‘pustynia’), qəlālâ (‘przekleństwo’) i horbâ (‘ruina’) Ta ˉkumulacja pojęć stanowi emfazę dla wyrażenia kary Dodatkowo pojawia się w Jr 49,13 forma przysięgi, którą Bóg składa na samego siebie Forma nišba‘tî (nifal perfectum od šāba‘ – ‘przysięgać’) ma tutaj specyficzne znaczenie, a mianowicie wyraża, że jest już spełnione to, co zostało wypowiedziane Przysięga Boga na siebie samego odwołuje się do Jego cech: wierności, skuteczności i nieod10 Zob Iz 21,11-12; 34,5-17; 61,1-6; Jr 49,7-22; Ez 25,12-14; Jl 4,19b; Am 1,11-12; Ab 1-21; Ml 1,2-5 138 wracalności (Rdz 22,16; Iz 45,23; Jr 22,5)11 Ta deklaracja jest jeszcze wzmocniona formułą nə’um YHWH (‘wyrocznia YHWH’) Wyrok na Edom został zatem przypieczętowany odgórnie i oddolnie Pieczęcią z góry jest słowo Boga (Jego przysięga), a oddolne zapewnienie stanowi fakt, że kara dosięgnie najpierw Jerozolimę 2.2.4. Jr 51,7-8 Końcowa mowa w wyroczniach o narodach jest poświęcona Babilonowi (Jr 50–51), potężnemu imperium, które rozciągnęło swoją hegemonię na Bliskim Wschodzie na przełomie VII/VI wieku przed Chrystusem Kampanie króla Nabuchodonozora (605-562) doprowadziły do upadku Królestwa Południowego W wypowiedziach proroków Babilon często był oskarżany za swoje najazdy i uprowadzenie w niewolę podbitych narodów (Iz 13,1–14,22; 21,1-10) Mowa Jeremiasza jest najdłuższym wyrokiem w ST przeciwko temu imperium Tekst Jr 51,7-8 pozostaje w związku z innymi prorockim wyroczniami, w których pojawia się motyw kielicha YHWH (np Jr 25,15-29) Zachodzi on przede wszystkim na poziomie leksykalnym12 Jednak idea jest różna Wyrocznie wyróżnia bowiem szczególne użycie metaforyczne Babilon został porównany do „złotego kielicha w ręku YHWH”13 Wyrażenie kôs-zāhāb (‘złoty kielich’) świadczy, że Babilon był ceniony ˉ przez wszystkie narody (Jr 51,13 41 44), nawet jeżeli były one mu poddane Ostatecznie jednak ten puchar upadnie 11 12 13 Zob także: Ps 110,4; 132,11; Iz 14,24; 62,8; Jr 51,14; Am 4,2; 6,8; 8,7 Do wspólnego słownictwa należą m in następujące frazy: kôs, yayin, šāt āh, šāk‐ ar, hālal, gôyīm, bəyad YHWH, kol-hā’āres. Por Raabe, ˉ ˉ Obadiah, 228 Bogactwo tego państwa poświadcza Ajschylos, mówiąc, że jest ono strojne w złoto (Ajschylos, Persowie, 52-53) 139 i ulegnie rozbiciu Narody, które były wcześniej zmuszone do picia z tego kielicha, a więc odbywania kary Bożej wymierzonej za pomocą Babilonu, podniosą nad nim lament, a nawet będą szukali remedium na jego rany14 Babilon jest tutaj ukazany jako narzędzie, za pomocą którego Bóg wylewa swój gniew na narody niczym wino z kielicha Taka rola została już nakreślona w Jr 25,8-14 W Jr 51,7-8, choć w krótszy sposób, została wyraźniej określona Jednak po wypełnieniu tej misji Babilon także zostanie osądzony i skazany (Jr 50,17-18; 51,49) Sekwencja skazanych narodów jest podobna do wymienionej w Jr 25,18-26, tzn „na koniec będzie pił król Szeszak”, czyli Babilon (por także Jr 51,39 57) Kara natomiast, o jakiej mowa w Jr 51,7, będzie inna Babilon nie będzie pił aż do utraty świadomości, lecz upadanie i się rozbije Zachodzi tutaj ciekawa gra słów „Złoty kielich” poił (šāk‐ ar) wszystkie narody, a następnie uległ rozbiciu (šāb ar) 15 Dokona się to nagle i niespodzieˉ 10,9; Ps 64,8; Ml 3,1) To znaczy, że wanie (pit ’ōm – Joz ˉ będzie mógł się przygotować na to wydarzenie Babilon nie ani podjąć środków obronnych Z chwilą, gdy Bóg przestanie używać swojego kielicha, a więc posługiwać się Babilonem w wymierzeniu kary, niezwłocznie wypuści go z ręki To znaczy, że jego upadek będzie ostateczny i nieodwracalny, bez możliwości ponownego powstania To w oczywisty sposób dawało nadzieję i radość podbitym narodom, zwłaszcza Izraelowi, na ostateczne wyzwolenie 14 15 Według Raabe (Obadiah, 229) przyczyną lamentacji narodów podbitych przez Babilon w Jr 51,7-8 było to, że rozbiło się źródło wina, z którego pili Autor nawet stwierdza: „They love their cruel master and cherish their prison of gold” Lament nad upadkiem i rozbiciem Babilonu oraz próby uleczenia go natomiast są dowodem ich niepoczytalności Poza podobieństwem fonetycznym zachodzi tu także podobieństwo w pisowni Hebrajskie spółgłoski bet (‫ )ב‬i kaf (‫ )כ‬są graficznie bardzo podobne do siebie 140 2.2.5. Ez 23,31-34 Ezechiel trzykrotnie przedstawia w alegoryczny sposób historię Izraela jako pamo niewierności, posługując się obrazem nierządu (Ez 16; 20; 23)16 W rozdziale Ez 23 ukazuje on to na przykładzie dwóch sióstr: Oholi i Oholiby Oznaczają one odpowiednio Samarię (Królestwo Północne) i Jerozolimę (Królestwo Południowe) Prorok mówi, że one „od młodości uprawiały nierząd” (Ez 23,3) Oddawanie czci obcym bogom albo pokładanie ufności w sile potężnych imperiów, a więc złamanie przymierza, było nazywane przez proroków cudzołóstwem Ten aspekt pojawia się przede wszystkim w nauczaniu Ozeasza i Jeremiasza Ezechiel wyróżnia się na tle innych proroków nie tylko obszernością tekstów, ale również tym, że ukazuje osobno historię Samarii i Jerozolimy Tekst Ez 23,31-34 łatwo jest wyodrębnić z całego rozdziału dzięki poetyckiej formie oraz formule wprowadzającej (kōh ’āmar ’ǎd ōnāy YHWH) i zakończeniu (kî ’ǎnî d ibbartî nə’ūm ˉ 17 Tę wyrocznię zwykło się określać ˉ jako pieśń YHWH) o kielichu Stanowi ona bliską paralelę z pieśnią o mieczu w Ez 21,23-32 Formalnie jest to wyrok na Oholibę, choć Ohola jest tu też wspomniana Początkowe wyrażenie hālak‐ bəd erek‐ oznacza chodzenie ˉ (2 Krl 21,21; Ez 16,47; czyjąś drogą, czyli naśladowanie kogoś 2 Krn 22,3) Młodsza siostra, czyli Jerozolima, reprezentująca tutaj całe Królestwo Południowe naśladowała Samarię (Królestwo Północne) Musiała ona zatem podzielić ten sam los, gdyż nic nie miało zostać jej oszczędzone z losu Oholi18 Gniew Boga i wymierzona kara zostały tutaj przedstawione za pomocą obrazu kielicha YHWH Ezechiel posługuje się znaną z wcześniejszej tradycji prorockiej metaforą Do wspól16 17 18 To zagadnienie opracowali w monografiach: Chrostowski, Prorok; Rumianek, Motyw miłości Te formuły podkreślają także, że wydany wyrok wykona sam YHWH i odbędzie się to z całą pewnością Por Homerski, Księga Ezechiela, 184 141 nych cech należą podanie do ręki kielicha, wypicie z niego aż do dna oraz stan upojenia Prorok jednak wzbogaca ten obraz Przede wszystkim podaje opis kielicha Jest to puchar głęboki i szeroki, a więc o dużej pojemności Te rozmiary świadczą o wielkości Bożej kary nałożonej na cudzołożną kobietę Cała zawartość tego kielicha wypełni Oholibę Stan upojenia (šikkārôn; por Jr 13,13; Ez 39,19) nie przyniesie jej jednak radości i beztroski, co mogłoby się pojawić po wypiciu większej ilości wina, lecz utrapienie (yāgˉôn) Rzeczownik yāgˉôn (14 razy w ST; por także tûgˉâ – Ps 119,28; Prz 10,1; 14,13) oznacza wielki smutek, który przygnębia człowieka i może zejść z nim nawet do Szeolu (Rdz 42,38; Jr 20,18; Ps 116,3) Jest on przeciwieństwem radości (Est 9,22; Iz 35,10; Jr 31,13) Stan utrapienia będzie spowodowany rodzajem kielicha Było to naczynie „zgrozy i zniszczenia” Użyte tutaj słownictwo przenosi czytelnika z poziomu metafory na realny opis zagłady W tekstach prorockich rzeczowniki šammâ i šəmāmâ, będące derywatami czasownika šāmāh, oznaczają zniszczenie domów i innych budowli, miast czy winnic, pól oraz innych obszarów ziemskich19 Nie ma natomiast tutaj mowy o zawartości kielicha Jednak kontekst jednoznacznie wskazuje, że zawiera w sobie Boży gniew Wcześniej Oholi za nierząd została obwieszczona kara uprowadzenia synów i córek, a jej samej – śmierć od miecza (Ez 23,10) W ten sposób miała stać się przestrogą dla innych kobiet Nie przestraszyło to jednak Oholiby, która „swoją pożądliwość uczyniła bardziej znieprawioną niż jej, a swój nierząd bardziej niż nierząd jej siostry” (Ez 23,11; zob także 16,51; Jr 3,8 11) Dlatego po wypiciu z kielicha stanie się ona 19 Zob šammâ: Iz 5,9; 13,9; 24,12; Jr 2,15; 4,7; 5,30; 18,16; 19,8; 25,9 11 18 38; 44,22; 46,19; 48,9; 49,13 17; 50,3 23; 51,29 37 41 43; Oz 5,9; Jl 1,7; Mi 6,16; So 2,15; Za 7,14; šəmāmâ: Iz 1,7; 6,11; 17,9; 62,4; 64,9; Jr 4,27; 6,8; 9,10; 10,22; 12,10 11; 25,12; 32,43; 34,22; 44,6; 49,2 33; 50,13; 51,26 62; Ez 6,14; 12,20; 14,15 16; 15,8; 29,9 10 12; 32,15; 33,28 29; 35,3 4 7 9 14 15; 36,34; Jl 2,3 20; 4,19; Mi 1,7; 7,13; So 1,13; 2,4 9 13; Ml 1,3 142 obiektem kpin i szyderstw, a więc tym, z czym rzeczywiście spotyka się uliczny pijak Jest tu także obecny motyw przekazania kielicha Bóg poda Oholibie kielich jej siostry Jako okolicznik miejsca zostało tu użyte wyrażenie bəyādēk‐ (‘w twoją rękę’) W podobnej formie występowało onoˉwe wcześniejszych wyroczniach W Ez 23,31-34 Boży kielich przechodzi z rąk do rąk Najpierw Bóg podał ów puchar Oholi (tzn ukarał Samarię), a następnie odebrał go z jej rąk i podał Oholibie (tzn zaczął wymierzać karę Jerozolimie) Kolejne novum, jakie wprowadził Ezechiel, to rozbicie kielicha i dokonanie samookaleczenia Oholiba po całkowitym wypiciu jego zawartości zacznie gryźć to naczynie, a następnie porani swoje piersi Wcześniej prorok wypomniał, że były one powodem jej lubieżnej chluby Chętnie bowiem wystawiała je na pokaz i pozwalała swoim kochankom pieścić (Ez 23,3 21) Karą za tą lubieżność będzie to, że kielich, który niesie ze sobą spustoszenie, posłuży do okaleczenia tych pięknych piersi Przez to Oholiba przestanie być atrakcyjna dla swoich kochanków Czynność pogryzienia kielicha została wyrażona przez czasownik gāram W ST występuje on bardzo rzadko (3 razy) i – poza analizowanym wersetem – opisuje zachowanie zwierząt (bawół w Lb 24,8 i wilk w So 3,3) Należy więc przyjąć, że owo pogryzienie kielicha dokona się z jakąś wściekłością i niebywałą siłą Choć tekst tego nie mówi wprost, to należy przyjąć, że odgryzione skorupy posłużyły za narzędzie samookaleczenia Takie zachowanie świadczy o stanie upojenia ponad granice możliwości20 Oholiba będzie jednak całkowicie świadoma swojego poniżenia: wypija ten kielich do dna, a następnie niszczy go i dokonuje samookaleczenia Cały rozdział pokazuje, że Samaria i Jerozolima zasłużyły na szczególną karę 20 Por Raabe, Obadiah, 231 143 2.2.6. Ha 2,15-16 Analizowana wyrocznia jest częścią mowy Habakuka, w której pojawia się pięciokrotne „biada” (Ha 2,6-20) W Ha 2,6a jest ona określona jako „szydercza pieśń” wygłoszona przez biednych, uciskanych i pokrzywdzonych wobec swoich prześladowców Są nimi Babilończycy na czele z ich królem Nabuchodonozorem21 Wyrocznia Ha 2,15-16 stanowi czwarte „biada” w tej mowie Prorok odwołuje się tutaj do obrazów znanych z innych tekstów ST Adresat mowy nie jest tu wymieniony wprost Podobnie nie jest bliżej określony „jego bliźni” (rē‘ēhû), ale powszechnie przyjmuje się, że „biada” jest skierowane przeciwko Nabuchodonozorowi, a pod wyrażeniem rē‘ēhû kryją się podbite przez niego narody, w tym Izrael Wzajemna relacja została przedstawiona w obrazie przekazania kielicha do wypicia Jasno jednak wynika, że nie jest to wyraz przyjaźni czy gościnności albo zachęta do wspólnego biesiadowania Podany puchar został „zatruty”, to znaczy zawiera w sobie gniew Jednym ze sposobów pokonania lub uzależnienia od siebie nieprzyjaciela było zatrucie jego napoju W tym przypadku jest to obraz użyty dla ukazania kary W Jr 51,7 jest mowa, że Babilon był złotym kielichem w ręku YHWH upajającym wszystkie narody, które po wypiciu popadały w szaleństwo Habakuk pokazuje, że Nabuchodonozor przestał być jedynie narzędziem Boga i zaczął szukać własnej chwały, nadużywając w ten sposób swojej władzy i siły, którą okazywał w bezwzględny sposób22 W dalszej części omawianego wersetu następuje intensyfikacja czynności Picie z kielicha miało doprowadzić do całko21 22 Taka jest powszechna opinia wskazująca na prześladowców krytykowanych w Księdze Habakuka (np Palmer Robertson, The Book of Nahum, 201; Savoca, Abdia, 119) Inną propozycję ich identyfikacji podaje Haak (Habakkuk, 71-77) Uważa, że są nimi król Jojakim i jego polityczni sprzymierzeńcy: Egipcjanie i Asyryjczycy Por Roberts, Nahum, 124 144 witego upojenia Czasownik šāk‐ ar pojawił się już we wcześniejszych wyroczniach (Iz 51,21; Jr 25,27; 51,7) Bolesnym skutkiem nadużycia alkoholu było całkowite obnażenie Użyty tutaj rzeczownik mā‘ ôr jest hapax legomenon Jego znaczenie poświadczają synonimy będące derywatami tego samego czasownika (‘wr): ‘erwâ (‘nagość’ – Rdz 9,22; Ez 16,8; Oz 2,11), ‘ārôm (‘nagi’ – Rdz 2,25; 1 Sm 19,24; Mi 1,8), ‘ êrōm (‘nagi’ – Rdz 3,7; Pwt 28,48; Ez 23,29), ma‘ǎrummîm (‘nadzy’ – 2 Krn 28,15) Nagość uznawano za stan najbardziej hańbiący dla człowieka, bezczeszczący ludzką godność23 Doprowadzenie do takiego stanu, że człowiek się całkowicie obnażał, było wystawieniem go na pośmiewisko W Ha 2,15 nagość może oznaczać także całkowitą bezsilność podbitego narodu24 Werset 2,16 ukazuje odwrócenie roli w myśl zasady ius talionis W ten sposób została ukarana pycha agresora Hańba, którą ściągał na inne narody, ma dosięgnąć również jego samego Tę karę wymierzy sam Bóg, podając swój kielich Jak więc Babilon traktował podbite narody, to tak samo obejdzie się z nim YHWH Habakuk zapowiada, że Pan trzyma kielich w swojej prawicy Zestawiając tę wyrocznię z Jr 51,7, należy uznać, że odbiera On złoty puchar z rąk Nabuchodonozora i teraz sam się nim posługuje Bezpośrednimi wykonawcami kary będą pokonane i upokorzone przez Babilon narody Habakuk pokazuje w ten sposób, że sąd i wymierzenie kary pochodzi jedynie od Boga, a więc nie może być tu żadnej samowoli ze strony człowieka On sam też wybiera wykonawców w celu zrealizowania swojego wyroku Prorok ukazuje zmianę, do której ma dojść, poprzez zawirowanie (tissôb), jakie powstaje po nadużyciu alkoholu: chwaˉ 23 24 Podobna sytuacja miała miejsce w historii Noego (Rdz 9,20-23) Czyn Chama został jednoznacznie ukazany jako zły i doczekał się przekleństwa ze strony ojca (Rdz 9,24-27) Podobnie w Rdz 19,31-35 Palmer Robertson (The Book of Nahum, 201-202), przywołując teksty Rdz 9,21 i Kpł 20,17-18, dopuszcza homoseksualne wykorzystanie w Ha 2,15 145 ła (kābôd ) zamieni się na hańbę (qālôn/qîqālôn)25 Dumny ˉ ˉ i triumfujący zdobywca narodów teraz sam zostanie upojony, a następnie obnażony Nagość będzie szczególnie hańbiąca, ponieważ ukaże się jego nieobrzezanie (hē‘ārēl) Jego brak u mężczyzny był czymś odrażającym dla ludu wybranego Inny odrażający stan, w jakim znalazł się Babilon po wypiciu z kielicha YHWH, opisuje rzeczownik qîqālôn Jest to także hapax legomenon Składa się on z występującego na początku wersetu rzeczownika qālôn (‘hańba’) i dodanego przedrostka qî, który jest skróconą formą od qî’ (qē’), a więc ‘wymiociny’ (Prz 26,11; Iz 19,14; Jr 48,26) To oznacza, że Babilon znajdzie się w jeszcze gorszym stanie niż podbite i upokorzone przez niego narody Habakuk sugestywnie pokazuje, że to wielkie imperium po spożyciu kielicha YHWH padnie nagie i będzie leżało we własnych wymiocinach Chwała zwycięzcy zamieni się w brudną od wymiocin hańbę pijaka26 2.3. Teksty prorockie pośrednio nawiązujące do obrazu kielicha YHWH Za teksty pośrednio nawiązujące do omawianego obrazu należy uznać te, w których nie występuje rzeczownik kôs, ale są użyte słowa (np czasowniki, rzeczowniki) pojawiające się w jego polu semantycznym, np šāt āh, šāk‐ ar lub z tej ˉ samej grupy semantycznej 2.3.1. Iz 63,6 Wyrocznia Iz 63,1-6 stanowi bardzo plastyczny opis YHWH osobiście wykonującego karę Bóg objawia się tutaj jako bo25 26 Zestawienie rzeczowników kābôd i qālôn występuje w mądrościowym ˉ ˉ chwałę, a głupcy dostąpią hańby” stwierdzeniu: „Mądrzy odziedziczą (Prz 3,35) Por Palmer Robertson, The Book of Nahum, 204; Scaiola, Naum, 93 146 ski wojownik Na pytanie proroka, skąd przybywa i dlaczego Jego szaty są czerwone od krwi, odpowiada, że jest tym, który podeptał narody w swoim gniewie tak, że ich krew pobrudziła Jego szaty (w 3) Przyczynę takiego działania podał On w następujących słowach: „Albowiem dzień pomsty był w sercu Moim i rok Mojej odpłaty nadszedł” (w 4; por także Iz 34,1-8; 59,15-20) Analizowany werset wylicza trzy czynności, których dokonał Bóg, aby objawić swój gniew i ukarać ludy: „rozdeptałem” (wə’ābûs), „napoiłem je” (wa’ǎšakkərēm) i „sprawiłem, ˉ (wə’ ôrîd ) Możliwość deptania przeciwnika że spłynęła” ˉ uznawano za akt największego triumfu Jest to motyw często spotykany w mitologiach bliskowschodnich W ST Bóg depcze wrogów Izraela, co jest powodem, aby Go wysławiać (Ps 60,14; 108,14) On także dopomaga swojemu ludowi odnieść zwycięstwo i położyć nogę na jego przeciwnikach (Ps 44,6) W analizowanym wersecie owo deptanie należy uznać za czynność rozpiętą w czasie Na przyjęcie takiej interpretacji pozwala użyta forma czasownika bûs (qal imperfectum) oraz metaforyczne odniesienie do wydeptywania winogron Rozgniatano i wyciskano je bardzo długo i starannie, aby uzyskać jak najwięcej soku z owoców Dynamiczne naciśnięcie natomiast powodowało, że sok obryzgiwał odzienie depczącego YHWH dokonuje tej czynności, aby w ten sposób wyrazić swój gniew, jak także obwieścić triumf nad pokonanymi narodami Konsekwencją tego działania jest to, że krew wrogów, przyrównana tutaj do posoki owoców, spływa po ziemi Rzeczownik nēs.ah. w analizowanej wyroczni przyjmuje wyjątkowe znaczenie W innych tekstach oznacza on ‘chwałę’ (1 Sm 15,29; 1 Krn 29,11), ‘moc’ (Lm 3,18) lub sposób wyrażenia trwania (najczęściej długiego) jakiejś czynności (Iz 34,10; Jr 15,18; Am 1,11) W Iz 63,3 6 nēs. ah. metaforyczne oznacza krew ukazaną jako posoka winogron27 27 Por BDB, 664; HALOT, II, 716 147 Czynność podania kielicha do wypicia natomiast przywołują w Iz 63,6 czasownik šāk‐ ar oraz rzeczownik h.ēmâ Bóg napoił narody w swojej zapalczywości28 Czasownik šāk‐ ar występuje bezpośrednio w polu semantycznym rzeczownika kôs (Jr 51,7; Lm 4,21) lub w jego bliskim kontekście (Iz 51,21-22; Jr 25,27-28; Ha 2,15-16) Oznacza on ‘być pijanym, upić się’ (qal), ‘upić’ (piel), ‘sprawić upicie kogoś’ (hifil) Do stanu nadmiernej wesołości, nietrzeźwości lub całkowitego upojenia alkoholowego dochodziło się na skutek nadużycia wina (Rdz 9,21; 43,34; 2 Sm 11,13) Jest też mowa o upojeniu krwią (Pwt 32,42; Iz 49,26) W Iz 29,9 stan zamroczenia jest karą Bożą Podobnie jest w analizowanej wyroczni Nie jest tu jednak wspomniana zawartość kielicha YHWH Kontekst pozwala na przyjęcie, że może nią być wino To przypuszczenie potwierdza rzeczownik nēs.ah. użyty w nietypowym znaczeniu (tzn ‘krew/posoka’) Do kielicha YHWH nawiązuje także rzeczownik h.ēmâ W polu semantycznym kôs występuje on w Iz 51,17 22, tworząc wyrażenie kôs h.ǎmātô/h.ǎmāt î (‘kielich gniewu Jego/ ˉ Mojego’), oraz w Jr 25,15 ˉW tym ostatnim przypadku pojawia się rozbudowane wyrażenie kôs hayyayin hah.ēmâ hazzō’t ˉ Ponadto w bliskim sąsiedztwie te dwa rzeczowniki występują także w Ha 2,15-16 Napojenie wrogów YHWH jest tutaj jednym ze sposobów wymierzenia kary Cała wyrocznia odnosi się do wyciska winogron, a więc do początkowego etapu produkcji wina Przywołanie obrazu kielicha jest więc tu jak najbardziej uzasadnione 2.3.2. Jr 13,12-14 Wyrocznia o roztrzaskanych dzbanach jest niezależną jednostką literacką w Jr 13 pod względem tematycznym i chro28 W pierwszej części analizowanego wersetu zachodzi paralelizm, który tworzą wyrażenia bə’appî i bah.ǎmāt î ˉ 148 nologicznym Stanowi ona zapowiedź zagłady, a jej punktem wyjścia jest przysłowiowe powiedzenie29 W Księdze Jeremiasza takie obiegowe porzekadła pełnią ważną rolę, ponieważ stają się punktem wyjścia dla wygłoszenia mowy przez proroka (Jr 7,4; 31,29-30) Na określenie naczynia do przechowywania wina jest tutaj użyty rzeczownik nēbel (‘dzban, bukłak’) W ST występuje ˉ narracyjnych oznacza on naczynie na on 11 razy W księgach wino, które można zabrać ze sobą w drogę (1 Sm 1,24; 10,3; 25,18; 2 Sm 16,1) W tym przypadku jest to więc bukłak W księgach prorockich natomiast nēbel częściej oznacza naczynie wyrabiane przez garncarza, aˉwięc dzban (Iz 30,14; Jr 48,12; Lm 4,2) Takie znaczenie należy przyjąć także dla analizowanej wyroczni30 Po tej linii idzie większość starożytnych przekładów: targum (gərāb), Pešitta (grāb), Vulgata ˉ zgodnie z przytoczonym (laguncula)31 Jego przeznaczeniem – porzekadłem – jest przechowywanie wina Ten fakt został potwierdzony przez słuchaczy proroka Jeremiasza zapewnieniem, że jest im to dobrze wiadome Sens tego przysłowia zdradza przekonanie o poczuciu bezpieczeństwa i pewności, że jak w dzbanie jest spokojnie przechowywane wino, tak Jerozolima i jej mieszkańcy cieszą się pokojem i dostatkiem32 Ta deklaracja w nieoczekiwany sposób staje się przyczyną wygłoszenia zapowiedzi upadku i zniszczenia Dokona się ono w dwu etapach Najpierw będzie to stan upojenia alkoholowego Ludzka kondycja została przyrównana do owych dzbanów Tak jak one są napełniane (yimmālē’) winem, tak ludzie będą napełnieni (məmāllē’) przez Boga pijaństwem Rzeczownik šikkārôn występuje zaledwie 3 razy w ST 29 30 31 32 Por McKane, A Critical, I, 292, 295-296 Por McKane, A Critical, I, 293-294 LXX tłumaczy nēbel przez askos (‘bukłak’) ˉ Por McKane, A Critical, I, 295 Inną intepretację tego przysłowia proponuje Mackay ( Jeremiah, I, 441): „Everything has its use” lub „The preparations are complete so that we can get on with it and enjoy ourselves” 149 (Jr 13,14; Ez 23,33; 39,19) Jest on derywatem czasownika šāk‐ ar W bezpośrednim sąsiedztwie rzeczownika kôs występuje w Ez 23,3333 Stan upojenia dotknie wszystkich bez wyjątku, poczynając od najważniejszych instytucji biblijnego Izraela (król, kapłan, prorok)34 Oskarżenie, które uroczyście i oficjalnie kieruje Bóg przez Jeremiasza, koncentruje się na mieszkańcach Królestwa Południowego Stanowi to zapowiedź jego upadku i zburzenia Jerozolimy, a więc podzielenia tego samego losu, który był udziałem Królestwa Północnego Dokładne rozpoznanie obrazu, jaki został użyty przez Jeremiasza, pozwala stwierdzić, że Bóg napełnia dzbany za pomocą kielicha – z niego wylewa do nich wino35 W nauczaniu proroków dzbany lub inne naczynia gliniane często wyobrażają zależność człowieka od Boga jako swojego Stwórcy (Iz 29,15-16; 41,25; Jr 18,1-12; 22,28) Tak jest też w tej wyroczni Jak więc jest pewne, że dzbany (względnie bukłaki) mogą być napełnione winem, to tak samo jest oczywiste, że YHWH wyleje swój gniew na Izraela, który dojrzał do kary Upojenie doprowadzi go do utracenia zdolności używana rozumu i zmysłów Wówczas lud wybrany stanie się nieprzydatnym narzędziem zasługującym jedynie na roztrzaskanie To właśnie stanowi drugi etap wymierzonej kary Bóg roztrzaska Izraela jak gliniane naczynia Czasownik nāpas. oznacza m in ‘rozbijać, roztrzaskać’ W dosłownym znaczeniu odnosi się on do tłuczenia kamieni, dzbanów 33 34 35 Innym wspólnym słowem występującym w Jr 13,14 i Ez 23,33 jest czasownik mālē’ (nifal) Stachowiak (Księga Jeremiasza, 209-210) uważa, że naczynia na wino oznaczają tutaj jedynie „kierownicze sfery świeckie i duchowne z królem na czele Wszyscy oni […] wyniszczą się wzajemnie, jak naczynia porozbijane jedno o drugie” Samo pijaństwo jest natomiast „obrazem zaślepienia politycznego przywódców judzkich” Za taką interpretacją opowiadają się: McKane, A Critical, I, 297298; Allen, Jeremiah, 160 Mackay ( Jeremiah, I, 442) natomiast nie mówi wprost o kielichu, ale przywołuje obraz wina Bożego gniewu i podaje teksty, w których pojawia się rzeczownik kôs (Jr 25,15-16 27; 48,26; 49,12; 51,57; Ps 60,3; Iz 51,22; Lm 4,21) 150 bądź innych naczyń glinianych (Sdz 7,19; Iz 27,9; Jr 48,12) O wiele częściej jednak występuje w zapowiedziach kar, według których to ludzie zostaną roztrzaskani (Ps 2,9; 137,7; Jr 22,28; 50,20-23) W Jr 13,14 taka kara została zapowiedziana Izraelowi Dosięgnie ona wszystkich, co wyraża hebrajski idiom ’ îš ’el-’āh.îw (dosł ‘[roztrzaskam] człowieka/ każdego o brata jego’) W ST jest on używany na określenie wzajemnej relacji lub zależności, a także kolektywności (Lb 14,4; Jr 25,26; Ez 24,23) Podobne znaczenie ma także wyrażenie wəh’ābôt wəhabbānîm (‘i ojców, i synów’), co ˉ ˉ w tym przypadku oznacza wszystkich (Jr 6,21) Cały więc Izrael zostanie bezwzględnie i całkowicie ukarany Nie ma tu mowy o pozostawieniu reszty jak w innych wyroczniach zapowiadających zagładę Wyrok jest wzmocniony przez użycie trzech synonimicznych czasowników oznaczających okazanie litości czy miłosierdzia (h.āmal, h.ûs, rāh.am) poprzedzonych partykułą negacji36 Bóg uroczyście zapowiada, że nie oszczędzi oraz nie okaże litości ani miłosierdzia Jego kara będzie więc definitywna, co obrazuje roztrzaskanie dzbanów napełnionych winem 2.3.3. Jr 48,26 Wyrocznia jest częścią mowy przeciwko Moabowi (Jr 48, 1-47) Ten naród, wraz z Aramejczykami i Ammonitami, wziął udział podczas babilońskiego najazdu na Jerozolimę (2 Krl 24,2) Prorocy wygłaszali mowy przeciwko Moabowi, zapowiadając jego całkowity upadek (Iz 15–16; Jr 48; Ez 25,8-11; Am 2,1-3; So 2,8-11) Do takich tekstów należy Jr 48,26 Motyw kielicha YHWH pojawia się tutaj dzięki użyciu czasownika šāk‐ ar oraz rzeczownika qî’ Jest to podobny związek, jaki zachodzi w Jr 25,21 27 36 Użycie tych czasowników w Jr 13,14 przedstawia: Mackay, Jeremiah, I, 442 151 Wyrocznia rozpoczyna się od rozkazu: „Upijcie go” To polecenie wydaje Bóg Wykonawcy tej czynności pozostają nieznani Kontekst wyroczni pozwala przypuszczać, że mogą być nimi Izraelici W Jr 48,27 Moab jest oskarżony o to, że z Izraela uczynił sobie pośmiewisko (śəh.ōq) Teraz on sam stanie się powodem szyderstw Podobna zapowiedź znajduje się w Jr 48,39 Gdyby do tego miał się przyczynić Izrael, zachodziłaby wówczas spotykana w ST sytuacja prawa odwetu Upicie Moabu miało spowodować całkowite jego osłabienie oraz wystawienie go na publiczny widok ku hańbie Jeremiasz posługuje się tym obrazem w swojej księdze (Jr 25) Kara, jaka miała spaść na Moab, była spowodowana przede wszystkim tym, że ten naród stał się wielki wbrew Bogu Wyrażanie ‘al-YHWH higˉdîl oznacza pychę, wynoszenie się nad Boga Ten sam zarzut pojawia się w Jr 48,42, gdzie również jest zapowiedziana zagłada tego narodu Zachodzi tu analogia z wyrokiem nałożonym na Asyrię w Iz 10,5-16 Bóg posługiwał się różnymi narodami jako narzędziami kary Miały one zawsze pozostać pod Jego kontrolą Jednak pycha pogan sprawiała, że nie tylko dokonywały więcej, niż przewidywała sama kara (Za 1,14-15), ale zaczęły wynosić się przeciw Bogu37 Czasownik sāpaq nastręcza tutaj pewnych trudności Jego podstawowe znaczenie to ‘klaskać (w dłonie)’ (Lb 24,10; Lm 2,15) lub ‘uderzać (w biodra)’ (Jr 31,19; Ez 21,17), względnie ‘bić’ (Hi 34,26)38 Te znaczenia nie znajdują zastosowania w Jr 48,26 Dlatego pojawiły się bardzo różne propozycje translatorskie, łącznie z ingerencją w tekst hebrajski39 Jedną z nich jest przyjęcie aramejskiego znaczenia dla rdzenia spq (śpq) – ‘wystarczać, mieć dosyć’40 Moab 37 38 39 40 Wyrażenie ‘al-YHWH występuje ponad 30 razy w ST, z czego ponad 2/3 ma znaczenie ‘wbrew/przeciwko YHWH’ Por BDB, 706; HALOT, II, 765 Przegląd tych propozycji podaje: McKane, A Critical, II, 1179-1180 W ST występuje rzeczownik sepeq (śēpeq), który oznacza ‘dostatek, obfitość’ (Hi 20,22; 36,18) 152 zatem zacząłby wymiotować z powodu namiaru alkoholu, a następnie leżałby we własnych wymiocinach Na podstawie tłumaczenia LXX (kai epikrousei Mōab en cheiri autou – ‘a Moab będzie uderzał w dłoń swoją’) proponuje się poprawkę wyrażenia bəqî’ ô na bəkappâw jako wariant pierwotny (Hi 27,23; Lm 2,15) Warto w tym miejscu odwołać się jeszcze do przekładu Vlg: et adlidet manum Moab in vomitu suo (‘a Moab uderza ręką w wymiocinach swoich’) Wydaje się, że właśnie ten przekład cechuje najlepsze zrozumienie tekstu hebrajskiego Nie wprowadza się żadnych poprawek do niego i zachowuje się podstawowe znaczenie czasownika sāpaq, a dodanie rzeczownika manus jest zgodne z logiką wyroczni41 2.3.4. Jr 51,39.57 Treść i przesłanie obu wypowiedzi prorockich są bardzo zbliżone Stanowią one część wyroku na Babilon (Jr 50–51), który jest najdłuższą mową w wyroczniach przeciwko narodom w Księdze Jeremiasza (Jr 46–51) Na zestawienie tych dwu wersetów pozwala wspólne słownictwo, użyte wyrażenia oraz przesłanie Ponadto treściowo uzupełniają się one wzajemnie W mowie przeciwko Babilonowi motyw kielicha YHWH pojawił się już w Jr 57,7-8 Tutaj natomiast przywołują go czasownik šāk‐ ar, rzeczownik mišteh oraz stan głębokiego snu metaforycznie oznaczającego śmierć Moc Babilonu została ukazana w Jr 51,38 To wielkie imperium jest przyrównane do lwów, które ryczą nad swoją zdobyczą (Am 3,8) Prorok ukazuje w ten sposób zuchwałość i pewność Babilonu, który chce wciąż, niczym drapieżne zwierzę, zdobywać i pożerać nowe ofiary Ten stan został oddany przez czasownik h.āmam (‘być gorący’) Opisuje on moc słońca (Wj 16,21; Ne 7,3), ale także siłę gniewu ludzkiego (Pwt 19,6) W analizowanej wyroczni, podobnie jak 41 Por Mackay, Jeremiah, II, 478 153 w Iz 57,5, oznacza on stan pobudzenia z powodu nagromadzonego bogactwa i pewności we własną siłę Prorok zapowiada, że to właśnie wykorzysta Bóg, przygotowując ucztę W ST była ona wyrazem radości (Rdz 21,8; Prz 15,15), gościnności (Rdz 19,3; Hi 1,4) i świętowania (Rdz 40,20; Sdz 14,10; Est 9,22) Rzeczownik mišteh jest derywatem czasownika šāt āh ˉ (‘pić’) Zasadniczym więc zachowaniem podczas uczty było picie wina (Est 7,2) Dochodziło podczas niej nawet do pijaństwa (1 Sm 25,26; Est 7,8; Iz 5,12) W Jr 51,39 zostało zapowiedziane, że to sam Bóg wyprawi ucztę Podobny motyw występuje w Iz 25,6 W wyroczni Izajasza jest to eschatologiczna uczta, dzięki której biesiadnicy będą cieszyli się nieśmiertelnością (Iz 25,7-8) W analizowanej wyroczni natomiast jest to miejsce ostatecznej rozprawy z przeciwnikami Bez wątpienia jest to obraz zaczerpnięty ze starożytnej literatury bliskowschodniej, jak również z ludzkiego doświadczenia Bóg zapowiada, że On sam napoi swoich biesiadników, a będzie to czynił tak długo, aż wszyscy jej uczestnicy rozweselą się w całej pełni Nie ma żadnej wątpliwości, że będą oni mieli podawane wino, pod wpływem którego zaczną się rozweselać Czasownik ‘ālaz (16 razy w ST) oznacza ‘unosić się radością/weselem, triumfować’ Bardzo często źródłem tego radosnego stanu człowieka jest Bóg (Ps 28,7; 149,5; So 3,14) Oczywiście ma to wymiar pozytywny, ponieważ wiąże się przykładowo z uwolnieniem od wrogów, a więc ostatecznie ze zbawieniem (Ps 68,5; Ha 3,18) Inaczej jest w Jr 51,39 Tutaj napojenie winem i doprowadzenie do stanu wielkiej radości ma obrócić się przeciwko Babilonowi, doprowadzając go do „snu wiecznego”, czyli śmierci Wyrażenie šənat -‘ ôlām występuje ˉ jedynie w omawianych wersetach Rzeczownik šēnâ oznacza 42 ‘sen’, a dokładniej ‘spanie’ Zbudzenie się ze snu oznacza42 Rzeczownik šēnâ jest derywatem czasownika yāšan (‘spać’) W ST występuje znacznie rzadziej (23 razy) niż jego synonim h.ǎlôm, który z kolei pochodzi od h.ālam (‘śnić’ – 65 razy) 154 ło powrót do aktywności (Rdz 28,16-18; Sdz 16,14 20) Wieczny sen natomiast wykluczał to całkowicie Odnosząc się do metafory kielicha YHWH, można powiedzieć, że Bóg podczas przygotowanej przez siebie uczty tak obficie napoi biesiadników, że ci na skutek nadmiaru wina zasną i już się nie obudzą Dojdzie więc do swoistego upojenia alkoholowego Jest to więc kolejny obraz ukazujący gniew Boży Tym razem zesłaną karą jest śmierć Potwierdza to użycie czasownika qîs. (‘obudzić się’) Niezbudzenie się jest eufemistycznym określeniem śmierci (2 Krl 4,31; Hi 14,12)43 Należy to uznać za ostateczny i najpełniejszy wyraz Bożego gniewu Nie będzie to kara (lub ich seria) mająca przywieść do nawrócenia, lecz całkowite unicestwienie Czasownik šāk‐ ar oraz cała fraza wəyāšnû šənat -‘ ôlām wəlō’ yāqîs.û występuje w Jr 51,57, w którym jest teżˉ mowa o uczcie Wymienieni są tu ponadto szczegółowo jej uczestnicy, czego brakowało w Jr 51,39 W ten sposób te dwa wersety wzajemnie się uzupełniają Na liście gości tej uczty znajdują się najwyżsi przywódcy (śārîm), najważniejsi urzędnicy państwowi (pah.ôt i səgˉānîm), doradcy królewscy (h.ǎ‐kāmîm) ˉ i wojownicy (gibbôrîm) We wcześniejszych wyroczniach tym samym ludziom została zapowiedziana kara: Jr 50,35-36 – miecz wymierzony przeciwko śārîm, h.ǎ‐kāmîm i gibbôrîm; Jr 51,23 – śmierć pah.ôt i səgˉānîm; Jr 51,56 – rozbrojenie ˉ i uwięzienie gibbôrîm Nawiązanie do lwów w Jr 51,38 określało ich postępowanie Drapieżny sposób działania oznaczał się bezwzględnym uciskiem podbijanych narodów Teraz sam YHWH dokona na nich pomsty i unicestwienia 2.3.5. Ab 16 Księga Abdiasza jest wyrokiem na Edom za zbrodnie wobec Izraela Prorok używa bardzo plastycznych obrazów, 43 Zbudzenie się natomiast jest zapowiedzią zmartwychwstania w Iz 26,19 i Dn 12,2 155 a ton jego przemówienia jest żywiołowy Posługuje się on także alegorią – Edom symbolizuje wszystkich wrogów Izraela, a sąd i zemsta na zasadzie prawa odwetu mają dotknąć wszystkie narody Werset Ab 16 jest skierowany do Judy YHWH objawia się tutaj jako mściciel swego ludu i zaczyna działać na zasadzie ius talionis Sposobem ukarania narodów obłożonych karą jest podanie im kielicha, który zawiera Jego gniew Choć to naczynie nie jest tu przywołane wprost, jego użycie potwierdza czasownik šāt āh W analizowanej wyroczni jest on użyty aż trzykrotnie ˉ Wyrocznia rozpoczyna się od stwierdzenia, że lud wybrany (reprezentowany tutaj przez Królestwo Południowe) odebrał już swoją karę Prorok nawiązuje do zajęcia i zburzenia Jerozolimy podczas kampanii Nabuchodonozora Edomici wykorzystali wówczas słabość Judy i przyłączyli się do wojska babilońskiego, wykazując się szczególnym okrucieństwem: rabowali Jerozolimę i ścigali jej uciekających mieszkańców (Ps 137,7; Ez 25,12; Am 1,11) To było karą wyrażoną metaforycznie przez obraz picia z kielicha YHWH Miejscem, gdzie się to dokonało, była „święta góra Moja”, czyli Syjon Wyrażenie har-qodšî określa nie tylko miejsce kultu (Iz 56,7; 66,20), ale również jest ośrodkiem władzy politycznej (Ps 2,6) Zajęcie tego miejsca przez pogan było karą za niesłuchanie proroków, których Bóg stale posyłał do swojego ludu (2 Krn 36,15-16) Była ona zatem sprawiedliwa i dokonała się we właściwym miejscu Po odbyciu tej kary przyszedł czas, aby także „wszystkie narody” (kal-haggôyīm) zaczęły pić z kielicha YHWH Ma tu miejsce coś więcej niż tylko prawo odwetu Gdyby Edom oraz inne narody pogańskie nie zostały ukarane, to oznaczałoby, że odniosły one pełny i ostateczny triumf nad ludem wybranym W ówczesnych przekonaniach religijnych pokonanie narodu oznaczało także odniesienie zwycięstwa nad jego bóstwem Symbolicznym tego wyrazem było złupienie i zburzenie miejscowego sanktuarium Zagrabione sprzęty, 156 bardzo często o dużej wartości, były wywożone do ziem najeźdźcy i ofiarowywane własnym bożkom Ta sytuacja miała miejsce podczas kampanii Nabuchodonozora (2 Krl 25,1317; 2 Krn 36,18-19) Bóg Izraela, dokonując pomsty za swój lud, jednocześnie objawia swoją potęgę i chwałę Pozywa nie tylko Edom, ale wszystkie narody, którym podaje do wypicia kielich swojego gniewu Dokona się to w dzień YHWH, o którym jest mowa w poprzedzającym wersecie (Ab 15) Zgodnie z zapowiedziami proroków miał to być czas ostatecznego objawiania się chwały Boga zarówno wobec Izraela, jak i obcych narodów (Am 5,18-20) Prorocy nadawali mu wymiar eschatologiczny i podkreślali bliskość jego nadejścia (Jl 2,1-2 11; So 1,14-18) W Ab 15 został przejęty ten ostatni motyw („bliski (qārôb) jest dzień YHWH”; por także Iz 13,6; Jl 1,15; So 1,7) ˉ Abdiasz bardziej zwraca uwagę w tym przypadku na ius talionis Podkreśla to dwukrotne użycie wyrażenia ka’ǎšer (‘tak jak’) w Ab 15-16 W myśl tego prawa wszystkie narody będą piły z kielicha YHWH Jest jednak zasadnicza różnica w sposobie opróżnienia go przez lud wybrany a narody pogańskie Dla Izraela kara miała skończony wymiar Wyraża to forma czasownika šət ît em (‘wypiliście’) Jest tu użyty czas ˉ ˉ przypadku zesłanie kary można perfectum, a więc w tym uznać za czynność zakończoną, odnoszącą się do przeszłości W wyroku ogłoszonym na wszystkie narody natomiast jest użyty czas imperfectum (yištû – ‘będą pili’) To zakłada rozpiętość w czasie, a więc trwanie tej czynności Narody pogańskie będą piły nieustannie (tāmîd ) z tego kielicha aż ˉ wəhāyû kəlô’ hāyû do swego unicestwienia Wyraża to fraza (‘staną się tak, jakby ich nie było’) W drugiej części analizowanego wersetu paralelnie do wəšāt û występuje czasownik wəlā‘ û Wyraża on gwałtowne picie,ˉ a więc pozostaje w związku z czasownikiem šāt āh Frazę wəšāt û wəlā‘ û można więc uznać za hendiadys44 ˉWówczas ˉ 44 Por Niehaus, „Obadiah”, 536 157 można zaproponować tłumaczenie Ab 16b: „Pić będą łapczywie, aż staną się tak, jakby ich nie było” To podkreślałoby szybkość opróżnienia kielicha YHWH, a co za tym idzie doprowadzenie się do stanu upojenia alkoholowego w bardzo krótkim czasie Ostateczna kara zatem dokonała się bardzo szybko, przynosząc całkowitą zagładę Tłumaczenie natomiast šāt āh i lā‘a dystrybutywnie oraz przyjęcie znaczenia ˉ dla drugiego czasownika wskazywałoby na zawar‘połknąć’ tość kielicha Jest nim trucizna, która sprowadza śmierć na pijących („wszystkie narody”) Jest jeszcze trzecia możliwość Gdy lā‘a zostanie przetłumaczone jako ‘wylizać’, czyli wypić do dna, do ostatniej kropli, to oznacza, że kara będzie definitywna, ostateczna i doprowadzona do końca, bez możliwości jej odwołania Z każdą z tych trzech propozycji koresponduje końcowa fraza: wəhāyû kəlô’ hāyû 2.3.6. Na 3,11 Do tekstów, w których pośrednio występuje motyw kielicha YHWH, należy zaliczyć także wyrocznię Na 3,11 Cała Księga Nahuma, zgodnie z jej tytułem (Na 1,1: maśśā’ nînwēh – ‘wyrok na Niniwę’), jest oskarżeniem Niniwy i ogłoszeniem na nią wyroku Nazwa stolicy Asyrii jest tutaj toponimem użytym na oznaczenie całego wielkiego imperium Prorok dokonuje personifikacji Niniwy, ukazując ją jako kobietę Wśród różnych zapowiedzi kar, jakie miały na nią spaść, jest też motyw upicia prowadzącego do całkowitego osłabnięcia Karą będzie picie z kielicha YHWH45 Ta czynność została ponownie wyrażona przez czasownik šāk‐ ar Upicie się 45 Tak interpretują Na 3,11 Powis Smith (A Critical, 345), Szefler („Księga Nahuma”, 73), Rudolph (Micha, 185), Savoca (Abdia, 83), Christensen (Nahum, 361), Longman III („Nahum”, 796-797) Przeciwnego zdania jest Spronk (Nahum, 132) Uważa on, że motyw picia z kielicha YHWH jest późniejszą metaforą Czasowniki użyte w Na 3,11 mają swoje odpowiedniki w Na 1,7-8 10, ale w odwrotnej kolejności 158 doprowadzi do zamroczenia Ten stan został oddany przez imiesłów na‘ǎlāmâ Pochodzi on od rdzenia ‘ lm, który wyraża ideę ukrywania (1 Krl 10,3; 2 Krl 4,27; Koh 12,14), ale także odwracania wzroku w znaczeniu niezwracania uwagi (Kpł 20,4; 1 Sm 12,3; Ez 22,26) W Na 3,11 na‘ǎlāmâ wydaje się wprowadzać znaczenie nie tyle odwracania wzroku, co brak możliwości widzenia z powodu upojenia alkoholowego, a więc zamroczenie Człowiek w takim stanie nie może nic dostrzec Użyta tutaj koniugacja peryfrastyczna (czasownik hāyāh wraz z imiesłowem) zakłada, że czynność będzie długotrwała Dalsza część wyroku ogłoszonego przeciw Niniwie mówi o konieczności szukania schronienia Użyty tutaj rzeczownik mā‘ ôz oznacza twierdzę, silne umocnienia (Iz 17,9; Dn 11,31) W metaforyczny sposób odnosi się także do Boga (2 Sm 22,33; Ps 27,1; Jl 4,16) Ma to miejsce także w Na 1,7 Ten werset rozpoczyna się wyrażeniem „Pan jest dobry” (tôb YHWH), a następnie pojawia się stwierdzenie, że jest Onˉ schronieniem „w dniu niedoli” (bəyôm s.ārâ) W ten sposób Nahum ukazuje, że karzące działanie YHWH wobec bezbożnych jest zarazem wybawieniem dla tych, którzy są Mu wierni46 W Na 3,11 jest z kolei podkreślona jałowość poszukiwania schronienia przed wrogiem Następuje więc nagłe przejście z języka metaforycznego do realnego stanu, w którym znajduje się Niniwa 2.3.7. Za 12,2 Wyrocznia Za 12,2 należy do drugiej części Księgi DeuteroZachariasza (Za 9–14), która stanowi zbiór wypowiedzi, najczęściej pomyślnych, o Jerozolimie (Za 9,9-10; 13,9; 14,11) Do takich pomyślnych dla Jerozolimy wyroczni należy Za 12,2 Rozpoczyna się ona zwrotem świadczącym o całkowitej władzy Boga nad swoim miastem Jego absolutne panowanie 46 Por Szmajdziński, „«Pan jest Bogiem»”, 55-56 159 potwierdza wcześniejszy werset będący tytułem dla całego zbioru mów w Za 12–13 Zależność Jerozolimy od YHWH wyraża w analizowanej wyroczni czasownik śîm Z bardzo szerokiego spektrum semantycznego należy w tym przypadku wybrać znaczenie ‘ustanowić, uczynić’ Bóg ogłasza uroczyście, o czym świadczy wyrażenie hinnēh ’ānōk‐ î (‘oto Ja’), że ustanowi Jerozolimę „czarą upajającą” Użyty tutaj rzeczownik sap oznacza czarę47 Była ona używana m in w kulcie (1 Krl 7,50; 2 Krl 12,14; Jr 52,19) Szczególne jej zastosowanie jest wspomniane w Wj 12,22, gdzie pełni rolę naczynia na krew, którą skrapiano odrzwia domu w noc wyjścia Izraelitów z Egiptu Naczynia określone w ten sposób były na wyposażeniu króla Dawida (2 Sm 17,28) Te teksty pozwalają przyjąć, że sap oznacza drogocenne naczynie W Za 12,2 alegorycznie wyobraża ono Jerozolimę Święte miasto ma stać się czarą Taką rolę wyznacza jej sam Bóg Zawartość tej czary nie jest bezpośrednio wspomniana, jednak rzeczownik ra‘al, będący określeniem sap, pozwala przyjąć, że jest ona napełniona winem lub jakimś innym alkoholem Rzeczownik ra‘al jest hapax legomenon Pochodzi on od rdzenia r‘ l, który wyraża ideę potrząsania, wymachiwania, a także chwiania się, zataczania48 Pokrewnym rzeczownikiem jest tar‘ēlâ, który występuje w kontekście upijania się winem Stanowi on dopełnienie kôs (Iz 51,17 22 – ‘kielich upojenia’) i yayin (Ps 60,5 – ‘wino oszołomienia’) To samo znaczenie, na podstawie etymologii i paralelizmów, należy przyjąć dla ra‘al w Za 12,2 Sama Jerozolima staje się więc kielichem upojenia YHWH, a więc narzędziem Jego kary49 Objawi się to podczas oblężenia przez okoliczne narody Stan upojenia w tym przypad47 48 49 Inne znaczenie rzeczownika sap to ‘próg’ (Sdz 19,27; So 2,14; Est 6,2) Por BDB, 706; HALOT, II, 762-763 Za tym znaczeniem w Za 12,2 opowiadają się: Rudolph, Haggai, 217; Petersen, Zechariah, 107, 111 Por BDB, 947; HALOT, III, 1266 Por Homerski, „Księga Zachariasza”, 420; Redditt, Haggai, 129 160 ku oznacza całkowitą niemoc podczas odwrotu Wyrocznia Za 12,2 należy do nielicznych tekstów, w których kielich YHWH jest alegorią miasta lub narodu (Jr 51,7) Zmiana rzeczownika kôs na sap jest w takim przypadku uzasadniona Naczynie określone jako sap częściej było wykorzystywane w kulcie Było ono także na wyposażeniu świątyni i dworu królewskiego To świadczy, że tego typu czary były wykonane z drogocennego materiału i kunsztownie przyozdobione Jerozolima zatem jest więc wyjątkowym i wybranym naczyniem w ręku Boga, o wiele bardziej drogocennym niż przykładowo Babilon – „złoty kielich” (Jr 51,7)50 Upojenie okolicznych narodów ma natomiast swoją paralelę w Jr 25,15-29 Prorok Zachariasz wprowadza jednak pewne novum do tej znanej metafory Jerozolima nie będzie piła z owego naczynia (czary/kielicha), jak ma to miejsce w innych wyroczniach tego typu To wyróżnienie i ochronienie świętego miasta jest tematem przewijającym się przez całą Księgę Zachariasza 3 Teologia obrazu kielicha YHWH w tekstach prorockich ST Egzegeza trzynastu tekstów z ksiąg prorockich ST, w których występuje motyw picia z kielicha YHWH, pozwala na dokonanie syntezy teologicznej Ta metafora posłużyła za ukazanie Bożego gniewu, który z powodu grzeszności wylewa się na naród Picie z kielicha to doświadczenie kary W tym obrazie ważniejsza jest zatem jego zawartości, czyli przykładowo wino przynoszące szkodliwe skutki, niż de facto samo naczynie Bogactwo tych tekstów charakteryzuje się tym, że opisują one – nawet w obrębie tej samej księgi – różne aspekty tej kary Przykładowo pewne wyrocznie podkreślają wielką ilość wina, które ma być wypite, inne – stan w zamroczeniu 50 Por Mitchell, A Critical, 321 161 alkoholowym, jeszcze inne – czynności temu towarzyszące (wymioty, obnażenie, sen, śmierć) Wspólne motywy dla tej metafory przywoływanej przez proroków ST są zatem następujące (1) Używając obrazu wina, należy powiedzieć, że gniew YHWH zawarty w Jego kielichu nie jest wymieszany z niczym innym Jak szlachetność wina gwarantuje jego czystość, tak w analizowanych tekstach prorocy zgodnie zwracają uwagę na ten aspekt gniewu Bożego Nikt zatem nie doradza czy nakłania YHWH do podania kielicha i nakazania wypicia z niego To jest Jego autonomiczny wyrok Gniew zawarty w kielichu nie jest także jakąś nieosobową, irracjonalną czy mechaniczną siłą działająca niezależnie od Boga On sam bierze to napełnione naczynie i przekazuje skazanemu narodowi Może jednak posłużyć się swoim wysłannikiem Tę rolę pełni prorok Jeremiasz, który przejmując zgodnie z poleceniem kielich z ręki YHWH, poi nim wszystkie narody, do których został posłany (J 25,15-17) Podobnie postępują także całe narody (Jr 51,7; Za 12,2) Jednak i w tych przypadkach Bóg ma pełną kontrolę nad rozlewającym się gniewem (2) Kara wymierzona narodom jest zawsze zasłużona Trwanie w grzechu i brak chęci nawrócenia są powodem picia z kielicha YHWH Tak objawia się Jego sprawiedliwość Grzechy skazanych narodów są wymienione wprost bądź ich grzeszność wynika z kontekstu wyroczni Adresatami tak wymierzonej kary są Jerozolima (Iz 51,17-22; Jr 13,12-14; Ez 23,32-34), Moab (Jr 48,26), Edom (Iz 63,[1-]6; Jr 49,12-13), Babilon (Iz 51,23; Jr 51,8 39 57), Niniwa (Na 3,11), Samaria (Ez 23,31 33) i inne narody (Jr 25,15-29; 51,7; Ab 16) bądź ogólnie prześladowcy (Ha 2,15-16) Obce narody zostały skazane nie tylko ze względu na swoją grzeszność, ale także za ich wrogość wobec ludu wybranego, a zwłaszcza wobec Jerozolimy, jak również za sam fakt przynależenia do świata pogańskiego Jednak według proroków główną przyczyną ich ukarania było to, że wcześniej z ich ręki kary doświadczyła Jerozolima Jest to swoista dialektyka dziejów świata w ST 162 oparta na ius talionis Skoro nie uniknęła jej oblubienica YHWH, to tym bardziej nie uciekną przed nią ci, którzy należą do świata gôyīm (Ab 16; Ha 2,15-16) (3) W wielu tekstach prorockich dokonuje się znamienne przekazanie kielicha YHWH Ruch ten rozpoczyna się od Jerozolimy i jest skierowany w stronę różnych narodów (Jr 25,15-29), Moabu (Jr 48,26), Edomu (Jr 49,12) czy Babilonu (Iz 51,17-23; Jr 25,26; 51,7-8; Ha 2,15-16) (4) Kielich YHWH przekazany do wypicia zawiera pełnię Bożego gniewu, który wylewa się na skazany naród Zapowiedź czy wykonanie kary przy użyciu tego obrazu oznacza jej pełnię oraz to, że będzie ona wykonana do samego końca Nie ma możliwości ucieczki przed tym wyrokiem Ten kielich musi więc być wypity do dna Nie można go odstawić, jak to jest w przypadku zwykłego naczynia na wino Narody skazane na wypicie tego kielicha piją z niego do końca, nawet pomimo osiadłych mętów na dnie Tylko Bóg ma pełną władzę nad nim i może go odebrać z ręki skazanych narodów na wypicie Jego gniewu Dzieje się tak jedynie w przypadku Jerozolimy (Iz 51,22) (5) Picie z kielicha YHWH doprowadzało do całkowitego upojenia czy wręcz zamroczenia alkoholowego (Jr 51,7) Ten stan sprawiał, że skazane narody stawały się całkowicie bezradne, bezsilne i bezbronne (Na 3,11) W tym stanie nie były one zdolne do obrony Nie mogły także oczekiwać pomocy ze strony innych (Iz 51,17-23) Obrazowo jest to ukazane jako zapadnięcie w nieprzytomny sen, z którego żadna siła nie może wybudzić (Jr 51,39 57) (6) Upokorzenie, które jest spowodowane piciem z kielicha YHWH, jest powszechnie widoczne Widok pijanego narodu wywoływał śmiech u innych To sprawiało, że kara stawała się jeszcze cięższa Obnażenie na skutek pijaństwa oznaczało nie tylko ukazanie bezsilności, ale również grzeszność skazanego narodu Nagość będzie szczególnie haniebna dla pogan, ponieważ wówczas stanie się widoczne ich nieobrzezanie (Ha 2,16) 163 (7) W stanie upojenia pojawiało się także inne zachowanie, które rodziło już nie tylko upokorzenie, ale wręcz upodlenie Należy w tym przypadku wymienić wymiotowanie i samookaleczenia (Jr 48,26; Ez 23,34) To napawało odrazą nawet najbliższych Leżenie we własnych wymiocinach oraz zadawane sobie rany obrazowo oznaczają także odmianę losu Był to spadek z honorowego miejsca do najbardziej haniebnego poniżenia (8) Kielich Bożego gniewu zostaje podany do wypicia w myśl ius talionis, czyli ci, którzy upijali innych, sami znajdą się w stanie upojenia alkoholowego (Jr 51,8; Ab 16; Ha 2,1516) To oznacza że zbrodnie, które były popełniane przez obce narody, domagały się boskiej interwencji Dotyczyło to zwłaszcza tych, którzy wystąpili przeciwko Jerozolimie lub całemu ludowi wybranemu Wówczas Bóg występował w roli mściciela, który dokonywał przewidzianej prawem zemsty Odbierał On kielich z ręki prześladowanych i podawał go do wypicia prześladowcom (9) W nauczaniu proroków kielich YHWH pojawia się w wyroczniach zapowiadających nieuchronną zagładę, która ma spaść na lud wybrany i pogan Nie ma więc w tych zapowiedziach wezwań do nawrócenia i pokuty Kielich przynosi ze sobą karę ostateczną Ci, do których jest on skierowany, powinni upokorzyć się przed YHWH i podporządkować się Jego woli, a także mieć świadomość, że żadna ich siła ani pomoc z zewnątrz nie powstrzymają tej kary W przypadku Jerozolimy ma ona jednak skończony wymiar – kielich Bożego gniewu zostanie jej odebrany i przekazany obcym narodom Zagłada pogan niesie więc ze sobą wybawienie ludu Izraela Bibliografia Allen L C , Jeremiah. A Commentary (The Old Testament Library; Louisville, KY – London: Westminster John Knox Press 2008) Baloian B E , Anger in the Old Testament (American University Studies 99; New York, NY – San Francisco: Peter Lang 1992) 164 Brongers H A , „Zornesbecher”, Oudtestamentische Studiën 15 (1969) 177-192 Brown F , The Brown-Driver-Briggs Hebrew and English Lexicon with an appendix containing the Biblical Aramaic (Peabody, MA: Hendrickson Publishers 1999) (=BDB) Christensen D L , Nahum. A New Translation with Introduction and Commentary (The Anchor Bible 24F; New Haven, CT – London: Yale University Press 2009) Chrostowski W , Prorok wobec dziejów. Interpretacje dziejów Izraela w Księdze Ezechiela 16, 20 i 23 oraz ich reinterpretacja w Septuagincie (Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej 1991) Fretheim T E , „Theological Reflections on the Wrath of God in the Old Testament”, Horizons in Biblical Theology 24 (2002) 1-26 Grant D , „Wrath of God”, The New Interpreter’s Dictionary of the Bible (red K Doob Sakenfeld) (Nashville, TN: Abingdon Press 2009) V, 932-937 Haak R D , Habakkuk (Vetus Testamentum Supplementum 44; Leiden: Brill 1992) Homerski J , „Księga Zachariasza”, Księgi Proroków Mniejszych. Wstęp – przekład z oryginału (red S Łach) (Pismo Święte Starego Testamentu XII/2; Poznań: Pallottinum 1968) 237-459 Homerski J , Księga Ezechiela. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy (Pismo Świętego Starego Testamentu XI/1; Poznań: Pallottinum 2013) Hostetter E C , „kôs”, The New International Dictionary of Old Testament Theology and Exegesis (red W A VanGemeren) (Grand Rapids, MI: Zondervan 1997) II, 617-618 Howard Marshall I , „Cup”, The New Interpreter’s Dictionary of the Bible (red K Doob Sakenfeld) (Nashville, TN: Abingdon Press 2006) I, 810 Keown G L – Scalise P J – Smothers T G , Jeremiah 26–52 (Word Biblical Commentary 27; Dallas, TX: Word Books 1995) Koehler L – Baumgartner W – Stamm J J , The Hebrew and Aramaic Lexicon on the Old Testament (Leiden: Brill 19942000) I-V (=HALOT) 165 Lamb D T , „Wrath”, Dictionary of the Old Testament Prophets (red M J Boda – J Gordon McConville) (Downers Grove, IL – Nottingham: IVP Academic – Inter-Varsity Press 2012) 878-883 Longman III T , „Nahum”, The Minor Prophets. An Exegetical and Expository Commentary (red T E McComiskey) (Grand Rapids, MI: Baker Academic 2009) 765-829 Lundbom J R , Jeremiah 21–36. A New Translation with Introduction and Commentary (The Anchor Bible 21B; New York, NY – London: Doubleday 2004) Mackay J L , Jeremiah. An Introduction and Commentary (A Mentor Commentary; Fearn: Mentor 2004) I-II Mayer G , „kôs”, Theologisches Wörterbuch zum Alten Testament (red G Botterweck – H Ringgren – H -J Fabry) (Stuttgart: Kohlhammer 1984) IV, 107-111 McKane W , A Critical and Exegetical Commentary on Jeremiah I–XXV (The International Critical Commentary; Edinburgh: T&T Clark 1986) I McKane W , A Critical and Exegetical Commentary on Jeremiah XXVI–LII (The International Critical Commentary; Edinburgh: T&T Clark 1996) II Mitchell H G , A Critical and Exegetical Commentary on Haggai and Zechariah (The International Critical Commentary; Edinburgh: T&T Clark 1971) Niehaus J J , „Obadiah”, The Minor Prophets. An Exegetical and Expository Commentary (red T E McComiskey) (Grand Rapids, MI: Baker Academic 2009) 495-541 Palmer Robertson O , The Book of Nahum, Habakkuk, and Zephaniah (The New International Commentary on the Old Testament; Grand Rapids, MI: Eerdmans 1990) Petersen D L , Zechariah 9–14 and Malachi. A Commentary (The Old Testament Library; London: Westminster John Knox Press 1995) Powis Smith J M , A Critical and Exegetical Commentary on the Books of Micah, Zephaniah and Nahum (The International Critical Commentary; Edinburgh: T&T Clark 1921) 166 Raabe P R , Obadiah. A New Translation with Introduction and Commentary (The Anchor Bible 24D; New York, NY – London: Doubleday 1996) Redditt P L , Haggai, Zechariah and Malachi (The New Century Bible Commentary; Grand Rapids, MI: Eedrmans 1995) Roberts J J, Nahum, Habakkuk, and Zephaniah (The Old Testament Library; Louisville, KY: Westminster John Knox Press 1991) Rudolph W , Micha – Nahum – Habakuk – Zephanja (Kommentar zum Alten Testament XIII/3; Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus 1975) Rudolph W , Haggai – Sacharja 1–8 – Sacharja 9–14 – Maleachi (Kommentar zum Alten Testament XIII/4; Gütersloh: Gerd Mohn 1976) Rumianek R , Motyw miłości cudzołożnej w Ez 16 i 23 (Warszawa: Fundacja im Prymasa Tysiąclecia 1995) Savoca G , Abadia – Naum – Abacuc – Sofonia. Nuova versione, intoduzione e commento (I Libri Biblici Primo Testamento 18; Milano: Paoline 2006) Scaiola D , Naum, Abacuc, Sofonia. Introduzione, traduzione e commento (Nuova Versione della Bibbia dai Testi Antichi 16; Cinisello Balsamo: Edizioni San Paolo 2013) Spronk K , Nahum (Historical Commentary on the Old Testament; Kampen: Pharos 1997) Stachowiak L R , Księga Jeremiasza. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (Pismo Święte Starego Testamentu X/1; Poznań: Pallottinum 1967) Stachowiak L R , Księga Izajasza II–III. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy (Pismo Święte Starego Testamentu IX/2; Poznań: Pallottinum 1996) Szefler P , „Księga Nahuma”, Księgi Proroków Mniejszych. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz (red S Łach) (Pismo Święte Starego Testamentu XII/2; Poznań: Pallottinum 1968) 5-76 Szmajdziński M , „«Pan jest Bogiem zazdrosnym i mściwym…» (Na 1,2) Obraz Boga w Księdze Nahuma”, Collectanea Theologica 81/4 (2011) 47-62 167 Ks Mariusz Szmajdziński, prezbiter diecezji łowickiej, doktor teologii biblijnej (KUL), licencjat nauk biblijnych (PIB), magister filologii klasycznej (UMK), kierownik Katedry Filologii Biblijnej Telewizyjnego Uniwersytetu Biblijnego (Telewizja Trwam), członek Stowarzyszenia Biblistów Polskich, moderator Dzieła Biblijnego im Jana Pawła II w diecezji łowickiej, członek rady kapłańskiej diecezji łowickiej Główny obszar zainteresowań: profetyzm biblijny (zwłaszcza księgi dwunastu proroków), filologia i literatura orientalistyczna (zwłaszcza syryjska) oraz filologia i literatura klasyczna (zwłaszcza grecka) Autor kilku książek, kilkunastu tłumaczeń tekstów biblijnych, apokryficznych i Ojców Kościoła, kilkudziesięciu artykułów naukowych oraz recenzji Prowadzi stałe audycje w radio i telewizji oraz wykłady w Kościele Środowisk Twórczych w Warszawie 168